Veterinariya virusologiyasi

4-jadval. THB bo‘yicha titrlashning natijalari.

Virusni aralashtirish	Yuqtirish miqdori (ml)	Matrasdagi toshmalarning o‘rtacha arifmetik soni
a1=1:10	0,2	n1=134
a2=1:100	0,2	n2=28
a3=1:1000	0,2	n3=5

THB usulida viruslarni titrlash, virus konsentratsiyasi to‘grisida ishonchli ma’lumotlar beradi ammo toshmalarni sanash bilan bogliq texnik qiyinchiliklar uchrab turadi.
Chechakchalarga tegishli titrlash, ulardan foydalanish unchalik ko‘p bo‘lmagan viruslarga ta’alluqli bo‘lib, hamma viruslar ham tovuq homilasining XAP tugunchalar hosil qilavermaydi, shu sababdan cheklangan holda ishlatiladi. Virusning yuqumli ta’sirini 50% birlikda aniqlash keng qo‘llaniladigan har tomonlama (universal)usul hisoblanadi. Bu usulda virus miqdorining birligi sifatida shunday miqdor qabul qilinqdiki, yuqtirilgan test-ob’ektlarga 50%-yuqumli ta’sir ko‘rsatadi, u NM₅₀-50% natijalimiqdordebaytiladi.
Ma’lum birlikdagi materialda viruslarning bunday miqdori shu materialdagi virusning titrini ifodalaydi.
Laboratoriyalarda test-ob’ekt sifatida odatdagidek oq sichqonlardan, tovuq homilalaridan va o‘stirilgan hujayralardan foydalaniladi, ularga virusning yuqumli ta’siri o‘lim, klinik alomat, patologoanatomik o‘zgarish va sitopatik natija holida namoyon bo‘ladi.
Har qaysi virus uchun sezgir test-ob’ekt tanlanadi va uning yuqumli ta’sirini, hisoblash shakliga qarab yuqtirish effekti baholanadi.
Test-ob’ektning turiga va yuqumli ta’sir ko‘rsatish shakliga bog‘liq holda 5 jadvalda ko‘rsatilgan turlarning biri qabul qilinadi.
Boshqacha aytganda: 1O‘M₅₀-bu 50% laboratoriya hayvonlarini (odatdagidek oq sichqonlar) o‘ldiruvchi virusning miqdori;
1YUM₅₀- virus yuqtirilgan laboratoriya hayvonlarida 50%- klinik alomat yoki patologoanatomik o‘zgarishlar chaqiruvchi virusning miqdori;
1HO‘M₅₀-50% tovuq homilasini o‘ldiruvchi virusning miqdori.
1HYUM₅₀- virus yuqtirilgan 50% tovuq homilasida patologoanatomik o‘zgarishlar chaqiruvchi virusning miqdori;


5-jadval. 50%- yuqumli ta’sirni aniqlashda viruslarning miqdor birliklarining turi.

Test-ob’ektlar	Viruslarning yuqumli ta’sirining ko‘rinishlari	Viruslarning miqdor birliklari
		Birlikning nomi	Qisqartirib belgilash
Laboratoriya hayvonlari	O‘lim	50%- o‘ldiruvchi letal miqdor	O‘M50
Shu ham	Klinik alomatlari yoki patologo-anatomik o‘zgarishlari	50%-yuqumli miqdor	YUM50
Tovuq homilasi	O‘lim	50%-homilani o‘ldiradigan miqdor	HO‘M50
Shu ham	Patologoanatomik o‘zgarishlar	50%-homilani yuqumli miqdori	HYUM50
O‘stirilgan hujayra	Sitopatik ta’sir qilmoq	50%-sitopatik miqdor	SPM50

1SPT₅₀-O‘stirilgan hujayralarga yuqtirilganda 50% sitopatik ta’sir ko‘rsatuvchi virusning miqdori (odatdagidek probirkada o‘stirilgan hujayralarda).
NM₅₀ (O‘M₅₀, YUM₅₀, HO‘M₅₀, HYUM₅₀ yoki SPT₅₀) virusning miqdori bir hajm birligida virus saqlovchi material tarkibidagi virusning miqdori, shu materialdagi virusni (T)titrini ifodalaydi. Misol, T=10^3,48 SPT/0,1 ml shunday ma’noni anglatadiki har bir 0,1ml virus saqlovchi materialda 10^3,48(demak 1000 dan ko‘p, ammo 10000 dan kam, shaxsan 10^3,48=3020)miqdorda virusni saqlaydi, shulardan har biri o‘stirilgan hujayra quyilgan probirkalarning 50% sitopatik ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga ega.
Virusning 50% yuqumli ta’siri deb nomlangan birliklar (O‘M₅₀, YUM₅₀, HO‘M₅₀HYUM₅₀, SPT₅₀) virusni statistik ta’siri bo‘yicha yuqumliligini baholashda foydalanib, virusni yuqumlilik ta’siri, o‘ldiruvchi ta’siri, klinik alomatlari, patologoanatomik o‘zgarishlari yoki sitopatik ta’siri bo‘yicha hisob olib borishda muhim o‘rinlarni egallaydi. Viruslarning 50% yuqumli ta’siri bo‘yicha titrlash universal usul bo‘lib barcha viruslarni,tirik sezgir sistemani tanlay olsak (test ob’ektni) titrlash uchun ham bo‘ladi.
Lekin viruslarni bu usulda titrlash ko‘p mehnat talab qilib, uzoqqa cho‘ziladi va statistik hisoblashni talab qiladi.
50% yuqumli ta’sir birligida virusni titrini aniqlash masalasi shunga olib keladiki, tekshirilayotgan virus saqlovchi materialni darajasini topish. (O‘M₅₀,YUM₅₀, HO‘M₅₀, HYUM₅₀, SPT₅₀) uchun yuqtirilgan hajm miqdorida bir NM₅₀ saqlab va so‘ngra shu hajm miqdordagi virus saqlovchi materialdan shunday hajmda nechta birlik saqlashi hisoblanadi va o‘sha ushbu materialdagi virus titrinining ko‘rsatgichi bo‘ladi.
Masalani yechish uchun avvalo tekshirilayotgan virus saqlovchi material qator ketma-ket 10 karrali suyultiriladi. 10- marta suyultirish 2 sababga ko‘ra olinadi:
Birinchidan, virusning yuqumlilik ta’siri virusning miqdoriga bogliqligi grafikdan ko‘rinib turmoqda (50 rasm).Egri chiziqli NM₅₀ tegishli nuqtaga yaqin bo‘lib, biroz kesishgach to‘g‘ri chiziqga yaqinlashadi. Bu esa ma’lum bir bo‘limgacha bo‘lib,markazi NM₅₀nuqtada.
Virusning miqdor logarifmi bilan ta’siri oraligida to‘gri chiziqli bogliqlik bor demak virusni yuqumlilik ta’sirining logarifmi, virusning miqdor logarifmiga proporsionaldir. Oz miqdorda va deyarli katta miqdorda bu bogliqlik buziladi.
Ikkinchidan keyingi bajariladigan hisoblab chiqish 10 karrali suyultirishda osonlashadi.