Vi semestr ma’ruza mashg`ulotlari 1-Mavzu: O‘zbek mumtoz musiqasi. Reja

Uyg`onish davri musiqa madaniyati

Gap kasbiy musika (professional) tugrisida ketganda uning tugrisida tulik tushunchaga ega bulishimiz uchun kasbiy musika moxiyati va uning tarixini bilishimiz zarur. Kasbiy musika degan suzning moxiyati shundan ibortatki, bunda sozanda va xonandalar, xatto san’atning boshka turlari (kizikchilik, kugirchokbozlik, dorbozlik va boshkalar) ustalarining shu xunarni mukammal egallaganligi va fakat shu xunar bilan shugullanishi, shu xunardan moddiy va ma’naviy ragbat topishi, manfaatdor bulishi (oila tebratishi) tushuniladi.

Kasbiy musikaga ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilishi davrida asos solingan, ya’ni xali davlatlar, podshoxliklar paydo bulmasdan oldin yirik kabilalar tuplangan joylarda kushik, musika, kizikchilik, xalk uyinlarining ba’zi (M: kurash) turlari buyicha xalk yiginlari, bayramlar, diniy marosimlarda uyin-kulgu, musika, sport uyinlari bilan odamlar kunglini xushnud kiluvchi san’at va sport ustalari paydo bula boshlaganlar va ular uz xunari orkali xalk tomonidan ragbatlantirilganlar. Bu esa kasbiy (professional) musikaning paydo bulishiga asos buldi. Kabila va uruglar bir-birining boyligiga, yeriga kuz ola kilishi natijasida kabilalar aro urushlar tez-tez bulib turgan, golib kabila maglub bulgan kabila boyliklarini tortib olganlar, xotin –kizlarni churi, uzlarini esa kul kilganlar. Shu bilan kuldorlik jamoa tuzumiga asos solingan. Kabilalarning yiriklashishi kichik-kichik podsholiklar paydo bulishiga, sungra esa ular kengayib borishidan davlatlar vujudga kelgan. Podsholik saroylariga esa xar xil adabiyot, san’at axillari tuplana borib, saroylarda mukim ishlaydigan profesional sozanda va xonandalar (xofiz)lar uzlariga bu xunarni kasb kilgan. Ular uz kasblarini rivojlantirish uchun tinmay izlanganlar va natijada kasbiy murakkab musika janrlari ansambllar va makom san’ati paydo bula borgan. Bunday musika san’atining murakkab janrlarini yaratish va ijro etish uchun yuksak professional maxorat zarur.

Podshoxliklarning kengayishi va yiriklashishi natijasida saroy ayonlari soni xam kupayib borgan, shular katorida san’at axli xam kupayib borgan. Uygonish davrida yozilgan va bizgacha yetib kelgan kimmatli tarixiy yozma manbalar ichida Kaykovusning «Kobusnoma» asari xam borki bu asar usha davr axlok odobi, xususan musika san’ati axillarining xam kanday axlokka ega bulishi lozimligini kursatuvchi nasixatomuz tarbiyaviy axamiyatga ega bulgan asardir.

«…Agar sen xofiz bulsang, xushfe’l, kuvnok bul, xamma vakt uzingni toza tut, sendan yokimli xid kelib tursin, shirin suz bul, uz ishingga mashgul bul, kupol suz, kovogi solik bulmagil. Xamma vakt ogir yul ( makom)larni chalaverma va xamma vakt yengil yullarni xam chalaverma, chunki yulni bir xilda chalmaslik kerak, negaki, odamlarning xammasi bir xil emas, tabiatlari xam bir-biriga muvofik emas, chunki ular xilma-xildir…»

Kobusnomada keltirilgan bunday tartibli ibratli tavsiyalar uygonish davriga xos bulsada uzining dolzarbligini xozirgacha yukotmagan, san’at axli uchun dasturulamal bulib kelmokda.

Uygonish davrida kasbiy professional musikaning tarakkiy etgangligini yana shundan bilish mumkinki, xofizlikni va sozandalikni uziga kasb kilib olgan san’atkorlar soni kupayib, endilikda ular saroylarga sigmay koldilar va ularning ichidan eng yaxshi ijrochilargina saroylarda faoliyat kursatar, kolganlari esa saroy atroflarida maxalla buylab yashashar va xalkning tuy-tomoshalarida, bayram sayillarida. Saroy tantanalarida uz xunarlarini namoyish etar edilar. Bu esa asta-sekinlik bilan ular urtasidagi rakobatni kuchaytirib borar edilar. Mana shunday rakobatlar natijasida yangidan-yangi chalgu kuylar, turli mavzudagi va turli janrdagi kushiklar va kuylari, turli mavzudagi va turli janrdagi kushiklar va xatto makomlarga xam kushimcha taronalar, savtlar, talkinlar, uforlar boglanar edi.

Demak uygonish davrida musika san’atining tarakkiyoti uchun Mavorunnaxr (arabcha-daryo orti)da soglom muxit mavjud bulgan va buyuk olimlar Farobiy, Abu Ali ibn Sinodek musika san’ati bilimdonlari, Abubakr Rubobiy, Alibergan Tamburiy, Mavlona Rudakiy, Bunasr, Muamir.changchi Lukariy kabi maxoratli sozandalar va xofizlarni yetishtirib berdi.

Makom san’ati xam tarakkiy etdi, yangi-yangi chalgu va ashulalar xisobiga boyidi. Keyingi davrda yaratilajak Shashmakom uchun poydevor buladigan «Rost», «Xusravoniy», «Boda», «Ushshok», «Kuchak» (Zirafkand), «Buslik», «Isfaxon», «Navo», «Tarona» kabi yangi kuylar ijod etildi.

Xalqimizning musiqa san’ati juda boy va ko‘p qirralidir. Sermazmun va rang-barang bo‘lib, oxangdor ajoyib kuylarimiz kishiga kuvonch va xursandchilik, ruxiyatiga orom baggishlaydi. Ular insonning olijanob fazilatlarini ifodalab beruvchi kuchga ega.

Maqom janri o‘zbek va tojik xalki musikka mer’osida aloxida o‘rin tutadigan katta xazinadir. Bundan tashkari, makomlar yuksak badiiy-estetik kuchga ega bo‘lgan asarlardir. Makomlarning yaratilishi jada kkdim zamonlardan boshlangan bo‘lib, davrlar osha oddiydan murakkabga, kichikdan-kattaga tamon o‘zgarib, takomillashib borgan.

Shashmaqom O‘rta Osiyo xalklarining ko‘p ming yillik madaniy-tarixiy tarakkiyotining maxsulidir. U XVIII asrga kelib to‘la shakllangan bo‘lsada, zamonlar sinovidan o‘tib, suronli tariximizdan o‘zida-iz koldirib, rivojlanib keldi. Shu sababli Shashmakomda O‘rta Osiyo xalklari yashagan sharoit, tarixiy xodisalar, xalkimiz turmush tarzi o‘z aksini topgan. Bu xodisalar ayniksa makkom shu’balarining nomlarida yanada anikrok aks etgan.

Yuqorida keltirilgan kiyosiy misollar va faktlarda ma’lum bo‘lishicha. Shashmakom o‘zbek-tojik xalklari musikka me’rosining asosini tashkil etadi. U ikki kardosh xalkning o‘tmishdagi musika boyliklarini o‘zida mujassamlashtiribgina kolmay, keyingi davrlarda yuzaga kelgan xalk musika asarlari bilan ko‘shilib ketdi. Makkomlar xalk musika ijodiyotining so‘nggi davrlardagi tarakkiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi va uning rivojini ta’minladi.

Shunday kkilib, makkomlar Sharkkda va ayniksa O‘rta Osiyo xalkklarida musika madaniyatining o‘rta asrlardayok yuksak bo‘lganligi dalili xamdir. Ularning kishi ruxiyatiga ta’sir etish xususiyatlarini al-Farobiy, Ibn-Sino, Safiuddin Urmaviy, Abdulkodir Marogiy, Abduraxmon Jomiy, Kavkabiy_Buxoriy va XVIII asrda yashab o‘tgan olim Darveshali Changiy o‘z asarlarida kayta-kayta o‘ktirib o‘tganlar. Masalan: Ushshok, Buslik, Navo makomlari va Moxir, Nixovand shu’balari kishiga shijonat va jasorat bagishlaydi. Bu jozibador, oxangdor makom yo‘llari ko‘prok O‘rta Osiyoda mashxur bo‘lgan. Rosti, Irok, Isfaxon makomlari va ovozlardan Navruz, Gardoniya (Gardun), shu’balardan Panjgox va Zavuliy nozik, yokimli makom yullari bulib, kishiga xuzur, xushchakchak kayfiyat bagishlaydi. Buzrug, Zirafkand, Raxoviy, Zangula makomlari, Gavasht, Shaxnoz ovozlari, Xisor, Xumoyun, Mubarka’, Rakb, Sabo, Bastan Nigor, Navruzi arab, Ruyi Irok shu’balari gamginlik, ruxiy xorginlik, alamni ifodalayoydi. Makomlardan Xijoz, Xusayniy, ovozlardan Moya, Salmak, shu’balardan Nuxuft, Navruzi Bayotiy, Dugox, Uzzol, Avj, Javziy, Nayriz eshituvchida xam kuvonch, xam kaygu kayfiyatini o‘ygotadi.

Shunday kilib, risolalarda ko‘rsatilgan tovush katorlardagi intervallar ba’zi o‘rinlarda temperatsiya kilingan diatonik tovush katorlar chegarasidan chikib ketsada makomlarning lad asosi umuman diotonik ladlarga mos keladi. O‘n ikki makom sistemasiga kirgan kuy yoki ashula yo‘llarining kishi ruxiga ta’siri o‘rta shark musikasiga boglik risolalarda shunday aks etgan. Makomlarning lad asosi buning dalilidir.

Makomlarning paydo bo‘lishi, ba’zi manbalarda ko‘rsatilishicha, o‘n ikki makom yilning, o‘n ikki burji (oyi) bilan boglik ekani (Rost-Xamal, Isfaxon-Savr, Irok-Jazvo, Zirafkand-Saraton, Buzurg-Asad, Xijoz-Sumbula, Buslik-Mezon, Ushshok-Akrab, Navo-kavs, Xusayniy-Ja’diy, Zangula-Daolv, Roxaviy-Xut), 24 sho‘‘ba esa kunning 24 soatiga boglab ishlanganligini aytiladi. Bundan tashkari xar bir makomning ijro etilish vakti sutkaning 12 soatiga bo‘lib, ko‘rsatiladi. Lekin. Bu fikrlar bizning kungacha bir afsona sifatida-etib kelgan bulsada, buning tagida katta bir xakikat yotadi. Makomlarning 12 oyga bagishlanishini arab istilosidan oldingi dinimiz zardushtiylik bilan boglash, ya’ni burjlarning mukaddas sanalganligi bilan boglab tushunish lozim.

Maqomlar arab istilosiga kadar xam mavjud bo‘lgan, lekin ular makom deb emas, balki boshka nom bilan aytilgan bo‘lishi mumkin. «Makom» iborasi arabcha bo‘lib, al- Farobiy davridan boshlab mashxur bo‘la boshlagan.

Bunga asos, arab istilosi davrida O‘rta Osiyo xalklari madaniy yodgorliklari katorida musikaga oid tarixiy manbalar xam islom dini ruxiga to‘gri kelmaydi, degan baxona bilan yo‘kotilib yuborilganligi mantikan to‘gridir.

Islom dini ideologiyasi O‘rta Osiyo va Xurosonda tarkalganidan keyin dunyoviy fanlar, oldingi din ta’limotlari, adabiyot, san’at va ayniksa musika madaniyati tarakkiyotiga katta to‘sik bo‘ldi. Makomlarning arab istilosigacha bo‘lgan nomlari tarix saxifalaridan butunlay o‘chirib yuborildi. O‘rta Osiyolik ulug mutaffakkirlarning jaxon madaniyati asarlarida arab deb talkin kilinishi xam ular asarlarini arab tilida yozilgani xamda o‘zlariga arabcha taxallus ko‘yganligidir.

Arab istilosi (XII-XIII -asrlar) davridan sung yurtda asta-sekin tarakkiyot va rivojlanish kuzga tashlana boshladi. IX asrning II-yarmiga kelib ulkamizda Samoniylar davlatining vujudga kelganligi arab xalifaligiga karamlikdan xolos bulishining dastlabki kurinishi buldi. Keyinchilik madaniy an’analarga boy bulgan Urta Osiyo bu davrga kelib uz ma’naviyati, madaniyati va san’atini yuksaklikka kutara boshladi. Ulkadagi yirik shaxarlar va ularda madaniyatning tez rivojlanishi xamda boshka mamlakatlar-xalklari bilan madaniy alokaning kuchayishi natijasida ulkada xakikatdan xam uygonish davri boshlandi. Ilm-fan, madaniyat, can’at, umuman ma’naviyatning barcha jabxasida tarixda misli kurilmagan yutuklarga erishildi. Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Rudakiy, Axmad Yugnakiy, Axmad Fargoniy diniy fikxshunos olimlardan Azzamoxshariy, Maxmud Kashgariy, Baxovuddin Nakshbandiy, Ismoil Buxoriy, Axmad at-Termiziy, Najmiddin Kubro Xazrat Axmad Yassaviy va boshka kuplab daxolar shu davr madaniy yuksalishining yorkin siymolari edila.

Arab xalifasi Ma’mun uz vaktida Urta Osiyolik olimlarni xalifalik markazi bulgan Bogdoddagi mashxur akademiyasiga olib ketganda ular bu ilm-fan va madaniyat oliy dargoxining kurki bulgan edilar.

Bu ulkan ma’naviyat dargalari orasida Muxammad Xorazmiy, Javxariy. Ibn Mansur Marvarudiy kabi yirik allomalar xam bor. Yurtimizdan usib chikkan bu mutafakkirlar nomlari jaxon fan va madaniyati tarixi saxifalariga oltin satrlar bilan bitilgandir. Yurtimizda usha davrlardagi ijodiy jarayon ma’lum tizimga keltirgan bulib, arab, fors va turkiy tilda olib borildi.

Tarixiy manbalarda keltirilishicha usha davrlar musikiy madaniyatning nazariy va ilmiy asoslarini urganishiga xam dastlabki poydevor kuyildi. Tanikli olim M. Xayrullayevning fikricha, musikashunoslik usha davrda matematika ilmining bir kismi xisoblangan bulib, barcha matematika ilmi bilan shugullanuvchi olimlar musika ilmiga xam bevosita murojaat etganlar.

Uygonish davida allomalarining musikiy ilm bobida yaratgan ilmiy risolalarining barchasi xam bizgacha yetib kelmagan. Lekin tarixdan buyuk komusiy olim Abu nasr al-Farobiy uzining sermaxsul ijodi davomida musikiy ilm bilan juda jiddiy shugullangan. Uning «Musikaga oid katta kitob» asari butun urta asrda ma’lum va mashxur buldi. Ushbu madaniyat tamoyillari, atamalari va boshka muxim masalalar xakida juda boy ma’lumotlar keltirilganligi bilan xam kimmatlidir. Olim ushbu kitobida ikki xil musika ijrochiligi: oxangni inson ovozi (kushik san’ati) va cholgu sozlari vositalarida kayta tiklashga ajratadi. Farobiy moxir ijrochi sifatida cholgu sozlariga baxo berib, «Jangu-jadallarda, rakslarda. tuy-tomoshalarda, kungil ochar bazmlarda xamda ishk, muxabbat kushiklarini kuylashda chalinadigan cholgularning turli-tumanligi va ularning nafakat saroy ayomlari, balki shaxar va kishloklar xunarmandlari (axolisi) orasida xam xurmati balandligini ta’kidlaydi.

Ushbu asarida alloma musikaning ilmiy asoslanishiga urinish uzidan oldin xam mavjud bulganligi tugrisida anik ma’lumotlar bera olgan. «Chunki, utmishdoshlar va ularga ergashganlar, shuningdek ularga asrdosh bulganlarning musika xakida koldirib ketgan asarlarini dikkat bilan mutolla kilmokchi va sening musika xakida bilmokchi bulgan narsalarning va maksad-muddaoingni ozod etmokchi edim. Chunki, bordi-yu musika xakida xar tomonlama tulik yozilgan, mukammal bir asar maydonda bulsa. Bu xakida yana kitob yozib utirish bexuda, utganlarning fikr-muloxazalarini takrorlab borish nodonlik va yomon niyat dalilidir.

Farobiy uz asarida ayrim masalalarda, xususan kushikchilik san’atining nazariy asoslarida xam kator chalkashliklar mavjudligini va shuning uchun ulap xususida uzining fikrlarini bayon etish maksadini uz oldiga kuyganligini ta’kidlaydi. chunonchi,u «Musika xakida yozilgan kitoblarni ukiganimda musika san’atining ba’zi kismlari chetda koldirilganligi muloxaza etiladi va musika xakida yozgan kishilarning aytganlari ayniksa nazariy masalalarda bir-biriga boglanmagan xamda izoxga muxtojdir»-deyiladi.

Farobiyning ta’kidlashicha «Musikaga oid katta kitob» (Kitob al-musika al-kabir)asari uch kitobdan iborat bulib, birinchi kitobda musika bilimining usul-koidalari va ularga boglik turli jixatda tuxtab utiladi. Ikkinchi kitobda musika-cholgu sozlari xakida suxbat kuriladi va birinchi kitobda aytib utilgan koidalarning kanday ishlatilishi kursatiladi. Cholgu sozlaridan xar birining imkoniyatini aytib utiladi, ulardan kanday foydalanish, ularning yunaliishlari, ya’ni ilmi ta’limlar xakida suz boradi. Uchala kitob ikkita katta bulimdan tashkil topib birinchi bulim sakkizta (8) ikkinchi bulim turtta (4) baxsni uz ichiga olgan.

Abu nasir Farobiyning ushbu asari ichida bildirilgan fikr va muloxazalar kitobda kutarilgan muommolar doirasidan ancha kengrokdir. Musikiy ilmining ulkan bilimdoni bulgan Farobiy mazkur asarida keltirilgan masalalar uz ilmiy-nazariy va uslubiy kamrovi bilan boshka barcha ijtimoiy fanlar tarakkiyoti uchun xam zarur ilmiy xulosalar beradi. u xozirgi kunda xam uz kadrini zarracha yukotgan emas.

Farobiy musika soxasi tarixini va uning urganilayotgan davridagi xolatini chukur urganish asosida nazariy musika, amaliy musika xamda musika sozlari, oxang yaratish xususida baxs yuritib, bu san’atning urta asrlardagi tarakkiyotini taxlil etadi. U ayrim musikashunoslar favkulodda tasavvur kuchiga ega bulib, musikani yoki uni tashkil etuvchi tovushlarni sozga murojaat kilmasdan zabt etishlarini bu ishda esa ayrim musikachilar boshkalardan peshkadam ekanligini aytib utadi. Bular orasida shundaylari xam bor ediki, ular kuy yaratish uchun xech kanday vositaga muxtojlik sezmay oxangni tarkib etardilar.

Lekin, ayrimlari bunday ijodda zaiflik illatiga duchor bulib, tovush vositalaridan birortasining kumagiga muxtoj bulardilar. Xikoya kilishlaricha Ibn Surayj Makkiy biror musikani tarkib kilmokchi bulsa, egnidagi kungirokchalardan chikkan sado uning uzi aytgan kushikning sadosiga muvofik kelar ekan. Shu vakt Ibn Surayj (ibn Sarx) kul-oyok va gavdasini ma’lum bir epkinda xarakatga keltirib, tovushni oxangga sola boshladilar. uning kushik oxangi, bandi va zarbi badan xarakatiga javob bera boshlasa. kuzda tutgan oxang kamolga yetgan bular va u kushikni kuylay boshlar ekan.

Buyuk olim Farobiyning musika xakidagi mukammal asari «Musika xakida katta kitob»dan tashkari «Musika xakida-suz», «Ritmlar tartibi xakida kitob», «Ritmga kushimcha kilinadigan siljishlar xakida» kabi asarlarida musika san’atining ilmiy-nazariy tamoyillarini yanada rivojlantirdi va ularni urganayotgan davr uchun yuksak darajaga kutarishga erishdi.