Veterinariya tiykarlari

1-Tema : “Veterinariya tiykarlari” páni hám onıń rawajlanıw tariyxı.
Joba :
1. Veterinariyaniń táriypi , maqseti.
2. Veterinariyaniń awıl xojalıǵındaǵı tabıs hám wazıypaları.
3. Veterinariyaniń rawajlanıw tariyxı hám bólimleri.
Ádebiyatlar :
1. Shopwlatov J. " Veterinariya tiykarları" Tashkent 1993 jıl.
Qosımsha ádebiyatlar :
1. Shopwlatov J. Burxonova X., Jiyenov Ya. «Epizootologiya hám
mikrobiologiya tiykarları» Tashkent «Mexnat» 1991 j
2. Konapatkin A. A. «Epizootologiya i infektsionnie bolezni selxoz jivotnix». Uchebnik, Moskva, izd. «Kolos» 1984 g
3. Danilevskiy v. M. «vnutrennie nezaraznie bolezni selxoz jivotnix». Uchebnik, Moskva «Agropromizdat» 1991 g
4. Veterinariya nızamshılıǵı. «Jazıwshı» baspası. T. 1998 j
Tayanısh sóz dizbekler:
Veterinariya, juǵımsız, juqpalı, invazion, sút, gósh, kesellik, sırtqı ortalıq, emlew, aldın alıw, wazıypalar, tabıslar, patologiya, klinikalıq diagnostika, farmakologiya, xirurgiya, ishki juǵımsız, juqpalı, parazitar kesellikler.
Ǵárezsiz respublikamızda sharwashılıqtı rawajlandırıw, xalıqtıń sharwashılıq ónimlerine bolǵan talabın qandırıw ushın islep shıǵarılıp atırǵan ónimler sapasın baqlaw hám de respublikamızda veterinariya xızmetin basqarıw ushın Ózbekstan Respublikasınıń Veterinariya haqqındaǵı nızamı 1993 jıl 3-sentyabrde qabıl etilgen. Bul nızam 5 bólim hám 23 statyadan ibarat esaplanadi. Bul nızamda tiykarınan mámleket, mekemelik hám jeke veterinariya xızmetiniń táriypi, wazıypaları belgilep berilgen.
Veterinariya grekshe - veterinarius sózinen alınǵan bolıp haywanlardı emleytuǵın, mal baǵıwshı mánisin ańlatadı. Veterinariya awıl xojalıq, moynalı haywanlar hám qus organizminiń dúzilisi, saw hám kesel haywanlardıń ósiwi hám rawajlanıwı, keselliklerdi qozg'atıwshı sebebi hám sharayatlardı, rawajlanıw nızamlıqların, klinikalıq belgilerin, diagnoz qoyılıw, emlew hám de haywanlarda ushraytuǵın hár túrlı juǵımsız, juqpalı hám invazion keselliklerdiń aldın alıw hám de olarǵa qarsı gúresiwdi óz ishine qamtıp alǵan pánler jıyındısı.
Veterinariya xızmetiniń tiykarǵı wazıypası :
1. Sharwa malları hám qus bas sanın kóbeytiw.
2. Haywanlardıń ónimdarlıǵın asırıw.
3. Sapalı ónim alıw.
4. Keselliklerdi aldın alıw.
5. Sırtqı ortalıqtıń taza bolıwın támiyinlew (gigiena ).
Jámiettiiń social hám ekonomikalıq turmısında veterinariya úlken áhmiyetke iye. Ol awıl xojalıq hám moynalı haywanlar, qus keselliklerdi aldın alıw, haywanlardıń ólimin keskin kemeytiw, saw, joqarı ónimdar, sapalı ónim beretuǵın padalardı jaratıw, nátiyjede adamlardı sapalı sharwashılıq ónimleri, sanaattı bolsa shiyki zat penen támiyinlew, sırtqı ortalıqtı pataslıqlardan qorǵaw hám de sol sıyaqlı juwapkershilikli máselelerdi sheshiwde kerek bolǵan veterinariya - sanitariya ilajlar jıyındısın atqaradı. Sonıń menen birge veterinariya adamlardıń salamatlıǵın qorǵawda úlken áhmiyetke iye. Pútkil jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi (vOZ) maǵlıwmatına kóre 150 den artıqlaw zooantroponoz (zoon - haywan, antropas - adam, nosas - kesellik), yaǵnıy haywan hám adamlarǵa ulıwma bolǵan kesellikler bar. Usınıń sebebinen veterinariya hám medicina xızmetkerleri menen birgelikte zooantroponoz keselliklerin aldın alıw hám olardı ulıwma joǵaltıw maqsetinde sút-gósh ónimlerin qadaǵalap, olardı sapalı jaǵdayda tutınıw etiwin támiyinleydi. Bul tarawda akademik I. P. Pavlovtıń " Medicina vrachi" insándı veterinariya vrachi bolsa insaniyattı emleydi" degen gápin eslew orınlı bolıp tabıladı.
Házirgi dáwirde veterinariya páni ele de rawajlanıp, úlken jetiskenliklerge eristi. Júdá qáwipli, keń tarqalǵan keselliklerden qaramal plevropnevmoniyası, shuma, atlardıń manqa, entsefalomielit kesellikleri házirgi kúnde bizde joq etilgen. Kúydirgi, qarasan, shoshqalarda saramas, shuma kesellikleri ayırım jaǵdaylarda ushıraytuǵın sporalı kesellikler qatarına kirgizildi.
Sharwashılıqta qaramallardıń trixofitiya keselligine qarsı júdá paydalı LTF - 130 (vIEv) vakcinası engiziliwi temiratki keselligin keskin kemeytirdi, ayırım xojalıqlar odan tolıq tazalandı. Veterinariya jetiskenlikleri qatarına sonıń menen birge, bir neshe juqpalı keselliklerge qarsı kompleks vakcinaciya qılıw, qustı aerozol usılında emlew, qusxanalardı aerozol usılda dezinfekciya qılıw, aerozol usılda keselliklerdi emlew hám aldın alıw, jasalma qashırıw ushın urıwdı - 1960 S dárejede muzlatıw usılların kirgiziw múmkin.
Veterinariya tiykarları páni tómendegi bólimlerden ibarat.
1. Ulıwma patalogiya tiykarları.
2. Farmakologiya tiykarları.
3. Diagnostika tiykarları.
4. Ishki juǵımsız kesellikler.
5. Xirurgiya hám xirurgik kesellikler.
6. Epizootologiya hám infekcion kesellikler.
7. Parazitologiya hám invazion kesellikler.
Veterinariya pániniń rawajlandırıwda belgili sırt el ilimpazları A. F. Klimov, I. P. Pavlov, M. P. Tushnov, N. Sh Shoxor, N. A Soshestvenskiy, I. E. Mozgov, K. M. Goltsman, N. P. Ruxlyadev, A. R. Evgrafov, G. v. Domrachev, L. S. Sapojnikov, B. M. Olivkov, E. N. vishelesskiy, Ya. R. Kovalenko, v. A. Akimov, K. I. Skryabin, E. N. Pavlovskiy, N. M. Komarov, A. P. Onegov, G. K volkov, A. T. Semenyuta mektepleriniń xızmetleri úlken.
Veterinariya xızmetin shólkemlestiriwdiń tiykarǵı hújjeti Veterinariya Nızamı bolıp , ol jaǵdayda haywanlarda ushıraytuǵın kesellikler menen gúres ilajları, veterinariyanıń shólkemlestirilgen dúzilisi, zooveterinariya qániygeleri, sharwa malları iyeleriniń huqıq -minnetleri, haywanların azıqlandırıw, baǵıw, asıraw wazıypaları aytılǵan. Mámleketimizde veterinariya xızmeti Ózbekstan Respublikası awıl hám suw xojalıǵı ministrligine qaraslı Mámleket Veterinariya Bas Basqarması tárepinen basqarıladı. Basqarma sharwa malları keselliklerin emlew, aldın alıw hám de qarsı gúres ilajları salasında qollanbalar hám kórsetpeler tayarlaydı.
Veterinariya xızmetiniń kesel mallardı emlew, aldın alıw jónelisindegi jumısları házirgi kúnde fermer dıyxan xojalıqlarında tolıq talapǵa juwap bermeydi. Usınıń sebebinen veterinariya xızmeti kúnnen kúnge keselliklerdiń aldın alıw jolına ótip atır. Veterinariya xızmeti zootexniya jumısları menen baylanısta bolıp birlesken halda barlıq ilajlardı júrgizedi. Zooveterinariya qániygeleri haywanlardıń salamatlıǵın támiyinlew, bas sanıın kóbeytiw, násilin jaqsılaw, ónimdarlıǵın asırıw, sharwashılıq ónimlerin sapasın jaqsılaw maqsetinde olardı azıqlandırıw, baǵıw, asıraw sıyaqlı qatar islerdi atqaradı.
Tákirarlaw ushın sorawlar.
1. Veterinariya tiykarları pániniń tariypi.
2. Veterinariya tiykarları pániniń strukturalıq bólimleri.
3. Veterinariyanıń tiykarǵı jetiskenlikleri.
4. Veterinariyanıń tiykarǵı wazıypaları.
2-Tema : PATOLOGIYA TIYKARLARI.
Joba :
1. Patologiya haqqında túsinik (táriypi)
2. Keselliktiń etiologiyası hám patogenezi.
3. Óliniń tariypi, túrleri hám óliktegi tiykarǵı belgiler.
Ádebiyatlar :
1. Shopwlatov J. " Veterinariya tiykarlari" Tashkent 1993 jıl.
Qosımsha ádebiyatlar :
1. Veterinariya nızamshılıǵı. «Jazıwshı» baspası. T. 1998 j
Tayanısh sóz dizbekler:
Kesellik táriypi, túrleri, patologiya, reaktivlik, rezistentlik, ishki hám sırtqı qorǵawlıq tosıqlar, etiologiya, patogenez, isiw, keselliktiń juǵıw jolları, jasırın, prodramal, klinikalıq belgiler, aqıbeti hám basqalar.
Ulıwma patologiya - haywan organizminde ushıraytuǵın keselliklerdiń payda bolıwı, rawajlanıw nızamlıqları hám de áqibetin úyrenetuǵın pán bolıp tabıladı. Ol hár bir keselliklerde júz beretuǵın qan aylanıwı, kletka hám toqımalardaǵı patologiyalıq ózgarisler, zıyanlanıw, ıssılıq almasınıw patologiyasi hám de taǵı basqa keselliklerde ushıraytuǵın ulıwma patologiyalıq processlerdi úyrenedi. Ulıwma patologiya tiykarınan tómendegilerdi úyreniw menen shuǵıllanadı.
1. Kesellik haqqında túsinik.
2. Kesellikti payda etiwshi sebep hám sharayatlar (etiologiya).
3. Keselliktiń rawajlanıw nızamlıqları (patogenezi).
4. Organizmniń reaktivligi.
5. Qan aylanıwınıń jergilikli aynıwı.
6. Toqımalardaǵı patologiyalıq ózgerisler.
7. Zıyanlanıw.
8. Íssılıq almasınıw patologiyası.
9. Elementler almasınuwı patologiyası.
10. Nerv hám endokrin (ishki sekreciya bezi) sisteması tárepinen organizm iskerligin basqarıwdıń izden shıǵıwı hám basqalar.
Ulıwma patologiyanı tájiriybe arqalı hám tábiyi pánler jetiskenlikleri arqalı úyreniw múmkin. Keselliklerdiń mánisin túsindiriw áyyemgi zamanlardan berli eki teoriyanıń (materialistik hám idealistik) óz-ara qarawı menen baylanıslı bolıp kelgen. Keselliktiń kelip shıǵıwı hám ulıwma rawajlanıw nızamlıqları anıq úyrenilse, olarǵa anıq diagnoz qoyılsa kesellikti aldın alıw hám onı emlew ilajları nátiyjeli boladı.
Áyyemgi greklerde (eramızdan aldınǵı ásirlerde) Gippokrat organizm quramında 4 túrli suyıqlıq (qan, shilimshiq, qara hám sarı ut) bar ekenin, sol 4 túrli suyıqlıqtıń óz-ara munasábetin sırtqı ortalıq ózgertip jiberiwi nátiyjesinde kesellik payda bolıwın aytıp ótken.
Abu Ali Ibn Sino (980-1037) tájiriybe, baqlaw usılların keń qollawı nátiyjesinde túrli kesellikler hám olardıń kelip shıǵıwı, aqıbetleri hám de anıqlaw usılların jazıp qaldırǵan.
Kesellik haqqındaǵı táliymat hám de túsiniklerdi anıqlaw ushın sawlıq hám salamatlıq ne degen sorawǵa juwap beriw kerek. Organizmniń dúzilisi hám iskerligi tosattan payda bolmay uzaq dáwir ishinde - sırtqı ortalıqtıń tez-tez ózgariwi nátiyjesinde payda bolǵan. Biraq tábiyattaǵı ózgeriwsheń tásirleri túrlishe boladı. Olardan geyparaları tez hám az-azdan tákirarlanadı. Uzaq jasaw dáwirinde organizm olarǵa úyrenedi hám de iykemlesedi. Bul fiziologiyalıq iykemlesiw dep ataladı, sol waqıt ishinde organımızde málim shegaralanǵan processler keshedi. Sol sebepli de olar fiziologiyalıq processler dep ataladı.
Sonday eken forma hám funkciyalardıń tuwrı rawajlanıwı, olardıń bir-birine munasábeti, sırtqı ortalıqqa iykemlesiwi nátiyjesinde fizikalıq hám nerv iskerlikti támiyinley alıw ózgesheligi sawlıq esaplanadı. Real turmısta sawlıq salıstırmalı hárekette bolıp az ǵana ózgarip turadı. Buǵan qarama - qarsı , tábiyaat ózgerisleri tosattan kúshli tásir etse buǵan organizm tez iykemlese almaydı. Nátiyjede onıń funkciyası, dúzilisi buzıladı. Kesellik payda boladı. Buǵan patologiyalıq qorǵaw beyimlesiwi dep ataladı.
Organizmdegi qorǵaw beyimlesiwi ayırım jaǵdaylarda tosıqlar (barerlar) dep te ataladı, sebebi olar organizmdi kesellik qozǵatuwshı sebep hám sharayatlardan qorǵaydı. Qorǵanıw quralları shártli túrde sırtqı hám ishki tosıqlarǵa bólinedi. Sırtqı tosiqlarǵa teri, jún, nerv talshıqları, kóriw, sezim, silekey perdeler, ajıratıw, esitiw aǵzaları kiredi.
Kesellikti kelip shıǵıwına tosqınlıq etetuǵın ishki tosıqlarǵa: bawır, talaq, búyrek, qan tamırlar endoteliyasi, retikulyar kletkalar, limfa túyinleri, leykocit hám limfocitler, limfocit kletkalar, silekeydegi lizocim, kóz jası úlken immun denesheler, globulinler kiredi. Bul faktorlar organizmge túsken hár túrli záhárlerdi neytrallaw, mikroblardı zıyansızlandırıw uqıplılıǵına iye.
Etiologiya - kesellik qozǵatıwshı sebepler hám sharayatlardıń jıyındısın úyreniwshi pán bolıp tabıladı. Kesellik qozǵatıwshı sırtqı sebeplerge - mexanik, fizikalıq, ximiyalıq faktorlar kiredi. Kesellikti kelip shıǵıwı, tásirin támiyinleytuǵın sebeplerge - sharayat dep ataladı. Bul sharayatlarǵa zoogigienik talaplar, azıqlandırıw hám de haywanlardı isletiw (ekspluataciya ) qaǵıydalarınıń buzılıwı kiredi..
Patogenez - keselliklerdi rawajlanıw nızamlıqların úyrenedi. Bunda kesellik sebebi, dárwazası hám keselliktiń organizmde tarqalıwı úyreniledi. Kesellik patogenezin úyreniw etiologiyasın úyreniwge qaraǵanda anaǵurlım quramalı. Sol sebepli de kóp ǵana, ásirese juqpalı kesellikler etiologiyası málim bolıwına qaramastan, ayırım juqpalı agentlerdiń organizmge kórsetetuǵın tásiri anıqlanbaǵan.
Kesellik organizmde bir neshe túrli jol menen tarqaladı.
1. Dawamı boyınsha - bunda kesellik qozǵatıwshı sebepler birdey dúzilgen hám bir-birine tutasqan kletkalardıń birinen - ekinshisine ótiwi arqalı tarqaladı. Mısalı : rinit kómekeyge, kegirdekke, bronxlarǵa, ókpege ótiwi yamasa awız boslıǵınıń zıyanlanıwı yaǵnıy stomatit – qızıl óńeshke, as qazanǵa, ishekke hám t. b. ótiwi múmkin.
2. Súykelisiw - arqalı kesellik as qazannan bawırǵa hám ókpeden plevraǵa hám kerisinshe tarqaladı.
3. Tamırlar arqalı menen - bul jol eń kóp tarqalǵan. Bunda organizmge túsken kesellik qozg'atiwshi túrli agentler hár tárepke tarqalıp organizmdi zıyan jetkeziwi múmkin.
4. Nerv sisteması menen – bázi bir kesellik mikrobları nerv sisteması arqalı tarqaladı. Mısalı - Qutırıw, qaqsal hám t.b.
Kesellikler rawajlanıwına qaray bir neshe qıylı bolıp, tiykarınan tómendegi gruppalarǵa bólinedi: Awır, ortasha hám sozılmalı kesellikler.
Kesellik qozǵatıwshı sebebine kóre juǵımsız, juqpalı hám invazion keselliklerge bólinedi. Kesellik dáwirinde ózine tán patologiyalıq ózgerislerdiń rawajlanıwına qaray júrek - tamır, kóz, teri, as qazan - ishek, sidik, jınıslıq organlar hám zat almasınıwı keselliklerine bólinedi.
Keselliktiń keshiwinde tómendegi tiykarǵı dáwirler gúzetiledi.
1. Jasırın yaǵnıy latent dáwir - kesellik payda etiwshi agent tásir ete baslaǵan yamasa organizmge kirgen waqıttan tap organizm reakciyası kórinisinde kórsetilgen kesellik belgileri, yaǵnıy belgileri júzege shıǵıwına deyin bolǵan dáwir bolıp tabıladı. Juqpalı kesellikler haqqında gáp barǵanda jasırın dáwir dep ataladı. Jasırın dáwir keselliklerde bir neshe minuttan bir neshe ay, hátte jıllarǵa shekem dawam etiwi múmkin.
2. Prodromal dáwir - keselliktiń dáslepki belgileri kóringennen baslap, pútkinley anıqlanǵansha ótken dáwir bolıp tabıladı. Juǵımsız belgiler payda boladı.
3. Kesellikti ayqın júzege shıqqan dáwiri - ádette bul dáwir prodromal dáwirden keyin baslanadı. Bul dáwirde keselliktiń barlıq tiykarǵı belgileri payda boladı. Ayırım juqpalı kesellikler málim múddet dawam etedi. Mısalı ; Belok 10 -15 kún, saramas 8-10 kún. Ótkir kesellikler 3-6 háptege shekem, sozılmalı kesellikler altı hápteden kóplew sozıladı.
4. Keselliktiń nátiyjesi - geyde organizm funkciyalarınıń tikleniwi hám pútkil sawalıwı menen kesellik tawsıladı. Biraq ayırım ózgerisler organizmde saqlanıp qalmaydı. Ayırım keselliklerde organizmde immunitet yaǵnıy qayta kesellenbew jaǵdayı payda boladı. Organizm ózgergen jasaw sharayatına iykemlese almaǵanlıǵı ushın iykemlesiw kúshi azayıp ketedi, onnan keyin jasawǵa múmkinshilik bolmaydı hám haywan nabıt boladı. Júrek urısı hám dem alıwdıń toqtap qalıwı da ólimge alıp keledi.
Agoniya hám klinikalıq ólim. Bul jaǵdaylar (terminal yamasa aqırǵı ) ólim basqıshı esaplanadı. Ólim processinde bárinen burın oraylıq nerv sistemasınıń funkciyası tómenlep baslaydı. Bunda birinshi náwbette bas miy qabıǵı islewden toqtaydı, keyinirek aralıq mıy, orta mıy, uzınsha mıy hám aqır-aqıbette arqa mıy isten shıǵadı. Agoniya oraylıq nerv sistemasınıń buzılıwı hám organizmniń hámme ómirlik funkciyalardıń izden shıǵıwı menen xarakterlenedi. Agoniya klinikalıq ólim aldınnan baslanadı hám bir neshe saattan 2-3 sutkaǵa shekem dawam etiwi múmkin. Klinikalıq ólim oraylıq nerv sisteması funkciyalarınıń júdá tereń izden shıǵıwı menen xarakterlenedi. Toqımalarda, oraylıq nerv sistemasınıń joqarı bólimlerinea qayta tiklenbeytuǵın ózgarisler júz bergennen keyin bolsa biologiyalıq yaǵnıy haqıyqıy ólim jaǵdayı júz beredi.
Haywannıń ólgenligi ólikte júz beretuǵın belgilerine qaray anıqlanadı.
1. Ólik suwıydı. Birinshi kúni dene temperaturası saatına + 1⁰ S dan, ekinshi kúni + 0, 2⁰ S dan tómenleydi. Biraq ayırım waqıtlarda haywan ólgennen keyin de onıń dene temperaturası + 42⁰ S ge shekem kóteriliwi (qatpa keselliginde) múmkin.
2. Ólik qatadi. 8-10 saattan keyin
3. Ólik daǵı - gemolizlengen qannıń toqımalarǵa sorılıwınan ónim boladı. Óliktiń jerga tiyip jatqan yaǵnıy tómengi bóleginde boladı.
4. Ólik shiriydi. Bul kógimtir - sarǵısh daqlar payda bolıwı menen xarakterlenedi.
Mikroblardıń rawajlanıwı nátiyjesinde hár túrlı gazler ajıralıp shıǵıp, ólik emfizemasınıń rawajlanıwına baslawshı bolıwı múmkin.
Tákirarlaw ushın sorawlar.
1. Keselliktiń táriypin aytıń.
2. Keselliktiń etiologiyasın túsindiriń.
3. Keselliktiń patogenezin túsindiriń .
4. Qorǵaw tosıqlardı aytıń.
5. Keselliktiń keshiw dáwirleri.
6. Ólimniń túrleri hám de belgileri.

3-Tema : Júrek - qan tamır sistemasınıń kesellikleri.

1. Ishki juǵımsız keselliklerdiń ulıwma xarakteristikası hám olardıń ekonomikalıq zıyanı.
2. Júrek - qan aylanıw shólkemleriniń kesellikleri - travmatik perikardit, miokardit, endokardit, júrek qaqpaqları kemshilikleri (porokları) kesellikleriniń sebepleri, klinikalıq belgileri, diagnozı, emlew hám aldın alıw ilajları.
Ádebiyatlar :
1. Shopwlatov J. " Veterinariya tiykarlari" Tashkent 1993 jıl
Qosımsha ádebiyatlar :
1. Danilevskiy v. M. «Vnutrennie nezaraznie bolezni selxoz jivotnix» Uchebnik, Moskva «Agropromizdat»- 1991 g
2. Veterinariya nızamshılıǵı. «Jazıwshı» baspası. T. 1998 y
Tayanısh sóz dizbekler:
Kesellikler tariypi, etiologiya, patogenezi, klinikalıq belgileri, diagnozı, emlew ilajları, miokardit, endokardit, travmatik perikardit, júrek kemshilikleri.
Ishki juǵımsız kesellikler tuwrısındaǵı pán terapiya bolıp, organizmde ushıraytuǵın hár túrlı ishki keselliklerdi, atap aytqanda, júrek hám qan aylanıwı, dem alıw, as sińiriw, nerv hám t.b sistemalardıń keselliklerin úyrenedi. Ishki juǵımsız keselliklerdi úyrengende olardı sistemalarǵa bóliw jasalma bolıp, bul kesellikti anıqlawda hám onı emlewde veterinariya qániygesine jeńillik keltiredi. Veterinariya maǵlıwmatlarına kóre házirgi waqıtta ishki juǵımsız kesellikler jámi keselliklerdiń 80-85% ti quraydı. Ishki juǵımsız kesellikler ishinde as qazan hám ishek kesellikleri 36, 5% hám ókpe kesellikleri 26, 8% ti quraydı. Keselliklerdiń aldın alıwda veterinariya qánigeleriniń dáslepki wazıypası emlewge bólek itibar beriw bolıp tabıladı. Keselliklerdiń aldın alıw ilajlarınıń nátiyjeli bolıwı, áwele zootexniya jumısları, atap aytqanda, haywanlardıń tuwrı azıqlanıwı, kútim etiliwi, násilshilik jumısları hám haywanlardı isletiwge baylanıslı. Keselliktiń aldın alıw ushın áwele onıń etiologiyası hám patogenezin biliw kerek.
Ishki juǵımsız keselliklerdiń kelip shıǵıwı azıqlandırıw, zoogigienik talaplarǵa baylanıslı boladı. Ishki juǵımsız keselliklerdi úyreniwde ulıwma patologiya tiykarların hám I. P. Pavlovtıń organizm pútkilligi teoriyasın úyreniw úlken áhmiyetke iye.
Júrek kesellikleri tiykarınan júrek muskulları hám qan tamırları diywalları dúzilisiniń ózgeriwi, hár túrlı uwlı zatlı elementlerdiń qanǵa hám qan tamırları jumısın tártipke salıwshı nervlerdiń tásiri nátiyjesinde payda boladı. Júrek iskerligi buzılsa, onıń urıwı kúsheyiwi yamasa páseyiwi, onıń ulıwma zıyanlanıwı emes bálki ayırım bólimleriniń zıyanlanıwına da baylanıslı. (Gipertrofiya, patologiyalıq gipertrofiya, taxikardiya - júrek urıwı tezlesiwi, bradikardiya - júrek urıwı páseyiwi bolıp tabıladı.)
Travmatik perikardit - Bul kesellik kóbinese qaramallarda, ayırım jaǵdaylarda qoy hám eshkilerde ushıraydı. Júrek qaltası biygana deneler tásirinde ziyanlanadı. Biygana deneler as qazan (tor qarın ) arqalı júrek tárepke háreketlenip, júrek qaltasın, ayırım waqıtta júrek muskulların da ziyanlaydı.
Etiologiyası hám rawajlanıwı - Qaramallar hám gúyis qaytarıwshı basqa haywanlar azıqlanǵanda onı jaqsılap shaynamay jutadı. Sol sebepli olar azıqlar menen birge ótkir shege, iyne, temir bólekleri, sımlardı jutıp jiberiwi múmkin. Bular ásirese kepek, un, gúnjara sıyaqlı azıqlarda kóplew ushıraydı. Sonday etip, as qazanǵa (tor qarınǵa ) túsken jat deneler onıń diywalın jaraqatlaydı, tesip ótedi, diafragmanı da tesip ótip, júrek qapshıǵına shanshıladı. Nátiyjede jaraqatlanǵan júrek qaltasında zıyanlanıw payda boladı. Travmatik perikardit kóbirek qaramallarda, ayırım jaǵdaylarda qoy, eshkilerde ushıraydı. Ol azıq penen as sińiriw organlarına túsetuǵın ótkir metal deneler, shege, sım, iyne hám taǵı basqalar tásirinde rawajlanadı.
Klinikalıq belgileri - Kesellik belgileri payda bolıwınan aldın haywannıń awqat as sińiriwi waqtınsha yamasa mudamı buzıladı, gúyis qaytarmaydı, ot-jem jemeydi, qarnı isedi, ishi ketedi. Tor qarın hám diafragma diywalları tesilip jaralanǵan waqıtta qılısh tárizli súyeginiń oń tárepke mush penen basılsa, haywan awrıw sezip tınıshsızlanadı, ózin abaylap júredi, júdá áste qaptal tárepke burıladı, abaylap jatadı, bir neshe kún dawamında jatqan waqıtta ınqıllaydı. Háreket etkende dene muskulları dirillep turadı. Bul kesellik 2-3 háptege sozıladı, Biraq ayrıw waqtında bul process tez ótip ketedi yamasa bir neshe aylarǵa sozılıwı múmkin.
Diagnozı - Dáslepki stadiyasında kesellikti anıqlaw talay qıyın, shayqalıw sıyaqlı dawıslar payda bolıwı, dawıs shegarasınıń tarayıwı, tor qarın hám júrek átirapında awrıw payda bolıwı, moyın, kókirek hám qarın astında suwıq isikler payda bolıwı menen ańsat anıqlanadı.
Kesellik áqibeti - Kesel haywan tez azıp ketedi. Pútkilley dúzelip kete almaydı hám kóbinese kesellik belgili bolǵannan keyin keshiktirmey soyıwǵa ruxsat beriledi.
Emlew - Travmatik perikardit emlenbeydi. Temperaturası túsiriledi júrek dárileri qollanıladı.
Profilaktikası - Kesellikti aldın alıw ushın beriletuǵın azıqlar jat zatlardan tazalanıp beriliwi kerek.
Miokardit - júrek muskul qatlamınıń isiwi hám organikalıq ózgariwi menen xarakterlenedi. Júrek muskullarınıń bul kesellikleri kóbinese júrek urısın páseytedi. Juqpalı kesellikler menen kesellengen haywanlarda (oqsil, saramas) hám organizm záhárli zatlı elementler menen záhárlengende payda boladı. Kesellik ótiwine qaray ótkir hám sozılmalı ótadi.
Klinikalıq belgileri - Ótkir miokarditte muskullarınıń seziwsheńligi artadı, tez sharshaydı, terleydi, tez-tez dem alıwı, shilimshiq perdeleri kógerip ketiwi, vena qan tamırları keńeyip ketiwi, júrek urıwı tezlesiwi gúzetiledi. Bunday haywanlarda jumıstan keyin, kóbinese tınısh turǵanda da ayaqlarında, qarın hám kókirek astında isikler payda boladı. Qarın hám kókirak boslıǵına suyıqlıq toplanadı.
Diagnozı - Bul kesellikti belgilerine qaray anıqlaw múmkin. Bunı jáne de anıqlaw bolıwı ushın kesel haywannıń qan basımın ólshew hám ásbaplar menen tekserip anıqlaw usınıs etiledi.
Kesellik áqibeti - Bul kesellikti payda etken sebepler jáne onıń uzaq waqıt dawam etiwine baylanıslı. Birdey waqıtta kesellik tez ótip, haywan dúzelip ketedi. Kesellik uzaqqa sozılsa haywannıń xojalıq bahası tómenlep ketedi, sebebi ol isletilmeydi hám ónimi azayadı.
Emlew hám aldın alıw - Kesel haywan isletilmeydi. Eger teri astında isikler payda bolsa suw hám duz beriw shegaralanadı. Haywanlarǵa uglevod hám vitaminlerge bay azıqlar beriledi. As qazannıń jumıs iskerligi tómenleydi ol jaǵdayda iskerligin jaqsılaytuǵın dáriler menen emlew talap etiledi.

Qadaǵalaw sorawları :

1. Júrek qan aylanıw organları keselliklerin aytıń.
2. Travmatik perikardittiń sebepleri hám belgilerin aytıń .
3. Miokardit keselliginiń klinikalıq belgilerin túsindiriń.
4. Júrek poroklarınıń payda bolıw sebepleri.

4-Tema : Dem alıw sisteması kesellikleri.

1. Dem alıw sisteması organları kesellikleri - rinit, laringit, bronxitler, pnevmoniya hám onıń túrleri. Ókpe emfizeması, plevrit kesellikleriniń sebepleri, klinikalıq belgileri, diagnozı, emlew hám aldın alıw ilajları.
2. Ádebiyatlar :
1. Shopwlatov J. " veterinariya tiykarlari" Tashkent 1993 jıl
3. Qosımsha ádebiyatlar :
1. Danilevskiy v. M. «vnutrennie nezaraznie bolezni selxoz jivotnix» Uchebnik, Moskva «Agropromizdat»- 1991 g
2. veterinariya nızamshılıǵı. «Jazıwshı» baspası. T. 1998 y
Tayanısh sóz dizbekler:
Kesellikler tariypi, etiologiya, patogenezi, klinikalıq belgileri, diagnozı, emlew ilajları, Murın boslıǵı, kegirdek, bronxlar, ókpe, plevra, rinit, laringit, bronxit, pnevmoniya, plevrit, ókpe emfizeması.
Rinit - Murın shılımshıq perdesiniń isiwine rinit dep ataladı. Ol hámme haywanlarda ushıraydı. Irińli hám fibrinli boladı. Kelip shıǵıw sebeplerine kóre baslanǵısh hám ekilemshi rinit boladı.
Etiologiyası - baslanǵısh rinit, fizikalıq, ximik tásirler arqalı kelip shıǵadı. Ekilemshi rinitti juqpalı kesellikler payda etedi. (manqa). Ótiwine qaray ótkir hám sozılmalı rinit ushıraydı. Eksudat ajıratıwına kóre - sarısuwlı, fibrinli hám qanlı rinit ushıraydı .
Klinikalıq belgileri - kesellik murın shılımshıq perdesiniń qızarıwı hám isip ketiwi menen baslanadı. Keyinrek shılımshıq perde ústinde suyıqlıq hám jaralar payda bolıwı múmkin.Murın tesiginen shılımshıq hám iriń tárizli suyıqlıq aǵadı, jaq astı limfa bezi úlkenlesedi, haywan túshkiredi, murnın diywalǵa súykeydi, dem alıwı awırlasadı, ulıwma jaǵdayı tómenleydi. Rinittiń ótkir forması 1-1,5 hápte ishinde tawir bolıp ketedi. Sozılmalı forması bir neshe ay sozılıwı múmkin.
Diagnozı - Onıń ushın tekseriw hám kesellik belgileri tiykar boladı. Biraq atlarda kesellikti anıqlaw ushın ol aldın manqa keselligi malleinizaciya jolı menen tekseriliwi kerek.
Emlew hám aldın alıw - Eger kesellik óz waqtında anıqlansa hám emlense tez ótip ketedi. Murın átirapın hám murın boslıǵınıń iriń bóleklerin kaliy permanganat eritpesi (1:1000 ) yamasa 3% li bor kislota eritpesi menen juwıp tazalaw kerek. Murın átirapına vazelin jaǵıw kerek. Kesel haywandı tınısh, taza jayǵa ótkerip oǵan kók ot, sapalı ot-jem, óz waqtında suw berip turıw kerek. Aldın alıw ushın malxanalar gigienik talaplarǵa juwap beriwi kerek.
Pnevmoniya -Ókpeniń isiwine pnevmoniya dep ataladı. Ókpe keselligi júdá hár túrli bolıp, úy haywanlardıń derlik hámmesinde tez-tez ushırasıp turadı. Kóbinese ókpede isiw (pnevmoniya ) kórinisinde hám isik (emfizema) jaǵdayında ushıraydı. Payda etiwshi sebeplerge kóre - shılımshıqlı, fibrinli, irińli boladı.
Klinikalıq belgileri - bronxopnevmoniya baslanıwında Kataral pnevmoniya hám ásirese mikrobronxitten derlik parıq etpeydi. Dene temperaturası +1, 5⁰-2⁰ S ge shekem asadı hám ózgeriwsheń boladı. Jótel bronxopnevmoniyanıń turaqlı belgisi bolıp, ol dem alıwdı qıyınlastıradı hám kesel haywan qarın menen dem aladı. Ókpeni esitkende sırıldaw dawısı bar ekenligi anıqlanadı. Kókirek qápesin barmaqlar menen urıp kórip ayırım orınlarda ókpe dawısınıń buwılıwı anıqlanadı.
Emlew hám aldın alıw - Kesellik anıqlanǵanda kesel haywan bólek orında baǵıladı, sebebi ókpe kesellikleriniń kópshiligi juqpalı boladı. Emlewde sulfanilamidlar hám antibiotiklar qollanıladı, jóteldi toqtatıwshı dáriler ishkiziledi.
Fibrinli pnevmoniya - Ókpeniń fibrinli isiwi salmaqlı ótetuǵın kesellik bolıp, ol alveolalar hám mayda bronxlarda fibrinli ekssudatni toplanıwı menen xarakterlenedi. Bul kesellik kóbinese atlar hám qaramallar ókpesiniń bir bólegin ziyanlaydı.
Etiologiyası - bul keselliktiń rawajlanıwı kóbinese juqpalı kesellik (atlar peripnevmoniyasi, qaramallardıń keseli hám taǵı basqa ) larǵa baylanıslı boladı. Sol sebepli bul keselliktiń tekserip tarqalıp ketpewine jol qoymaw kerek. Fibrinli pnevmoniya rawajlanǵanda kesellik úsh dáwirde ótedi. Birinshi - dáwirde ókpede qan kóbeyib, qan tamırlardan alveolalarǵa eksudat shıǵadı (giperemiya): Ekinshi dáwirde - eksudat geweklesip qatıp baslaydı hám bawır toqımasına uqsas qattı boladı (gepatizaciya). Úshinshi dáwirde - alveolalardaǵı eksudatlar qanǵa sińip ókpe normal jaǵdayǵa qaytadı. Kesellengen haywan awırlasadı, kóbinese organlardıń iskerligi buzıladı, sebebi qanda hám toqımalarda mikroblar hám de beloklardı bólekleniwinen ónim bolǵan uwlı zatlı elementler toplanadı.
Klinikalıq belgileri - kesel haywannıń ıshteyi joǵaladı, tómenlesedi, at hám qaramallardıń dene temperaturası kótarilib +40 – 41⁰ S ga etedi. Bunday temperaturada kesellik aqırına shekem birdey turadı hám 1⁰ S átirapında ózgeriwi múmkin. Shılımshıq perdeleri qızaradı hám sarǵayadı. Keselliktiń aqırında murın tesiklerinen sarǵısh hám qaralaw -qońır suyıqlıq aǵıwı, kesel haywannıń salmaqlı dem alıwı, qurǵaqlay hám salmaqlı jóteliwi gúzetiledi.
Diagnozı - keselliktiń klinikalıq belgilerine tiykarlanadı. Kesellik birden payda boladı, ısıtpası shıǵıp bir qıylı turadı, shılımshıq perdeleri sarı boladı, murın tesiginen sasıq iyisli suyıqlıq aǵadı, ókpeni barmaqlar menen urıb hám auskultaciya jolı menen tekserip maǵlıwmatlar alınadı.
Áqibeti - kesel óz waqtında emlense dúzelip ketedi. Emlenbese awırlasıp haywannıń dúzeliwi gúman bolıwı múmkin.
Emlew hám aldın alıw - Kesel haywan ajıratılıp bólek taza orında baǵıladı hám juqpalı keselliklerge salıstırǵanda ilaj kóriledi. Keseldi waqtında emlew zárúr. Kesel haywanǵa antibiotikler muskul arasına jiberiledi. Atlar tamırına novarsenol jiberiledi.
Plevrit - Plevranıń isiwine plevrit dep ataladı. Plevrit hámme haywanlarda ótkir hám sozılmalı formada ótedi. Eksudattıń túrine qaray serozlı, fibrinli, serofibrinli, irińli boladı. Eger isiwde tek fibrin ajralsa bul qurǵaq plevrit dep ataladı. Qalǵan hámme plevritlerde suyıqlıq toplanadı hám bul eksudatlı plevrit dep ataladı.
Etiologiyası - kóbinese kesellikler (tuberkulez, manqa hám t.b. ) nátiyjesinde plevrit payda boladı. Plevrit júrek qaltası hám ókpe isiwi nátiyjesinde kelip shıǵadı. Plevra zıyanlanǵanda, onıń qabatlarında 15-25 l ge shekem suyıqlıq toplanıwı múmkin. Bul bolsa dem alıwdı awırlastıradı.
Klinikalıq belgileri - Haywan organizmi tómenleydi, ıshteyi joǵaladı, dene temperaturası kótariledi. Kesellik awırlasqanda haywannıń dem alıwı tezlesedi hám qısqa boladı. Jóteli qısqa, buwılǵan boladı. Eger qabırǵalar arası ql menen basılsa awrıw payda boladı.
Diagnozı - bul kesellik belgilerine tiykarlanadı, Biraq bul keseldi fibrinli pnevmoniyadan ajıratıw kerek. Fibrinli pnevmoniyada haywannıń dene temperaturası kótarilip birdey turadı. Kókirek qápesine suw toplanıp qalıwı, haywan temperaturası normal bolıwı, kókirek qápesinde awrıw sezilmewi menen ajratıladı.
Emlew hám aldın alıw. Kesel haywan saw haywanlardan ajratıladı, ol jaqsı taza malxanada saqlanadı. Emlew ushın tómendegi dárilerdi - gorchichnik, qozǵatıwshı linimentlar, eksudattı sorılıwın tezlestiriwshi, sidik islep shıǵarıwdı kúsheytiriwshi, súrgi, terlatiwshi dáriler qollanıw múmkin. Kesellikti aldın alıw ushın haywanlardı jaqsı qurılǵan at qora hám malxanalarda baǵıw, suwıq kúnlerinde atlardıń ústin jabıw, islep terlegen otqa birden suwıq suw bermew kerek.
Qadaǵalaw sorawları :
1. Rinit tariypi, belgileri, diagnozı, emlew hám aldın alıw.
2. Laringit tariypi, xarakterli belgileri hám emlew usılları.
3. Bronxit sebepleri, túrleri, áqibeti, emlew hám aldın alıw.
5-Tema : As sińiriw sisteması kesellikleri.

Stomatit, Óńeshtiń tıǵılıp qalıwı hám timpaniya kesellikleri.

Etiologiya. Óńesh jaraları kóbinese silekey perde tárepinen gúzetiledi. Sebepleri: jat denelerdiń tıǵılıp qalıwı, zondtı nadurıs qollaw, magnitlı zondtı qopal túrde as qazanǵa kirgiziw; sırtqı tárepten jaralanıw bolsa shaq penen urǵanda, tislewde, kósher tiygende payda boladı.
Klinikalıq belgiler. Kirip baratuǵın jaralarda azıq massaları jaradan tısqarına shıǵıwı múmkin. Teriniń pútkilligi buzılmaǵanda bolsa azıq teri astı kletchatkasında toplandı. Ishki kishi jaralarda jutıw háreketleri qıyınlasqan bolıp, awızdan silekey ajraladı.
Diagnoz. Klinikalıq belgiler boyınsha qoyıladı. Óńeshtiń tós bólegindegi jaralarında rentgen qollanıladı (kontrast elementler menen).
Áqibeti. Óńeshtiń moyin bólegindegi kirip baratuǵın jarasında - ıqtıyatlı, tós bólegi zıyanlanıwında - jaman.
Emlew. Sırtqı hám kirip baratuǵın jaralarda xirurgik islew beriledi, kishi kemshiliklerde jikler qóyıladı. Keselliktiń birinshi kúnlerinde haywan ash qaldırıladı. Keyinirek, azıqtı qabıllaw qıyınlassa murın - óńesh zondi qollanıladı. Úlken isik hám flegmona rawajlanǵanda onı xirurgik jol menen ashıp, nekrotik toqımalardı alıp taslaw hám processke antiseptik qurallar menen qayta islew kerek.
Óńesh divertikuli dep onıń diywali bir tárepleme bo'rtip shıǵıwına aytıladı. At hám qaramallarda óńesh divertikulı tiykarınan tós bóleginde gúzetiledi.
Etiologiya. Divertikullar túrli mexanik zıyanlannıw nátiyjesinde payda bolǵan óńesh tarayıwınan kelip shıǵadı. Tıǵız azıq massaları tarayǵan jerde jıynalıp, muskullar atrofiyası hám shegarallanǵan keńeyiwdi shaqıradı. Odan tısqarı, divertikullar óńesh diywalidıń degenerativ hám isiw processlerinde, ol ókpe menen jabıwıp qalıwında da gúzetiliwi múmkin.
Klinikalıq belgiler. Haywandı azıqlantirǵannan keyin moyın átirapinda awırmaytuǵın, forması boyınsha almurt tárizli isik payda boladı. Qaramallarda meteorizm rawajlanadı. Keshiktirilgen jaǵdaylarda dem qısıwı, júrek iskerliginiń buzıwı ; qaramallarda silekey aǵıwı, meteorizm; ıyt hám pıshıqlarda qusıw belgileri gúzetiledi. Tós bóleginiń divertikulında dem qısıwı, jótel, qusıw belgileri azıqtı qabıl etilgennen aq baslanadı.
Diagnoz. Klinikalıq belgiler, rentgenologik tekseriwler tiykarında qoyıladı. Zondlawdı itibar menen orınlaw kerek.
Áqibeti. Óńeshniń tós bólegindegi divertikulida - ıqtıyatlı.
Emlew. Óńeshniń moyın bólegindegi divertikulında suyıq azıq beriledi, óńesh as qazan tárepine qaratılıp massaj etiledi. Zárúrshilik payda bolıwǵanda operaciya etilip, divertikuldı bólek kesip taraytıw kerek.
Qadaǵalaw sorawları :
1. Bas salasındaǵı jaralardıń klinikalıq belgileri. Emlew.
2. Bas salasındaǵı zaqım jewdiń klinikalıq belgileri. Emlew.
3. Júz hám úsh tarmaqlı nervler láńiniń klinikalıq belgileri.
4. Júz hám úsh tarmaqlı nervler láńin emlew.
5. Chalaw (qiltiq) keselliginiń klinikalıq belgileri. Emlew.
6. Aktinomikoz etiologiyası hám shaqırıwshıları.
7. Aktinomikozdıń klinikalıq belgileri hám emlew usılları.
8. Óńesh jaraların keltiretuǵın sebepler.
9. Óńesh jaraların emlew.
10. Óńesh divertikulınıń etiologiyası hám klinikalıq belgileri.

6 -Tema : Xirurgik kesellikler.

1. Ulıwma xirurgiya pániniń teması, maqseti hám wazıypaları.
2. Búgingi kúnde xirurgiya pániniń erisken jetiskenlikleri, rawajlanıw basqıshları.
3. Haywanlarda ushraytuǵın zaqım alıwlar. Ziyan hám zaqım alıw tuwrısında túsinik. Klassifikaciyalanıwı.
4. Zaqım alıwdan kelip shıǵatuǵın ekonomikalıq ziyan.

Tiykarǵı ádebiyatlar :

1. Belov A. D., Plaxotin M. v. hám boshq. Obshaya veterinarnaya xirurgiya.
M., Agropromizdat, 1990. 3 - 28 b.
2. Magda I. I., Itkin B. Z., voronin I. I. i dr. «Operativnaya xirurgiya». M.: 1990
Qosımsha ádebiyatlar :
4. Bahadırov X. K., Axbutayev Ya. A., Narziyev B. D. «Operativ xirurgiya». Oqıw qullanma, 1997
5. Niyozov X. B., Mámleketov N. Sh., Ulıwma hám jeke xirurgiya. Samarqand. 2012
Tashtemirov R. M., Karimov M. G. Ortopediya. Tashkent. 2013
Tashtemirov R. M. “veterinariya oftalmologiyasining teoriyalıq tiykarlari”. Tashkent. 2015
Internet saytları :
WWW. Ziyo. net. uz
http://kulikov-av. shet. ru/ma01. htm
www. vetdoctor. ru
www. veterinar. ru
www. allvet. ru
http://www. zooclub. ru/horses/73. shtml

Tayansh sóz dizbekler: emlew kompleksi. Dispanserizaciya. Stress jaǵdayı. Xirurgik infekciya. Organizm rezistentligi, regeneraciya. Reaktivlik. Qorǵaw - beyimlesiw reaksiyası. Patogenez, etiologiya, semiotika. Refleksoterapiya. Patogenetik emlew principlerı. Ziyanlaytuǵın faktorlar, ziyan, zaqım alıw. Monotravma. Ekonomikalıq zıyan. Azıqlı zaqım alıw.

1. Veterinar xirurgiya keselliklerdiń aldın alıw (profilaktika ) hám emlew birligi principine tiykarlanadı hám bunda aldın alıw jumısları jetekshi esaplanadı. Keselliklerdi aldın alıw jumısları haywanlardı azıqlandırıw, saqlaw hám ekspluataciya texnologiyalardı esapqa alǵan halda atqarıladı.
Xirurgiya sózi eki grek sózinen kelip shıqqan bolıp, chier - qol hám ergo - tásir, háreket yaǵnıy qol menen háreket qılıw mánisti ańlatadı.
Házirgi waqıtta awıl xojalıq sharwashılıǵı aldına jańa wazıypalar qoyılıwı, kóplegen jańa antibiotikler, preparatlar hám patologiyalıq processlerdi normallastırıwshı usıllardıń islep shıǵarılıwı xirurgiyada jańa jol tańlawdı talap etpekte. Bul bolsa óz gezeginde profilaktika usılları hám quralların qollap, haywanlar zaqım alıwın, xirurgik infekciya hám irińli kesellikler rawajlanıwın kemeytiw, sharwashılıq fermalar sharayatında ótkeriw múmkin bolǵan xirurgik operaciyalardı, qan quyılıw usılların, toqıma terapiyanı engiziw, lazer hám ultradawıs apparatlar, hám de polimer materiallardan paydalanıwdı talap etedi.
Ulıwma xirurgiya páni ziyan hám zaqım alıwdıń barlıq túrlerin hám sebeplerin ; haywan reaktivligin; klinikalıq immunologiya aspektlarini; etiologik hám patogenetik emlew principlerıni úyrenedi.
Ulıwma xirurgiya tómendegilerdi anıqlaydı hám usınıs etedi:
1. Xirurgik kesellikti keltirip shıǵarıwshı sırtqı hám ishki sebeplerin (etiologiya).
2. Obiektiv nizamlıqlarǵa tiykarlanǵan halda keselliktiń rawajlanıw mexanizmin (patogenez).
3. Xirurgik keselliklerdiń ulıwma klinikalıq belgilerin, keshiw nizamlıqların hám keselliktiń ayriqsha qásiyetlerin (semiotika).
4. Kesellikti anıqlaw usılların hám olardıń ulıwma principlerı (diagnostika ).
5. Pıtıw hám dúzeliw processler (regenerasiya) nizamlıǵı.
6. Dúzeliwge tosqınlıq etiwshi ishki hám sırtqı sharayat processlerdi.
7. Kesellik áqibetin.
8. Zaqım alıw, infekıiya hám zat almasınıwınıń buzılıwınan kelip shıǵatuǵın keselliklerdi emlew principlerın.
9. Haywannıń ulıwma jaǵdayın, patologiyalıq processtiń keshiwin esapqa alǵan halda onı diyetik (parxez) azıqlandırıw hám saqlawdı.
10. Xirurgik keselliklerdiń ulıwma profilaktika usılların.
Profilaktika hám emlew jumısları nátiyjeli bolıwı ushın zamanagóy veterinariya vrachi bir ǵana klinikalıq faktorlardı toplaw menen shegaralanıp qalmay - organizmde keship atırǵan quramalı biologiyalıq hám fiziologiyalıq processlerdi túsinetuǵın halda, kesel haywan jaǵdayın tuwrı analiz etip olardı bir- birine salıstırıp hám ulıwma belgilerdi esapqa alıp, tuwrı shıpakerlik juwmaǵın shıǵarıwdı biliwi shárt. Veterinariya vrachi kesel haywandı emlegende organizmnıń qorǵaw - beyimlesiw reakciyasın basqara biliwi kerek. Xirurgiyani uyreniwshi studentler bolsa xirurgik operaciyani ótkeriw principlerıni úyreniwi zárúr, bul bolsa turaqlı shınıǵıw etiwdi talap etedi. Xirurgik usıl menen emlewde ximiyalıq terapiya hám biologiyalıq preparatlardıń qollanılıwı haywan fiziologiyasına ajıralmay baylanısıwı kerek.
Ulıwma veterinariya xirurgiyası páni tómendegi pánler menen tıǵız baylanısqan : haywanlar anatomiyası, gistologiya, operativ xirurgiya, fiziologiya, patologiyalıq fiziologiya, bioximiya, biofizika, zoogigiyena, azıqlandırıw, farmakologiya, mikrobiologiya, parazitologiya, ishki juǵımsız kesellikler, akusherlik, epizootologiya hám basqalar.
2. Búgingi kúnde xirurgiya pániniń erisken jetiskenlikleri.
Ótken dáwir dawamında xirurgiya pánin rawajlandırıw salasında kóp jumıslar etilgen, biraq házirgi waqıtta da sol baǵdardaǵı háreketler tómenlegeni joq. Kompleks dispanserizasiya tiykarında profilaktika hám emlew ilajlar texnologiyası nátiyjeni ámelde qollanıp atır. Ónimdar haywanlar tuyaqları irińli - nekrotik keselliklerin aldın alıw hám emlewdiń nátiyjeli usılları usınıs etildi. Iri shaqlı haywanlar hám qoydı flyuorodispanserizaciya qılıw usılı hám úlken formatlı veterinar flyuorograftı qollanıwı, hám de zat almasınıwınıń buzılıwınan kelip shıǵatuǵın ókpe kesellikleri, súyek - buwın hám basqa patologiyalardı emlew natiyjeliligin qadaǵalawı islep shıǵıldı (R. G. Mustakimov hám basq.). Patogenezdi anıqlaw, diagnostika, aldın alıw, emlew, ónimdarlıqtı asırıw hám awıl xojalıq haywanlardı stress faktorlarǵa shıdamlılıǵın úyrenip shıǵıw maqsetinde radioaktiv izotoplar, lazer, ultradawıs generatorlar, elektron hám basqa apparaturalarni qollaw boyınsha tekseriwler alıp barılmaqta (M. v. Plaxotin, A. D. Belov).
Aqırǵı on jıllıqlarda veterinar xirurgiya tárepinen tómendegiler islep shıǵıldı :
1. Iri sharwashılıq xojalıqlarında zaqım alıwdı kemeytiwge hám sanaat sharwashılıǵı natiyjeliligin asırıwǵa qaratılǵan aldın alıw hám emlewdiń texnologiyalıq tiykarları hám principlerı (M. v. Plaxotin).
2. Ónimdar haywanlar tuyaqları kesellikleri hám basqa patologiyalarda aldın alıw hám emlew maqsetinde sapropeldi texnologiyalıq qollawdıń ilimiy tıykarlanıwı (A. N. Yeliseyev).
3. Mastittiń aldın alıw hám emlewge múmkinshilik jaratatuǵın siyirlardı mashinalı sawıw texnologiyasına kiritilgen elektropunkturanıń texnologiyalıq sisteması.
4. Jaralar pıtıw procesin tezlestiriwshi hám ólgen toqımalardı xirurgiya jol menen kesip taslawdı almastırıwshı jaralar hám basqa irińli- nekrotik oshaqlardıń fermentoterapiyasi.
5. Ókpe keselliklerinde tós ishki nervlerdiń nátiyjeli novokain qamalı.
6. Baǵılǵanǵa baǵılatuǵın buǵalarda jedel túrde rawajlanatuǵın kollagenozdıń patogenezi, klinikalıq keshiwi hám aldın alıwdıń jańa formaları.
7. Saqlaw hám azıqlandırıwdıń hár - qıylı texnologiyalarında, racionlarida hám sút ónimdarlıǵı dárejesinde iri shaqlı haywanlar tuyaqları deformasiyasınıń patogenezi hám etiologiyasi dıqqat penen úyrenilgen;profilaktikanıń ortopedik hám basqa ilajları usınıs etilgen.
8. Násilli buǵalarda sekiriw buwınlar artrozı etiologiyası, patogenezi, basqıshları, xirurgik patologiyalarda biomutanosibpolimer materiallardı qollaw usılları, sút komplekslerde profilaktikalıq hám emleytuǵın ortopedik ilajlar texnologiyası.
3. Ziyan - trauma grek tilinen jara, toqımanıń aynıwı dep awdarma etiledi. Kóbinese ziyanlaytuǵın faktorlar sırtqı ortalıq tásirinde yaǵnıy ekzogen hám kem muǵdarda haywan organizminiń ishki ortalıǵından kelip shıǵıw - endogen faktorlarǵa bólinedi. Mısalı : zat almasınıwınıń buzılıwı, qan aylanıwınıń buzılıwı, autointoksikaciyalar hám azıq penen túsken jat denelerdiń tásiri. Odan tısqarı ishki aǵzalarda taslar payda bolıwı da sol gruppaǵa kiredi.
Ziyanlaytuǵın faktorlarǵa kóre tiykarınan 5 túrli ziyanlanıw gúzetiledi.
1. Mexanik ziyanlar - bolıwı múmkin - ashıq (jara ) hám jabıq (zaqım jew). Ziyan tásirinde kontuziya, zaqım jew (contusio), sozılıw (distorsio), buwınlar shıǵıp qalıwı (luxatio), súyekler sınıwı (fractura), terbelis (commotio) hám qısılıwlar (compressio) payda boladı.
2. Fizikalıq ziyanlar - joqarı hám tómen dárejeli temperatura, nurlar, radiaciya, elektr toǵı hám shaqmaq tásirinde payda boladı.
3. Ximiyalıq ziyanlar - sıltı hám kislotalar tásirinde kelip shıǵadı.
4. Biologiyalıq ziyanlar - shaqırıwshıları: viruslar, patogen mikroblar (infeksiya ), makroparazitlar (invaziya) hám olardıń toksinleri, haywanlar hám ósimlikler záhárleri.
5. Ruxiy - stressli ziyanlar haywanlardıń adaptacion ózgesheliklerge ámel etpey sharwa texnologiyasın nadurıs shólkemlestiriwden kelip shıǵadı. Mısalı : akustikalıq ziyan, optikalıq ziyan, orından jerge tez - tez kóshiriw hám basqalar.
Ziyandı shaqırıwshı faktorlardıń kúshine hám tásir qılıw waqıtına kóre ziyanlar ótkir hám sozılmalıǵa bólinedi. Eki hám odan zıyat ziyanlaytuǵın faktorlar tásirinde quramalı zaqım alıw payda boladı. Toqımalar buzılıwı ziyanlaw faktorı tásir etken orında gúzetilse - tikkeley, kerisinshe bolsa - tikkeley bolmaǵan ziyanlar dep ataladı. Mısalı : sekirgende, jıǵılǵanda shemirsheklerdiń úziliwi, sozılıwı, buwın shıǵıwları gúzetiledi. Qandayda bir organ ziyanlanǵanda - monotravma hám bir neshesi ziyanlanǵanda - politravma gúzetiledi.
Zaqım alıw - haywanlardı málim bir dáwirde azıqlandırıw, saqlaw hám ekspluatasiyasında olarda payda bolatuǵın bir yamasa hár túrlı zaqım alıwlar jıyındısı.
Zaqım alıwdıń tiykarınan 7 túri ushırasıp turadı.
1. Sanaat -texnologiyalıq zaqım alıw. Bul túrdegi ziyanlanıw joqarı dárejeli mexanizaciya hám avtomatizaciyalastırılǵan xojalıqlarda ushıraydı. Haywanlardı saqlaw maydanları kishi bolǵanı hám haywanlar tıǵız saqlanǵanlıǵı sebepli jańa xirurgik hám basqa kesellikler payda bolıwına sebep boladı (Rustergols jarası ).
2. Azıqlı zaqım alıw. Shaqırıwshı sebepleri – ot-jemge metal úzindileriniń túsip qalıwı, daǵal jemge islew bermey haywanǵa jegiziw (aktinomikoz), jaylawda záhárli ottıń ósiwi. Qaramallarǵa mólsherlengen jemdi shoshqa hám qusqa jegiziw hám basqa.
3. Ekspluatacion zaqım alıw. Siyirlardı sawıw apparatlardı nadurıs isletiw, násilli buǵalardan tuqım alıwda qaǵıydalarǵa ámel etpey hám sharayat jaratpay, jumısshı atlarǵa iyerin nadurıs taǵıw hám olardı waqıtında taqalamaw, haywan tuyaqların tazalama (qırqpaw) hám basqalar kelip shıǵadı.
4. At sportı zaqım alıwlarń Sebepleri - sportshınıń uqıpsızlıǵı, báyge atlardıń jarısqa tayın bolmawı. Sport atınıń jasın, konstituciyasın hám qábiletin esapqa almaw. Taqalaw sapasın hám tuwrı egerlewdi teksermew.
5. Jınıslıq zaqım alıwlar. Kóbinese iri sharwashılıq xojalıqlarda góshke baǵılıp atırǵan kishkene buǵalardı úlken gruppalarda saqlaw nátiyjesinde gúzetiledi. Bunda 4-5 aylıq buǵalardıń jınıslıq refleksleri qozg'alıp, 7-10 ayda pátine keledi. Sol dáwirde kóp haywanlar bir- birewiniń ústine sekirip jıǵılıwı nátiyjesinde ziyanlanadı, odan tısqarı olarda tuwrı ishek jırtılıwı hám jınıslıq organınıń sınıwı gúzetiledi.
6. Transportlı zaqım alıwlar. Kóbinese qaramal hám qoydı jaylawǵa hám gósh kombinatına aydawda, avtomashina hám vagonlarda nadurıs tasıwda gúzetiledi.
7. Áskeriy zaqım alıwlar. Hádden tıs kóp sanlı hám ólimge alıp keletuǵın zaqım alıw kiredi. Ásirese yadro quralı isletilingende. Oqlar hám zámberek snaryadlarınan payda bolǵan jaralar qıyın bitedi, odan tısqarı urıw tolqını kóp muǵdarda toqımalar buzılıwına, hátte jarılıwına alıp keledi.
Uwlı zatlı jılanlar hám nasekomalar shaǵıwı
Jılan shaqqanda birinshi gezekte dem alıw orayı zıyanlanadı. Odan tısqarı qan quramı buzıladı, láńler gúzetiledi, gematoensefalik hám basqa gistiogematik tosıqlar hám gemostatik mexanizmler islemey qaladı.
4. Zaqım alıwdan kelip shıǵatuǵın ekonomikalıq ziyan.
Zaqım alıw nátiyjesinde mámleketimiz xalıq xojalıǵı úlken ziyan kóredi. Sebebi kesel haywannıń gósh, sút, jún hám basqa ónimdarlıǵı azayadı hám ónim sapası pásayedi. Mısalı : iri sút islep shıǵarıw xojalıqlarında juǵımsız keselliklerden 66 -88 % i xirurgik keselliklerine tuwrı keledi. Sonnan tuyaq kesellikleri 10 -20 % ti quraydı. Tuyaǵı zıyanlanǵan siyir 70-80 % ónimdarlıǵı joǵatadı. Avstraliyada baǵılǵan buǵalardıń ayaq kesellikleri sebepli hár jılı 2500 tasi waqıttan aldın góshke soyıladı. Avstraliya mámleketi qaramallardıń tuyaǵı ósip ketiwi nátiyjesinde hár jılı 100 mln. f. s. zıyan kóredi.
Odan tısqarı zaqım alıw ónimdar haywanlardıń rezistentligin páseytip, infeksiyaǵa seziwsheńligin kúsheytedı hám xojalıqta infeksion hám invazion kesellikler qozǵalıwına sebep boladı. Ayaqtıń zaqım alıwı nátiyjesinde násilli buǵalardıń tuqım beriw iskerligi buzıladı, olar tez góshke tapsırıladı. Jas mallardı saw ósiriw qıyınlasadı.
Qadaǵalaw sorawları :
1. Veterinariya xirurgiyasınıń principlerı.
2. Xirurgik keselliklerde emlew hám profilaktika jumıslarınıń kompleksi.
3. Kesellik etiologiyasi, patogenezi, semiotika hám diagnostikasınıń mánisi.
4. Ulıwma hám jeke xirurgiya pániniń basqa pánler menen baylanıslılıǵı.
5. Ziyan hám zaqım alıw túsinikleri.
6. Ziyan túrleri.
7. Zaqım alıw túrleri.
8. Zaqım alıwdan kelip shıǵatuǵın zıyan.
Ashıq mexanik zaqım alıw - jaraqatlar.
Joba : 1. Jaraqat hám jaraqat keselligi tuwrısında túsinik.
2. Jaraqattıń klinikalıq belgileri.
3. Jaraqatlardıń klassifikaciyalanıwı, olardıń klinikalıq hám morfologiyalıq xarakteristikası.
Ádebiyatlar : 1. 161 - 193; 3. 57 - 65; 4. 76 - 85, 181 - 185, 186 - 201 b.
Tayanısh sóz dizbekler: jara. Mexanik zaqım alıw. Jaraqatlanıw mexanizmi. Jaraqat shetleri. Jaraqat boslıǵı. Jaraqat diywalı. Tırnalıw. Teri nuqsanı. Jaraqat keselligi. Awrıw reakciyası. Jaraqat túri. Travmatik nekroz. Miksitlar. Jaraqat dáwirleri hám basqıshları. Gidrataciya hám degidrataciya. Irińli fermentativ tazalanıw. Sekvestr.

1. Jaraqat túrleri kóp bolıp, olar veterinariya ámeliyatında tez - tez ushırasıp turadı. Olardan kelip shıǵıwı ekonomikalıq zıyanı sút, jún, gósh ónimdarlıǵı azayıwı, dárilerge sarplaw - hárejetler hám bas..

G. Abishev kórsetiwinshe, ulıwma zıyanlardan 64, 4 % jaraqatlarǵa tuwrı keledi. G. S. Kuznesov maǵlıwmatına qaray iri sútshilik xojalıqlarda tuyaq keselliklerinen 12 % barmaqlar ara jarıǵı, 3 % tuyaq sheńberi, 18 % shax tárizli alaqan hám jumsaq taban jaralarına tuwrı keledi.
M. v. Plaxotin boyınsha jara - teri, silekey perdeler hám tereń jaylasqan toqımalardıń ashıq mexanik zaqım alıwı bolıp, awrıw, qan ketiwi, jara shetleriniń ashılıwı hám xızmetler buzılıwı bolıp tabıladı.
Joqarıda aytıp ótilgen belgilerdiń kúshli yamasa kúshsiz bolıwı jaraqat túri hám jaylasıwı menen baylanıslı.
Jaraqatlanıw mexanizmi: mexanik kúsh hám oǵan qarsılıq kórsetetuǵın toqımanıń qásiyetlerinen kelip shıǵadı. Mısalı : kúsh qansha úlken, toqımanıń tıǵızlıǵı hám ellastikligi bolsa tómen bolsa, jaraqat sonsha qáwipli (iri) boladı.
Epidermis yamasa silekey perdeniń kúshsiz buzılıwı tırnalıw yamasa qırshılıwı, jaraqat jerinde teriniń joq ekenligi teriniń nuqsanı dep ataladı.
Jaraqat shetleri, diywalları, túbi hám jara boslig'inan quralǵan.
Jaraqat shetleri - teri yamasa silekey perdeden payda boladı.
Jaraqat diywalları - bulshıq etler, fassiyalar hám aralarında jaylasqan biriktiriwshi toqımadan dúzilgen.
Jaraqat túbi - jaranıń eń tereń jeri.
Jaraqat boslıǵı - jaraqat diywallarınıń aralıǵı.
Jaraqat shetleriniń aralıǵı jaraqat tesigi dep ataladı hám ol túrli formada bolıwı múmkin.
Jaraqat keselligi. Jaraqat kóbinese jaraqat keselligi tiykarında keshedi, yaǵnıy bul ulıwma patologikalıq reakciya bolıp, jaralanıw hám keyinirek toksiko - infekcion processlerdiń rawajlanıwı nátiyjesinde organizmde jergilikli hám ulıwma ózgerislerdiń simptomokompleksi bolıp tabıladı.
Jaraqat keselliginiń keshiwi toqıma hám aǵzalardıń buzılıw procesi, jaraqatqa buzıwshi agentlerdiń qayta tásiri, infekciya, qan azayıwı, organizmdiń ulıwma jaǵdayı, rezistentligi hám haywanǵa beriletuǵın ot- jemnń sapalıǵı menen baylanıslı. Buzılıw procesi keń, qan ketiw kúshli bolsa jara keselligi awır keshedi. Kishi jaraqatlar ulıwma ózgerislerdi shaqırmaydı.
2. Jaraqattıń klinikalıq belgileri.
1. Awrıw reakciyası - jaraqatlanıw nátiyjesinde nerv hám túyinlerdiń zaqım alıwınan kelip shıǵadı. Awrıw haywan túri, toqıma qásiyetleri hám jaraqattıń jaylasıwına baylanıslı. Mısalı : tuyaqtıń teri tiykarı, jınıslıq aǵza hám anus terisi, qarın perdesi, súyek ústi perdesi hám kózdiń shaq (múyiz) perdesi oǵada seziwsheń boladı. Parenximatoz aǵzalar, plevra, bas mıy, shemirshek hám súyeklerdiń jaraqatlarında awrıw onsha sezilmeydi.
Joqarıda aytıp ótilgenday awrıw kúshi haywan túrine de baylanıslı. Mısalı : qaramallarda awrıw atlarǵa koefficientten kem bilinedi. Íyt hám pıshıqlar awrıwǵa shıdalmawı nátiyjesinde awrıw kúshinen óliwi múmkin. Qus bolsa awrıwǵa bir qansha shıdamlı bolıp tabıladı.
Awrıw organizmniń barlıq sistemalarına tásir etedi hám ol kúshli bolsa shokka alıp keliwi múmkin.
Awrıwdıń klinikalıq kórinisleri: júrek urıwınıń tezlesiwi, qaltıratpa, sidik ajıralıwı, kóz qarashıǵınıń keńeyiwi hám ter ajıralıwı.
2. Iskerliktiń buzılıwı jaraqat túri hám jaylasıwı menen baylanıslı. Mısalı : ayaqlardıń júzeki jaraları haywan háreketleniwine ırkinish berse, tereń jaraqatlar ayaq iskerligin keskin buzadı.
3. Jaraqat shetleriniń bir birinen (óz-ara ) alıslasıwı jaraqattıń jaylasıwı, baǵdarı, uzınlıǵı, tereńligi hám toqımalar qásiyetleri menen baylanıslı.
Kesilgen hám jırtılǵan jaraqatlarda jaraqat shetleri eń úlken ashıladı, shanshılǵan jaraqatlarda bolsa onsha sezilmeydi. Odan tısqarı, jara shetleriniń bir- birinen alıslasıwı kóbirek buwınlardıń kese jaraqatları hám jawırın jaraqatlarında gúzetiledi. Muskullardıń kese jaraqatlarında shetleriniń óz-ara alıslasıwı kóbirek boladı.
4. Qan ketiwi. Kózdiń múyiz perdesi hám shemirsheklerden tısqarı organizmniń barlıq toqımalarında qan tamırlar ótedi, sol sebepli toqıma buzılıwı ádetde qan ketiwi menen keshedi.
Qan ketiwi arterial, venoz, kapillyarlı, ishki hám sırtqı hám de parenximatozliǵa bólinedi. Sırtqı qan ketiwi ápiwayı kóz benen kórinedi. Ishki qan ketiwinde qan toqıma yamasa anatomik boslıqqa aǵıwı sebepli onı anıqlaw qıyın. Boslıqlarda tóplanǵan qan túrli tásirlerdi shaqıradı ; mısalı :plevra arasında - gemotoraks, buwın ishinde - gemartroz, jatır ishinde - gemometra, kóz ishinde - gemoftalmus.
Qan ketiwi baslanǵısh hám ekilemshi bolıwı múmkin. Baslanǵısh qan ketiw jaraqat júz bergennen keyin birden yamasa bir neshe saattan keyin baslanıwı múmkin. Ekilemshi qan ketiwi qandı toqtatqannan keyin bir neshe saattan yamasa kúnden keyin qayta tiklenedi.
3. Jaraqatlardıń klassifikaciyalanıwı, olardıń klinikalıq hám morfologiyalıq xarakteristikası.
Jaraqatlar tiykarınan bir- birine uqsasa da biraq aralarında sezilerli parq bar. Sol sebepli jaraqatlar tómendegi tiykarǵı túrlerge bólinedi.
Operacion jaraqatlar.
Tosattan jaraqatlar.
Oq tiygen jaraqatlar.
Operacion jaraqatlar tiykarınan kesilgen hám aseptik boladı hám sol sebepli olar baslanǵısh tartılıw boyınsha bitedi.
Tosattan jaraqatlar bolsa taǵı bir neshe túrlerge bólinedi:
Shanshılǵan jaraqat : toqımaǵa ótkir ushlı deneniń qadalıwı yamasa tıǵılıwınan kelip shıǵadı (shege, iyne, sım, paqal ). Eger jaraqat anatomik boslıq penen birlesken bolsa oǵan kirip baratuǵın jaraqat dep ataladı. Shanshılǵan jaraqat shetleri kem ashıladı yamasa ulıwma sezilmeydi. Bunda ishki qan ketiwi júdá qáwipli boladı, yaǵnıy ol haywan ólimine alıp keliwi múmkin.
Kesilgen jaraqat - ótkir kesetuǵın dene (pıshaq, paki, skalpel, shıyshe sınıǵı) tásirinde payda boladı. Bunday jaranıń shetleri tegis bolıp, olardıń bir birinen alıslasıwı hám qan ketiwi ayqın bilinedi.
Urıp alınǵan jaraqat - topır awır zat (haywan tuyaǵı, tayaq, haywan shaxı, temir hám basq) menen urǵanda payda boladı. Bunday jaraqatta toqıma hám qan tamırlar eziledi, súyekler sınadı. Aldın rawajlanǵan kúshli awrıw keyinirek páseyedi.
Jırtılǵan jaraqat - toqımaǵa ótkir ushlı zatlar qıya jóneliste tásir etiwinen kelip shıǵadı (temir qıstırıp qoyıw, haywan tırnaqları, terektiń shaqası ). Jaraqattıń shetleri hám diywalları tegis emes, awrıw sezilerli, qan ketiwi kem yamasa ulıwma bolmaydı. Jara ishinde turmısqa jaramsız toqımalar kóp.
Ezilgen jaraqat - úlken kúsh hám basım (traktor dóngelegi, beton plita ) tásirinde payda boladı. Toqımalardıń anatomik dúzilisi buzılǵan hám olar qan menen sińdirilgen boladı. Qan ketpewi múmkin. Awrıw kúshli emes. Ezilgen toqımalarda tez waqıtta infekciya rawajlanıwı sebepli tezirek xirurgik járdemdi kórsetiw kerek.
Tislengen jaraqat - haywan tisleri tásirinde kelip shıǵadı. Bul jaraqat infekcion kesellikti shaqırıwı múmkinligi ushın qáwipli. Odan tısqarı ayıw hám qasqır tislewinen payda bolǵan jaraqatlarda kóp muǵdarda toqımalar buzılıwı, bólekleri úzip alınıwı, súyekler sınǵan bolıwı múmkin.
Oq tiygen jaraqatlar - bunday jaraqatta (Borst boyınsha ) úsh zona gúzetiledi:
1. Jaraqat kanalı (ishindegi ezilgen toqıma, jat dene, mikroblar, qan, qan uyısqanları menen).
2. Travmatik nekroz zonası. Jaraqat kanalınıń tikkeley qorshap turadı.
3. Molekulyar terbelis yamasa nekroz rezervi zonası. Bul zonadaǵı toqımalar ólmegen bolsada kletkalar yadroları, sitoplazma, kollagen talshıqlardıń dúzilisi hám innervaciya buzılǵan. Toqımalarda kóp sanlı qan qoyılıwı gúzetiledi.
Záhárlengen jaraqatlar (miksitler) – záhárli jılan, shayan, qaraqurt, hárre shaǵıwında hám jaraqatqa ximikatlar túskennen payda boladı.
4. Toqımalardıń buzılıw procesi, mikroblardıń bar yamasa joq ekenligi hám basqa sebepler bar ekenligine kóre jaraqatlar 3 tiykarǵı jónelisler boyınsha bitedi.

Qadaǵalaw sorawları :

1. Jaraqat túsinigi.
2. Jaraqattıń dúzilisi.
3. Jaraqat keselliginiń kelip shıǵıwı.
4. Jaraqat belgileri.
5. Jaraqat túrleri.
6. Jaraqat pitiwiniń 3 tiykarǵı baǵdarları.

Jabıq mexanik zaqım alıwlar.

Joba : 1. Teriniń anatom-fiziologikalıq qásiyetleri.
2. Zaqım alıw túrleri, dárejesi hám klinikası.
3. Gematomalar. Klinikası hám emlew usılları.
4. Limfoekstravazatlar. Klinikası hám emlew usılları.
Ádebiyatlar : 1. 247 - 258; 3. 127 - 129 ; 4. 76 - 85, 181 - 185, 186 - 201
5. 134 - 136 b.
Tayanısh sóz dizbekler: Zaqım alıwlar. Gemorragiya. Ekximoz. Suffuziya. Travmatik isik. Aseptik rezorbsion ısıtpa. Toqıma eziliwi, úziliwi, sozılıwı hám shayqalıwı. Arterial hám venozli gematomalar. Limfoekstravazatlar. Suyıqlıq undulyasiyası. nekroz. Nekrobioz. Koagulyacion nekroz. Kollikvacion nekroz. Demarkacion tosıq. Qurǵaqlay gangrena. Izǵar gangrena. Anaerob hám shiritiwshi mikroflora. Jaralar. Patologiyalıq granulyaciya. Idiopatik, simptomatik, sinuoz jaralar. Endokrinli buzılıwlar. Jara túrleri. Aǵıwshı jara - irińli tesik jara. Irińli tesik jaralar klassifikaciyası. Irińli tesik jara kanalı. Kirip baratuǵın hám “ko'r” jaralar.

1. Teri tiykarınan 3 qabattan ibarat bolıp, olardıń dúzilisi, iskerligi hám kelip shıǵıwı hár túrlı.

Epidermis kóp qabatlı tegis epiteliyden dúzilgen. Epidermis nerv talshıqları hám receptorları menen bay biraq oǵan qan tamırlar barmaydı. Oǵan azıqlıq zatlar kletkalar arasından ótip, tiykarǵı membrana arqalı ámelge asıriladı. Epidermistiń shax tárizli qabatı terini mexanik zaqım alıwdan hám qurıp qalıwınan saqlaydı, onıń qabırshaqları bóleklengende teri mikroblardan hám basqa soǵan uqsas zatlardan tazalanadı.
Teri tiykarı (derma) - jelim beretuǵın ellastik talshıqlardan dúzilgen bolıp, olar túrli jónelislerde ótedi. Teri tiykarında may hám ter bezi jaylasadı. Odan tısqarı teri tiykarında arteriya, vena, limfatik tamırlar, nerv receptorlari, shash hám jún tamırları, tegis muskul talshıqlarınıń tútemleri ótedi.
Óz gezeginde teri tiykarı taǵı 3 qabatqa bólinedi: júzeki, sorg'ısh tárizli hám tor tárizli. Qaramallarda teri eń qalıń bolıp, 3-7 mm ayırım jaǵdaylarda bolsa 13 mm ge shekem jetedi. Qoyda teri tiykarı eń juqa bolıp onıń qalıńlıǵı 0, 5-3 mm ge shekem jetedi.
Teri astı qabatı biriktiriwshi toqımadan dúzilgen bolıp, teri tiykarın fassiya hám muskullarǵa biriktiredi. Ayırım jaǵdaylarda teri astı qabatı bolmawi múmkin. Jaqsı azıqlandırıwda teri astı qabatında kóp muǵdarda may toqıması payda boladı.
Teriniń tuwındıları - shash, jún, jumsaq taban, tırnaq, tuyaq, shaq, teri bezi, qustıń párleri hám basqalar.
2. Zaqım alıw túrleri, dárejesi hám klinikası. Jabıq mexanik zaqım alıwdan biri bolǵan lat jew - contusio (urıp alıw ) topır jat deneniń denege urılıwı nátiyjesinde kelip shıǵadı, mısalı : tuyaq, tayaq, tas, temir menen urıw, jıǵılıw. Jat dene tásirinde tómendegi toqıma buzılıwları gúzetiledi: sozılıw, úzilis, jırtiliw, terbelis, qısılıwlar. Ashıq mexanik ziyanlardan ayırmashılıǵı - teriniń pútkilligi buzılmaydı, biraq mikroorganizmler ushın jaqsı sharayat jaratıladı hám ziyanlanǵan jerge gematogen jol arqalı ótken mikroblar tez rawajlanıp tarqalıwı múmkin.
Zaqım jew nátijasinde toqımanıń buzulıwı túrlishe bolıp teri, shemirshek, fassiya, aponevrozlar elastikligi hám tıǵızlıǵı koefficientten úlken bolǵanı ushın olar kem eziledi. May toqıması, limfatik túyin, kletchatka, mayda qan tamırlar hám bulshıq etler bolsa demde ziyanlanadı.
Zaqım jewdiń salmaǵına qaray toqımaǵa qan quyılıwı hár túrlı boladı, mısalı : teride shegaralanǵan - gemorragiya, teri astı kletchatkasında - ekximoz, kletchatkada tarqalǵan - suffuziya, jańa payda bolǵan boslıqta qan toplanıwı - gematoma.
Zaqım átirapında keyinirek qan tamırlar keńeyip, toqımalar serozli ekssudat penen sińiriledi hám infiltrat payda boladı. Waqıt ótiwi menen qan hám ziyanlanǵan toqımalar sorılıp ketedi hám ornın biriktiriwshi toqıma iyeleydi. Qan gemoglobini demde sorılmastan átiraptaǵı toqımalardı kógimtir keyin sarg'ısh kóriniske boyaydı. Ziyanlanǵan toqıma kletkaları fermentler tásirinde jemiriledi. Jańa payda bolǵan biriktiriwshi toqıma bolsa tırtıqqa aylanadı.
Zaqımlanıwdı anıqlaw onsha qıyın bolmaydı sebebi urılǵan orında izler qaladı, jún tógiledi, ekskoriasiya, qan quyılıwı, awrıw, jergilikli temperatura gúzetiledi.
Ziyanlang’annan keyin qısqa waqıt ishinde isik payda boladı, ásirese jumsaq kletchatkada. Álbette iskerlik buzılıwları gúzetiledi. Mısalı : ayaq bulshıq etleri, súyekleri, buwınları, nerv stvolları, shemirsheklerdiń ziyanlanıwında aqsaw gúzetiledi. Kóp muǵdarda ezilgen toqıma úzindileri qanǵa sorılıwı nátiyjesinde aseptik rezorbcion ısıtpa payda boladı, yamasa shok rawajlanadı. Ezilgen toqımalar kóbinese infekciyaǵa shalınıp mikroblar oshag’ına aylanadı.
Zaqımlanıw ta'sirinde tómendegi toqıma buzılıwları gúzetiledi: sozılıw, úzilis, jırtılıw, terbelis, qısılıwlar.
Zaqımlanıw dárejeleri. Ziyan kúshi hám onıń tásirinen kelip shıǵıw toqıma hám aǵzalar buzılıwı tórt dárejege bólinedi.
Birinshi dárejeli zaqımlanıw. Dúzilis elementleriniń buzılıwı, teri hám teri astı kletchatkasınıń mayda qan hám limfa tamırları úzilisinen kishi shegarallang’an yamasa tarqalǵan qantalashlar payda boladı. Keyinirek travmatik isik hám reaktiv isiw rawajlanadı.
Teri maydanınıń zaqım jegen jerinde onsha úlken bolmaǵan awrıwlı isik, epidermistiń sıpırılıp túsiwi, kishi hám úlken noqatlar formada (petexiya, ekximozlar) yamasa bir az úlkenlew, shegarası anıq emes (sugilyasiya) qantalawlar hám diffuz gemoinfiltratlar kórinedi. Qantalawlar aldın qızıl, 1-2 kúnden keyin kók - álwan, 3 kúnden keyin bawır reń, keyin, gematoidin gemosideringe aynalǵannan keyin sarı reńge kiredi hám 20 kúnden keyin ulıwma joǵaladı.
Ekinshi dárejeli zaqımlanıw jáne de kúshlilew mexanik ziyannan kelip shıǵadı. Teri astındaǵı toqımalar qabatları óz-ara aıjraladı, úlken qan hám limfa tamırlar jarıladı, gematoma hám limfoekstravazatlar rawajlanadı. Toqımalar bólekleniwinen payda bolǵan óndirisler qanǵa sorıladı hám organizmniń autointoksikasiyasın shaqıradı. Buwınlardıń zaqımlanıwında gemartroz, qarın diywalı ziyanlansa - shurralar rawajlanadı. Haywannıń dene temperaturası kóteriledi. Ózgerislerdiń 4-6 kúnlerde joǵalmawı, infekciya rawajlanıwınan derek beredi.
Úshinshi dárejeli zaqımlanıw. Júdá kúshli tásiri nátiyjesinde kelip shıǵadı. Bunda tekǵana toqımalar qabatları óz-ara ajıraladı hám úlken qan hám limfa tamırlar jarıladı, bálki olar eziledi. Súyekler sınıwı, buwınlar shıǵıwı, ishki aǵzalardıń shayqalıwı hám jarılıwı, átirap toqımalardıń zaqımlanıwı gúzetiledi. Ziyanlanǵan toqımalar qan menen sińedi, biraq kóp muǵdarda trombokinaza payda bolıwı hám tromblardıń tez qáliplesiwi sebepli, keń qantalawlar rawajlanbaydı. Ezilgen toqıma hám molekulyar terbeliske shalınǵan kletkalar nekrozi baslanadı. Sırtqı hám ishki ortalıqlardan kirip kelgen mikroblar awır tásirlerge alıp kelediler, abssess, flegmona, gazlı gangrena, intoksikasiya, sepsis rawajlanadı.
Tórtinshi dárejeli zaqımlanıw. Mexanik kúsh tásir etken oshaqta jumsaq toqımalar eziledi hám súyekler tolıq bóleklenedi. Qantalawlar rawajlanbaydı. Ezilgen orınnan periferiyaǵa qaratılǵan dene bólegi o'ledi hám bóleklenip awır tásirlerdi shaqıradı.
Áqibeti. Birinshi hám ekinshi dárejeli zaqımlanıwda - jaqsı, úshinshisinde - ıqtıyat, tórtinshinde - jaman.
Emlew. Zaqımlanıw tómendegi ulıwma principler tiykarında emlenedi:
1. Kesel haywanǵa tınısh sharayat támiyinlenedi.
2. Septik awırlasıwdıń aldı alınadı.
3. Isik, qantalawlar hám limfa quyılıwdıń aldı alınadı.
Barlıq jaǵdaylarda terine yodtıń 5% li spirtli eritpesi, septoneks yamasa kaliy permanganatınıń 5% li suwlı eritpesi menen islew beriledi. Ekinshi dárejeli zaqımlanıwda dáslepki eki kúnlerde suwıq emlewleri menen búristiriwshi suyıqlıqlar, keyin bolsa spirt quriydigan baylamlar, isituvchi emlewler, massaj qollanıladı. Úlken qan quyilishlar (gematoma) operativ emlenedi. Úshinshi dárejeli zaqımlanıwda spirtli baylamlar, ısıtıwshı emlewler, antibiotiklar menen novokain qamalları ; shokda - shokka qarsı zatlar qollanıladı. Keyinirek emlew jumısları keselliktiń keshiw qásiyetlerine baylanıslı. Tórtinshi dárejeli zaqımlanıwda haywan esaptan shiǵarıladı yamasa ólgen toqımalar alıp taslanadı.
Sozılıw (distorsio) hám úzilisler (ruptura).
Sozılıw hám úzilisler tartıp sozıw kúshi tásirinde payda boladı. aldın ayırım talshıqlar úziledi biraq toqımanıń ulıwma pútkilligi buzılmaydı (sozılıw ). Tartıw - sozıw háreketi kúshlilew bolǵanda barlıq talshıqlar úzilip, toqıma pútkilligi buzıladı (úzilis). Úziliske toqıma isiwi, degenerativ hám atrofik processler sebep bolıwı múmkin.
veterinariya ámeliyatında tiykarınan shemirshekler sozılıwı hám úzilisi hám de buwın sozılıwına áhmiyet beriledi.
Úzilisler (ruptura) - jumsaq toqıma hám aǵzalardıń anatomik pútkilliginiń buzılıwı. Úzilisler tolıq, azg’ana bolıwı múmkin. Sebepleri - bulshıq etlerdiń kúshli tartılıwı, shemirshek hám dawıs túyinlerilerdiń sekirgende, jıg’ılg’anda urılıwlarında hám de tolıp turǵan ishki aǵzalardıń qısılıwlarında payda boladı.
Úzilislerde aǵza hám toqımanıń iskerligi keskin buzıladı. Anatomik pútkilligi biriktiriwshi toqıma arqalı tiklenedi.
Shemirshek sozılıwları. Tiykarınan búgiwshi shemirshektin sozılıwı gúzetiledi, ásirese raxit penen kesellengen jas haywanlarda.
Patologoanatomik ózgerisler: fibrillalar, mayda, kishi qan tamırlardıń úzilisi hám fibrillalar ara toqımaǵa qan quyılıwı gúzetiledi. Keyinirek sińirge ekssudat sorıladı hám ziyanlanǵan jeri isedi.
Process jaqsı keshkende hám waqtında emlengende awrıw hám basqa belgiler eki hápte ishinde joǵaladı. Fibrillyar talshıqlardıń úzilgen jerlerı biriktiriwshi toqıma menen toladı.
Shemirshek bir neshe márte sozılıwı isiwdi sozılmalı kórinisine ótiwine májbúr etedi, nátiyjede kóp muǵdarda tırtıqlı toqıma ósip, tendogen kontraktura rawajlanadı.
Shemirshek úziliwi. Tiykarınan bólek hám tolıq úzilisler gúzetiledi. Ádetde aldın shemirshek shetindegi talshıqlardıń úzilisi gúzetiledi. Saw qalǵan shemirshektin bólegi óz iskerligin atqarıp turadı. Shemirshektin tolıq úziliwi oǵan tiyisli muskuldıń iskerligin isten shıǵaradı.
Kóbinese statikalıq iskerlikti atqaratuǵın shemirshekler úziladi (suyeklar ara orta muskul, tereń hám maydan búgiwshi shemirshek, axillis shemirshegi). Bulshıq etlerden eki baslı, ventral tis tárizli, úlken baltır hám basqalar demde úziledi. Násilli buǵalarda úlken hám kishi baltır bulshıq etlerdiń úziliwi qashırıw waqtında payda boladı, stanokdıń nadurıs konstrukciyasi buǵan sebep bolıwı múmkin.
Dızbek bulshıq etler tiykarınan bólek úziledi.
Shemirshek úziliwin anıqlaw ańsat, atap aytqanda úzilgen shemirshek awrıw hám úzilgen orında jarıq tárizli boslıq bilinedi, bulardıń paypaslab kórip anıqlaw múmkin. Shemirshek úzilgen buwın hádden tıs búgilip, jazıladı.
Úlken haywanlarda shemirsheklerdiń tolıq úziliwi jaman, qaytarıp bolmaytuǵın ózgerislerine alıp keliwi múmkin. Shemirshektin’ úziliwi 6 -7 háptede pitedi biraq baribir uqsas, qantraktura sıyaqlı tásirler qaladı.
Terbelisler (Commotio) - tez tásir etetuǵın mexanik kúsh nátiyjesinde organ parenximasındaǵi kletkalardıń molekulyar ózgerisleri payda boladı. Bunda ayqın sezilerli dárejede patologiyalıq ózgerisler gúzetiledi. Kúshli urıw, jarılıw tolqını, joqarı dárejedegi terbelis - vibrasiya tásirinde kelip shıǵadı. Terbelisler haywanda ayrıqsha sistemalar iskerliginiń aynıwı, ulıwma jaǵdayınıń jamanlasıwı hám hátte shokga baslawshı bolıwı múmkin.
Qısılıwlar (Compressio) - toqıma, aǵza yamasa pútkil organizmdiń mexanik qısılıwında ayrıqsha sistemalar iskerligi hám zat almasınıwınıń buzılıwı bolıp tabıladı. Qısılıwlar ulıwma, jergilikli, qısqa múddetli hám uzaq múddetli boladı. Qısılıwlarda shok hám asfiksiya rawajlanıwı múmkin. Ishemiyada toqımalardıń nekrozı kelip shıǵadı.
Emlew: Birinshi saatlarda qısıwshı baylam, tınıshlıq, suwıq emlewler qollanıladı - olar ekssudasiya hám qan toplanıwınıń aldın aladı. Shemirshek sozılǵanda 0, 25 % novokain eritpesi menen qısqa novokain qamalı atqarıladı, keyin 4-5 kúnge qısıwshı baylam qóyıladı. At hám qaramallarǵa hár 3 kúnde 1 márte 3-4 noqatqa 30 -40% li gidrokortizon jiberiledi.
2-3 kúnden keyin ıssı emlewler, massaj qollanıladı. Massaj aldın 3 minuta, keyinirek 15 minutqa shekem sozıladı. Massaj menen birgelikte ólshemli júrgiziw kerek. Keyinirek termokauterizasiya, iyne tıǵıw qollanıladı.
Kishi haywanlarda úzilgen shemirshekler tigiledi.
Teri astı qan tamırlarınıń sozılıwı hám úziliwi. Qan tamırlar úzilgende aldın olardıń intima hám media qabatları úziledi. Bunda haqıqıy travmatik anevrizma payda boladı. Ayırım jaǵdaylarda arteriya tamırınıń qaptal diywali jarılǵanda shıqqan qan tek tamır átirapına toplanıp keń tarqalmaydı. Sol kishi gematoma diywalındaǵı fibrin ayırım bólimi gialinizasiyaga dus kelgennen keyin jasama travmatik anevrizma payda boladı. Olar átiraptaǵı qan tamırlardı qısıwı nátiyjesinde ayaqlarda isik payda boladı.
3. Urılıw nátiyjesinde qan tamırınan shıqqan qan joqarı basım járdeminde átirapındaǵı toqımalardı bir- birinen ajıratıp, jańa boslıqtı - gematomani payda etedi. Gematomanıń úlkenligi qan basımı, toqımanıń tıǵılıǵına baylanıslı. Qan tamırında hám gematomada qan basımı teńlespegeninshe gematoma óse beredi.
Belgiler: gematoma maydanı tıǵız boladı, úlken gematomalarda fluktuasiya, keyinirek krepitasiya bilinedi. Punksiyada iyneden qan shıǵadı.
Keshiwi - kóplegen jaǵdaylarda gematoma sorılıp ketedi hám sol jerde tırtıq qaladı. Ayırım jaǵdaylarda fibrin gematoma diywalına shógip limfa tamırlarındaǵı tesiklerdi jabadı, bunda qannıń sorılıwı páseyedi hám keyinirek ulıwma toqtaydı (qan kistasi). Úlken gematomalarda waqıt keshiwi menen petrifikasiya, úlken fibrozli ósimteler yamasa irińli isiw gúzetiledi.
Emlew - kishi gematomalar ádette ıssı emlewler, qozǵawtıwshı malham, massaj, aktiv hám passiv háreketler tásirinde 3 kúnden keyin sorılıp ketedi. Úlken qan tamırı jarılǵanda ıssı 5-6 kúnden keyin qollanıladı. Qan toplanıwınıń aldın alıw maqsetinde qısıwshı baylam qollanıladı.
Áste sorılatuǵın gematomalardı punksiya qılıw kerek, járdem bermese olar operativ jol menen emlenedi.
4. Eger toqımalarǵa tásir etiwshi kúsh qıya jónelis boyınsha urılsa, kletchatka qabatlarınıń óz ornınan ajırasıwı gúzetiledi, mayda hám úlken limfa tamırları úziledi hám nátiyjede limfoekstravazat payda boladı. Kóbinese bunday ziyanlanıw aponevroz ústinde jaylasqan iri tarqaq kletchatkada rawajlanadı. Mısalı : dize buwını, tós diywali, jawırın, jelke hám basqa tarawlarda.
Limfaga qan aralassa gemolimfoekstravazat payda boladı. Limfoekstravazatlar tereń hám júzeki bolıwı múmkin.
Belgiler: Ziyanlanıw tásirinen aldın awrıw payda boladı, keyinirek ol páseyedi yamasa ulıwma joǵaladı. Isik tiykarınan deneniń tómen bóleginde kóbirek gúzetiledi. Júzeki toqımalar tıǵızlanbaǵan boladı. Palpasiyada ayqın undulyasiya gúzetiledi. Isik áste - aqırın menen rawajlanadı, boslıqta kóp sanlı toqımalı qaltalar payda boladı. Suyıqlıq (limfa) háptelep toplanıwı múmkin, sebebi jarılǵan limfa tamırlarda tromb payda bolıwı talay qıyın keshedi. Punksiya etilgende sarǵısh yamasa qızǵısh suyıqlıq shıǵadı.
Emlew. Tınısh jaǵday limfa aǵıwın páseytedi. Tromb payda bolıwın tezlestiriw ushın boslıqqa 1-2 % spirtli yod eritpesi jiberiledi. Massaj qılıw hám haywandı júrgiziw múmkin emes. Limfoekstravazat diywalın kesip ishine yod, spirt, spirtte 1 % formalın eritpesi menen drenaj qoyıw jaqsı nátiyje beredi, biraq bunda infeksiya túsiwiniń qáwipi boladı. Infekciyanıń aldın alıw maqsetinde, limfoekstravazat diywalı kesilgennen keyin onıń ishi kyuretka menen qırıladı hám teri jayına bastırılıp, qıysıq iyne járdeminde ligatura menen tereń jaylasqan toqımalarǵa tigip biriktiriledi. Limfoekstravazat diywalınıń jaraqatına tolıq yamasa bólekan uzlukli jikler qoyıladı.

Súyek kesellikleri.

Joba : 1. Periostitler.
2. Astıtler.
3. Súyek nekrozı hám kariyesı.
4. Súyek sınıwlardıń klassifikaciyası.
5. Súyek sınıwların emlew.

Ádebiyatlar : 1. 440 - 496 ; 3. 139 - 143; 4. 76 - 85, 181 - 185, 186 - 201; 5. 25 - 30 b.

Tayanısh sóz dizbekler: súyek quramalı organ. Ótkir hám sozılmalı periostitler. Fibrozlı súyeklesiwshi periostit. Astıtler. Sekvestr. Súyek nekrozı. Súyek kariyesı. Tuwma hám arttırılǵan súyek sınıwları. Súyek jarıqları. Súyek qadag'ı. Immobilizasiya. Taqtayshalar. Osteosintez. Shinalar. Ultradawıs penen sabıw.

Súyek - os quramalı organ bolıp, qan tamırlar menen jaqsı támiyinlenedi. Súyek ishinde súyek jiligi jaylasadı. Ústi bolsa biriktiriwshi toqımalı arnawlı perde - súyek perdesi menen oralǵan boladı. Suyeklerdiń buwın maydanı shemirshek penen oraladı.

1. Periostitlar. Etiologik faktorlar, klinikalıq kóriniw, patologoanatomik ózgeris hám isiw procesiniń tarqalıwı boyınsha tómendegi periostitlar gúzetiledi:
Etiologik belgiler boyınsha - travmatik, zıyanlanǵan, átiraptaǵı toqımalardan ótken hám toksinlik.
Patologoanatomik ózgerisler boyınsha - serozli, sero- fibrinozli, irińli, fibrozli hám súyeklesiwshi.
Klinikalıq keshiwi boyınsha - ótkir hám sozılmalı.
Tarqalıwı boyınsha - shegaralanǵan, diffuzli hám kóp sanlı.
Serozlı hám irińli periostitler tiykarınan ótkir keshedi. Serozli periostitlar kóbinese súyek perdesiniń jabıq mexanik zaqım alıwında gúzetiledi hám tiykarınan demde sorılıp ketedi. Irińli periostitta perde astında abssesslar rawajlanadı hám irińli tesik jaralar payda boladı. Kúshli mexanik urılıwlar sero - fibrinozli periostitlar rawajlanadı. Process sozılmalı formaǵa ótse olar fibrozlı yamasa súyeklesiwi periostitke aylanadı.
Klinikalıq belgiler - serozlı periostitlarda issik, awıratuǵın, tıǵız isik ónim boladı. Ayaqlar iskerligi buzıladı, irińli periostitta odan tısqarı haywannıń ulıwma jaǵdayı jamanlasqan, ulıwma temperaturası bálent bolıp, tereń irińli tesik jaralar rawajlanadı. Zond jiberilgende ol súyek maydanına tiyedi, awrıw hám uqsas kúsheyedi. Irińli periostittiń salmaqli keshiwinde kariyes, nekroz yamasa súyek astı miyeliti rawajlanadı.
Emlew:haywanǵa tınısh sharayat támiyinlenedi. Serozli periostitda zıyanlanǵan jerge yodtıń spirtli eritpesi menen islew beriledi. Awrıwdı tómenletiw hám eksudasyanı kemeytiw maqsetinde qısıwshı baylam hám suwıq emlewler keyinirek ıssı emlewler qollanıladı.
Irińli periostitte infeksiyanı bastırıw ushın antibiotiklar menen qısqa novokain qamalı etilip, spirtli quriytuǵın baylam qoyıladı. Súyek ishine yamasa arteriyaǵa antibiotikları jiberiw kerek. Irińler payda bolǵanda olar ashılıp ishi juwıladı, orta duzlar hám sulfanilamidler menen drenaj qoyıladı. Sekvestrlar operativ jol menen alıp taslanadı, súyek ishi kyuretaj etiledi hám zıyanlanǵan súyek maydanı spirt - efir yamasa taza spirt penen juwıladı hám quramalı antiseptik untaqlar sebiledi.
Fibrozlı hám súyeklesiwshi periostitlar súyek perdesi tárepinen fibrozli yamasa súyek toqımasınıń ósip keliwi menen xarakterlenedi. Tiykarınan sozılmalı keshedi. Bul kesellikler kóbinese ayaqlardıń distal bólimlerinde ushıraydı.
Sebepleri: qayta mexanik zaqımlanıw, shemirshek - dawıs túyinleri (dawıs túyinleri) apparatınıń isiwleri. Odan tısqarı súyeklesiwshi periostit súyek muzdıń jarıǵı ketiwi, sınıwı, buwınlarlar shıǵıwı, shemirshek hám dawıs túyinlerilerdiń súyekten úziliwi, hám basqalar kelip shıǵıwı múmkin.
Klinikalıq belgiler - suyektiń zıyanlang’an maydanında gúdir-búdir yamasa tegis shıǵıp turǵan jerler anıqlanadı. Process shemirshek, dawıs túyinleri yamasa buwın átirapında jaylassa - aqsaw gúzetiledi.
Emlew - awır jaǵdaylarda haywan isletilmeydi. Jergilikli parafin hám ozokerit applikasiyaları, ótkir qozǵatıwshı malham, yod yamasa sulema qollanıladı. Ekzostozlarda termokauterizasiya atqarıladı. Ayırım awır jaǵdaylarda nevrektomiya yamasa periostomiya qollanıladı.
2. Astıtlar. Ǵárezsiz kesellik retinde júdá kem ushıraydı. Klinikalıq keshiwi boyınsha astıtlar tómendegishe bólinedi: ótkir hám sozılmalı, ekssudat xarakteri boyınsha aseptik hám irińli, patomorfologik ózgerisler boyınsha siyreklesiwshi hám tıǵızlasıwshı astıtlar.
Aseptik astıt tiykarınan mexanik ziyanlanıwdan hám isiwden kelip shıǵadı.
Irińli astıt process mikroflora menen pataslanǵanda payda boladı.
Klinikalıq belgileri boyınsha periostit keselligine uqsaydı.
Irińli astıtte irińli tesik jaralar payda boladı. Sekvestrlar ǵárezsiz sırtqa shıǵıp, súyek nuqsanları jańa biriktiriwshi toqıma keyin bolsa súyek toqıması menen tolıqtı. Process jeńil keshkende astıt demde dúzeledi biraq ayırım jaǵdaylarda ol súyeklesiwshi periostitqa aylanıwı da múmkin. Eger sekvestrlar sırtqa shıǵa almasa process sozılmalı formaǵa ótedi.
Emlew. Barlıq jaǵdaylarda tınısh sharayat támiyinlenedi. Process ústine spirtli qurıytuǵın baylamlar, spirt - ısıtıwshı kompressler qoyıladı. Qısqa hám sheńber antibiotik novokain qamalları, ulıwma antibiotikli terapiya usılları qollanıladı.
Iriń toplanǵanda keshiktirmesten operativ emlewge ótiw kerek. Sekvestrler hám ólgen toqımalar alıp taslanǵannan keyin process ashıq jaraqat sıyaqlı emlenedi.
3. Súyek nekrozı hám kariyesi.
Súyek nekrozı irińli isiw, fizikalıq hám ximiyalıq tásirlerden hám qan aylanıwı buzılǵanda payda boladı. Nekroz tolıq yamasa ulıwma hám az ǵana bolıwı múmkin. Jaylasıwı boyınsha júzeki yamasa kortikal hám oraylıq yamasa tereń boladı. Qanshellilik úlken qan tamır zıyanlansa nekroz sonsha kúshli boladı. Ólgen toqımalar ajraladı hám suyıq jaǵdayǵa keledi. Olar kúl reń - kók reńde bolıp, shegarasında granulyasiya rawajlanadı. Ólgen toqımalar sekvestrları ayırımları kapsula menen oraladı. Júzeki nekrozda iriń sırtına tereń nekrozda bolsa súyek ishine shıǵadı.
Kariyes - suyektiń mayda dánesheli molekulyar bólekleniwi. Bunda súyek maydanında jara payda boladı.
Sebepler - átirapdaǵı jumsaq toqımalardıń ótkir hám sozılmalı irińli isiwi, tuberkulyoz keselligi, aktinomikoz hám basqalar. Kariyes nekrozdıń ayrıqsha bir túri esaplanadı. Bunda demarkasion toqıma bolmaydı yamasa júdá kúshsiz rawajlanǵan bolıp, kóbinese irińli tesik jaralar ónim boladı.
4. Súyek sınıwı dep qandayda - bir tásir nátiyjesinde súyek anatomik pútkilliginiń az ǵana yamasa tolıq aynıwı hám átiraptaǵı jumsaq toqımalardıń zaqımlanıwına aytıladı. Súyek sınıwı kelip shıǵıw waqıtı boyınsha tuwma hám artırılǵan, travmatik, patologiyalıq (óz -ózinnen kelip shıǵıw ) boladı.
1. Buzılıw xarakteri boyınsha ashıq, jabıq hám kóp sanlı.
2. Jaylasıwı boyınsha - tegis súyekler sınıwı hám nay tárizli súyekler sınıwı.
3. Anatomik xarakteri boyınsha - epifizar, diafizar, metafizar, epifiz diafizdan bóleklengen.
4. Buzılıw xarakteri boyınsha - tolıq hám bólek sınıwlar.
Bólek sınıwlar :
1. Jarıqlar (muzdıń jarıǵı ketiw) - tesip ótetuǵın, júzeki, bir sanlı hám kóp
sanlı.
2. Súyektiń ajıralmag’an jag’dayda bir bóleginiń sınıwı.
3. Súyektiń bóleklenip sınıwı, tiykarınan súyekler shetinde gúzetiledi.
4. Súyek perdesi astında sınıwlar.
5. Tesikler.
Tolıq sınıwlar : baǵdarı boyınsha - kese, qıysıq, uzınına, spiral formada, tis tárizli boladı.
Súyek toqımasınıń zıyanlanıwı boyınsha - qaǵılǵan, bóleklengen, ezilgen, úzilgen, oq tiygen boladı.
Etiologiya - túrli mexanik tásirler.
Ekilemshi sebepler - súyek toqımasınıń patologiyalıq hám fiziologiyalıq ózgerisleri.
Jabıq sınıwlarda awrıw, ayaqlar iskerliginiń aynıwı, defigurasiya (forma ózgeriwi), súyeklerdiń buwınnan tısqarı háreketi, súyek krepitasiyasi gúzetiledi.
Bólek sınıwlarda awrıw hám iskerliginiń buzılıwı onsha bilinbeydi.
Ashıq sınıwlarda qan ketiwi, awrıw, jumsaq toqımalardıń zaqımlanıwı hám basqa.gúzetiledi.
Súyek sınıwlarınıń pitiwi- sınǵan súyektiń pútkilligi súyek qadaǵi ónim bolıwı menen tiklenedi.
Regeneraciyanıń tiykarǵı derekleri:
1. Súyek perdesiniń ishki kambial qabatı.
2. Endost.
3. Súyek jiligi.
4. Gavers kanalları tamırlarınıń endoteliyi.
5. Súyekke aylanıwshı jas biriktiriwshi toqıma.
Baslanǵısh súyek qadaǵı tómendegilerden quralǵan:.
1. Periostal qabarǵan jer.
2. Endostal qabarǵan jer.
3. Aralıq qadaq.
4. Paraossal yamasa súyek janındaǵı qabarǵan jer.
5. Súyek sınıwın emlew.
Jabıq sınıwlarda ziyanlanǵan aǵza háreketsheńligi hám sınǵan súyek bólekleriniń óz-ara jılısıwınıń aldın alıw kerek. Jabıq sınıwdı ashıq sınıwǵa aylanıwına jol qoymaw kerek. Bunıń ushın sınǵan jerge taxtaysha qoyıladı. Ashıq sınıwda xirurgik islew beriledi. Immobilizasiya ushın fanera, terek shaxları, taxta, terek qabıǵı; sım, plastmasa, metaldan tayarlanǵan taxtayshadan paydalanıladı.
Konservativ emlew. Jabıq sınıwlarda sınǵan bólekler óz-ara tuwrı biriktiriledi hám olardıń bekkem immobilizasiyasi támiyinlenedi.
Operativ emlew. Súyek bóleklerin qanlı usıl menen biriktiriwge osteosintez dep aytıladı. Biriktiriw ushın alyumin, latun, nikel, molibden hám mıs sımlari qollanadı. Olardıń diametri 2- 6 mm ge shekem bolıwı zárúr. Odan tısqarı suyektiń sınıq bóleklerin óz-ara biriktiriw ushın spisalar, shegeler, bint, tat baspaytuǵın plastinka, skobka, súyek transplantantı hám metal shtiftlar qollanıladı.
Distrakcion shina metal spisa hám plastinkalardan ibarat.

Qadaǵalaw sorawları :

1. Súyek dúzilisi.
2. Periostitlar túsinigi hám olardıń túrleri.
3. Serozlı periostitti emlew.
4. Fibrozlı periostitti emlew tártibi.
5. Astıtlar túsinigi hám olardıń túrleri.
6. Astıtlar patogenezi.
7. Súyek nekrozı hám kariyesi.
8. Súyek sınıwınıń túrleri.
9. Súyek sınıwınıń pitiwi.
10. Súyek sınıwların konservativ emlew usılları.
11. Súyek sınıwların operativ emlew usılları.
12. Taxtaysha túrleri.
13. Osteosintez túrleri.
14. Ultradawıstı qollaw.
7-Tema : JUǴIMLI KESELLIKLER.
Joba :
1. Epizootologiya haqqında túsinik.
2. Infekcion keselliklerdiń dáwirlik basqıshları,
rezistentlik hám immunitet.
3. Epizootik process hám de epizootiya haqqında túsinik.
4. Epizootiyaǵa qarsı ótkiziletuǵın ilajlar.
Ádebiyatlar :
1. Shopwlatov J. " Veterinariya tiykarları" Tashkent 1993 jıl.

Qosımsha ádebiyatlar

1. Shopwlatov J. Sh, Burxonova X., Jiyenov Ya.. «Epizootologiya
hám mikrobiologiya tiykarları». Tashkent «Mexnat» 1991 y
2. Konapatkin A. A. «Epizootologiya i infektsionnie bolezni
selxoz jivotnix». Moskva, izd. «Kolos» 1984 g
Tayanısh sóz dizbekler:
Ulıwma, jeke, mikrob, infekciya, epizootik oshaq, immunitet, ekonomikalıq zıyan, diagnoz, emlew, infekciya túrleri, juqpalı kesellikler klassifikaciyası, profilaktika, dezinfekciya, kesellik dáwirleri, epizootik process, keselliktiń ótiw formaları hám t. b.
Epizootologiya - epizootik process nızamlıqları, infekcion keselliklerdi payda etiwshi sebepler hám de sharayatlardı, infekciyanıń tarqalıw jolların, infekciyaǵa qarsı gúres hám aldın alıw ilajların úyrenetuǵın pán. Bul pán ulıwma hám jeke epizootologiyaǵa bólinedi.
Ulıwma epizootologiya - epizootiyanı payda bolıwı, rawajlanıw nızamlıqların hám de juqpalı keselliklerdiń aldın alıw hám tamamlawda zárúr bolǵan ulıwma ilajlardı islep shıǵadı.
Jeke epizootologiya - ayırım juqpalı keselliklerdi kelip shıǵıw sebepleri hám sharayatları, klinikalıq belgileri, áqibeti, patologoanatomik ózgerislerdi, diagnozı, emlew hám kesellikti aldın alıw ilajların úyreniw menen shug'ıllanadı.
Infekcion keselliklerden keletuǵın ekonomikalıq zıyan - awıl xojalıq haywanları arasında ushraytuǵın keselliklerden keletuǵın ekonomikalıq zıyannıń onsha úlken bolmaǵan úlesi infekcion keselliklerge tuwrı keledi.
Juqpalı keselliklerdiń aldın alıw hám olardı joq etiwde jetiskenliklerge qaramay, sharwashılıqta geyde olardan úlken ekonomikalıq zıyan kórilip atır. Ekonomikalıq zıyan kesellengen haywanlardıń ólimi, ónimdarlıqtıń tómenlewi, bala taslawı, emlew, aldın alıw hám karantin ilajların ótkeriwden keledi. Házirgi kúnde 100 den artıq infektcion kesellikler haywan hám adamlar ushın ulıwma ekenligi yaǵnıy Zooantroponoz kesellikler ekenligi anıqlanǵan. Sonday eken, infekcion keselliklerdi óz waqtında anıqlaw, emlew hám aldın alıw úlken ekonomikalıq, social hám de siyasiy áhmiyetke iye.
Infekciya degende sırtqı ortalıq sharayatında haywan organizmi hám patogen mikrob yaǵnıy kesellik qozǵatıwshı arasında payda bolatuǵın quramalı biologiyalıq process óz-ara gúres tásiri túsiniledi. Mikrob organizmge kirgende organizmdiń qarsı gúres tosıqların jeńiw ushın ózinen bir qansha zatlar ajıratadı. Mikrobda arnawlı ózgeriwsheńlik qásiyetleri, aktivlesiw qábileti payda boladı. Haywan hár túrlı qorǵaw zatları menen patogen mikroblarǵa qarsı gúresedi. Olar jıyındısı ulıwma spetsifikalıq bolmaǵan qorǵaw yaǵnıy rezistentlikden ibarat.
Infekcion processtiń payda bolıwı, keyin keselliktiń rawajlanıwı kóbinese organizmdiń rezistentlik jaǵdayına baylanıslı. Kesellik qozǵatıwshı mikroblardıń organizmge kiriw jolında birinshi mexanik tosıq (barer) teri oramı hám shılımshıq perdeler esaplanadı. Sebebi teri oramı kislotalı ortalıqta bolıp bakteriocid tásir etiw nátiyjesinde túsken mikroblardı óltiriw qábiletine iye.
Organizmnen ajıralatuǵın hár túrlı sekretler de onı qorǵawda zárúrli wazıypalardı atqaradı. Mısalı, silekey, kóz jası kesellik qozǵatıwshılardı tek mexanik juwıp, tazalaw menen shegaralanmasdan, bálki quramındaǵı bakteriocid ózgesheligine iye bolǵan zatlar (lizocim) menen de qorǵaladı. Dem alıw jolları silekey perdeleriniń tebraniwshi epiteliysi dem alıw organlarına túsken mayda biygana zatlardı shıǵarıp taslaydı. As sińiriw shireleri ásirese as qazan shiresiniń xlorid kislotası júdá kúshli bakteriocidlik ózgesheligine iye. Organizmdiń ishki ortalıǵında tosıq funkciyasın limfa sisteması, fagocitler, gumoral faktorlar yaǵnıy lizocim, properdin, komplement baylaw antitela hám basqalar atqaradı.
Ulıwma arnawlı bolmaǵan qorǵaw faktorları menen birlikte taǵı infekcion keselliklerge qarsı arnawlı shıdamlılıq qábileti de bar. Bul immunitet dep ataladı. Birpara haywanlarda ayırım keselliklerge salıstırǵanda tuwma shıdamlılıq bar. Mısalı : Gúyis qaytarıwshı haywanlar manqa menen, bir tuyaqlı haywanlar bolsa oqsil menen kesellenbeydi. Bunday shıdamlılıq qábileti nasilden-nasilge ótedi. Sol sebepli de onı tur yamasa genetikalıq shıdamlılıq dep ataladı. Sonıń menen birge immunitet haywanlarda tuwma hám arttırılǵan boladı. Arttırılǵan immunitet bolsa aktiv hám passiv túrlerge bólinedi. Passiv tábiy immunitet jańa tuwılǵan jas haywanlarǵa uwız sutı arqalı ótedi hám bunday immunitet kolostrol immunitet dep ataladı. Bul immunitettiń dawam etiw waqti jańa tuwılanan haywanlarda 14-21 kúnnen aspaydı. Aktiv tábiy immunitet kesellengennen keyin payda boladı. Immunitettiń úshinshi tipi jasalma dep ataladı. Jasalma immunitet haywanlardı giperimmunlı sarısuw hám vakcina menen emlew nátiyjesinde payda boladı.
Birpara infekcion keselliklerdiń shaqırıwshıları (kuydirgi, tırıspa hám t.b. ) qolaysız sharayatlarda haywan organizminde kapsula hám de spora payda etedi. Bul mikroblardı organizmdiń twsiqlaridan saqlaydı. Kópshilik mikroblar organizmge kirgennen keyin arnawlı fermentler ajratadı. Bul fermentler mikroblar jolındaǵı organizm tosıqlıqlardı jarıp ótiwge járdem beredi.
Barlıq infekcion keselliklerdiń ótiwinde tómendegi arnawlı bir dáwirlerdi kóriw múmkin.
1. Jasırın dáwir - mikrob organizmge kirgennen baslap kesellik belgileriniń payda bolıwına deyingi dáwir.
2. Prodromal dáwir - jasırın dáwirdiń sezilmes dárejede az-azdan rawajlanıwı yaǵnıy birinshi klinikalıq belgiler payda bolıwı menen xarakterlenedi.
3. Klinikalıq belgiler dáwiri - bunda keselliktiń tiykarǵı belgileri payda boladı.
4. Sóniw dáwiri - kesellik belgileri páseyip baslaydı. Kesel mallar az-azdan táwir bola baslaydı.
5. Rekonvalestsenciya yamasa klinikalıq táwir bolıw dáwiri - kesel mal táwir boladı, biraq tawır bolǵan haywan organizminde mikroblar saqlanıwı múmkin.
Kópshilik infekciyalarda kesellikten keyin oǵan qarsı immunitet payda boladı.
Infekcion kesellikler tómendegi sırtqı kórinislerde ótiwi múmkin: Ótkir formada tez qısqa waqıt ishinde ótedi hám 1-5 kúnnen mal óledi. Yarım ótkir forması 1-2 hápte dawam etedi, klinikalıq belgileri jaqsı kórinetuǵın bolmasada, xarakterli belgileri payda boladı. Sozılmalı forması - uzaq waqıt dawam etedi. Kesel mal azıp, ónimdarlıǵı tómenleydi. Atipik formada - kesellik awır yamasa jeńil ótedi, biraq klinikalıq belgileri bul kesellikte ushraytuǵın belgilerge uqsamaydı. Abortiv formada - kesellik jeńil ótedi hám kesel haywan tez táwir bolıp ketedi. Latent formada - haywan organizminde patogen mikrob bolsada, keselliktiń belgisi bolmaydı.
Epizootik process túsinigi - Infekciyanıń sharwa malları arasında tarqalıw jolları hám olardı zıyanlanıwı epizootik process dep ataladı. Epizootiya hár túrlı tarqaladı. Infekciyanıń bir neshe mámleketlerde tarqalıwına panzootiya dep ataladı. Infekcion keselliktiń tez tarqalıp, málim waqıt ishinde úlken territoriyaǵa (respublika, wálayat, rayonǵa ) jayılıp ketiwine epizootiya dep ataladı. Bir xojalıqda tarqalmay qalıwı enzootiya dep ataladı. Birpara infekcion kesellik penen xojalıqta bir yamasa bir neshe mal kesellenedi buǵan sporadik jaǵday dep ataladı.
Epizootik shınjır tómendegi úsh tiykarǵı saqıynanıń bir-birine bolǵan munasábetinen ibarat.
1. Infekcion kesellikler deregi
2. Infekcion keselliklerdiń organizmge juǵıw hám tarqalıw jolları
3. Kesellikke beyim haywanlardıń bar ekenligi.
Infekciya túrleri - dawam etiwine qaray infekcion kesellikler ótkir hám sozılmalı boladı. Kelip shıǵıwı sebeplerine kóre ekzogen hám endogen boladı. Ekzogen infekciya qozǵatıwshıları haywan organizmine sırtqı ortalıqtan kiredi. Olarǵa shuma, oqsil, kúydirgi hám basqalar mısal boladı. Endogen infekciya qozǵatıwshıları bolsa ádette organizm ishinde boladı hám birden organizmniń shıdamlılıǵı tómenlegende kesellikti rawajlandıradı. Buǵan shártli patogen mikroblar, ishek tayyaqshalar, salmonellar, latent mikroblar hám basqalar qozǵaytuǵın kesellikler kiredi. Organizm menen qozǵatıwshının óz-ara tásir etiw xarakterine baylanıslı túrde infekciya hár túrlı sırtqı kórinislerde rawajlanadı. Geyde kesellengennen keyin haywanda immunitet payda bolmaydı. Bunday organizm qayta zıyanlanıwı hám tákirar kesel bolıwı múmkin, bul jaǵday reinfekciya dep ataladı. Ayırım jaǵdaylarda infekciya rawajlanıw processinde organizm menen qozǵatıwshı arasında teńlik payda boladı, biraq bunday organizmge qozǵatıwshı qosımsha muǵdarda kirgende keselik tazadan kúsheyedi, bunday infekciyaǵa superinfekciya dep ataladı.
Geyde keselliktiń klinikalıq belgiler joq bolǵannan keyin organizm qozǵatıwshıdan qutılmaydı hám ol málim sharayatta keselliktiń klinikalıq belgilerin payda etedi, buǵan retsidiv dep ataladı. Organizmge kirgen qozǵatıwshı túrleri hám de muǵdarına kóre ápiwayı hám aralas infekciyalar gúzetiledi. Bir túr qozǵatıwshı shaqırǵan keselliklerge ápiwayı, eki yamasa odan artıq túr qozǵatıwshılar kiriwinnen payda bolatuǵın túrine aralas infekciya dep ataladı. Aralas infekciyalar mudam awır ótedi. Haywanat dúnyasınıń hár túrli wákilleri, ósimlik, topıraq, suw hám hawa ortalıǵı kesellik qozǵatıwshı jasaytuǵın, kóbeyetuǵın hám de odan beyim haywanlarǵa ótiwi múmkin bolǵan ob'ektler infektsiya rezervuarı dep ataladı (leptospiroz ushın kemiriwshiler).
Kesellik penen haywan zıyanlanǵan, kesel haywan jasap atırǵan hám de saw haywanlarǵa ótiwi múmkin bolǵan jer epizootik oshaq dep ataladı. Eger epizootik oshaq tábiyaatta adamlar iskerligine baylanıslı bolmaǵan halda ámeldegi bolsa, bunday oshaq tábiy derek dep ataladı, olarda payda bolǵan infekcion kesellikler bolsa tábiy oshaqlı infektsiya dep ataladı. Organizmnen infekciya qozǵatıwshıları tezek, sidik, sút, silekey, kóz jası, ter hám basqalar menen sırtqa shıǵarıladı. Jótel, túshkiriw, qusıw, ashıq patologiyalıq processler yaǵnıy jara ajıratpaları, abtsess, erroziya, qan sorıwshı shıbın-shirkeyler tarqatıwı múmkin. Kesellik qozǵatıwshıları kontakt arqalı, sırtqı ortalıq faktorları qatnasıwında, topıraq, suw, azıq, hawa, sidik hám tezek arqalı ótiwi múmkin.
Infekciyaǵa beyim haywan - epizootik processde tiykarǵı orındı iyeleydi. Haywanlardıń beyimlik dárejesi haywanlardıń túri, jası, fiziologikalıq jaǵdayına, azıqlandırıw, saqlaw, baǵıw sharayatı hám basqalarǵa baylanıslı boladı.
Epizootiyaǵa qarsı ótkiziletuǵın ilajlar.
1. Keselliktiń aldın alıwǵa umtılıw
2. Barlıq ilajlardı rejeli aparıw
3. Ótkiziletuǵın ilajlardıń kompleksligin támiyinlew
4. Epizootik shınjırdıń birinshi náwbettegi tiykarǵı saqıynasına tásir etiw.
Ulıwma profilaktikalıq jumıslar - haywanlardı baǵıw hám asıraw, ólikti zıyansızlastırıw, sharwa malların klinikalıq tekseriw, satıw hám satıp alıw, Mámleket shegaraları arqalı mallardı alıp ótiw, kemiriwshilerge qarsı gúres, materiallıq aǵartıw jumısları, mallardı emlew, karantin hám dezinfekciya qılıw esaplanadı.
Tákirarlaw ushın sorawlar.
1. Infekcion keselliklerden kóriletuǵın ekonomikalıq zıyandı aytıń.
2. Infekciya túrlerin aytıń.
3. Rezistentlik hám immunitet túrlerin aytıń.
4. Epizootik processti túsindiriń.
5. Epizootiyaǵa qarsı ótkiziletuǵın ilajlardı aytıń.
6. Infekcion keselliklerge diagnoz qoyıw usılların aytıń.
7. Dezinfekciya táriypi hám túrleri.

Kesellikti anıqlaw ushın kóp qatarlı tekseriw usılları ámelge asıriladı. Yaǵnıy kesel haywandı tiri hám óli waqtında ótkeriledi. Haywanlardı tiri waqtında - xojalıqtı epizootologik jaǵdayı, kesel haywanlardı kliniko - fiziologikalıq kórsatkishleri (puls, dem alıw, temperaturası ) hám de laboratoriya tekseriw usılları kesel haywanlardan alınǵan úlgiler (patologiyalıq material ) tekseriledi.

Epizootologik tekseriw - nátiyjeleri xojalıqqa tuwrı xarakteristika berilip, xojalıqta ushırasıp turatuǵın juqpalı kesellikler, veterinariya esabatları, jıllar dawamında xojalıqtı veterinariya jaǵdayı, xojalıqtıń sanitariya, gigiena jaǵdayı, xojalıqta mallardı saqlaw, baǵıw, asıraw, suwǵarıw, azıqlandırıw usılları, azıq sapası, azıqlandırıw texnologiyası, suwǵarıw rejimi anıqlanadı. Kesel bolǵan hám kesellikke beyim haywanlar anıqlanadı. Kesellik deregi, mikroblardı tarqatıwshı jaǵdaylar, xojalıqqa infekciyanı keliw jolları anıqlanadı.
Klinikalıq tekseriwde - kesel haywannıń temperaturası, júrek urıwı, dem alıwı hám de saw haywanlarda ushramaytuǵın belgileri anıqlanadı. Bunnan tısqarı qan kórsetkishleri hám allergik tekseriw usılları qollanıladı (tuberkulinizaciya, malleinizaciya).
Laboratoriyada xwjalikdan keltirilgen material bakteriologik, serologik hám de biologiyalıq usılda tekseriledi.
Bakteriologik tekseriw - juqpalı kesellik shaqırıwshı mikroblardı anıqlaw ushın laboratoriyaǵa - patologiyalıq material retinde haywanlar qanı, ajıratqan hár túrlı suyıqlıqları, ólgen haywannıń denesi yamasa ayırım organları jiberiledi. Laboratoriyaǵa jiberiletuǵın patologiyalıq material jańa bolıwı kerek. Patmaterial salınǵan ıdıslar sterillengen bolıwı kerek. Jiberiletuǵın patmaterial jaqsılap oralıp sırtqı ortalıqqa tarqalıp, onı pataslanıwınıń aldın alıw ilajları kórilib taza halda laboratoriyaǵa jetkiziliwi kerek. Bakteriologik usılda jiberilgen materialdan súrtpeler tayarlanıp mikroskop astında kóriledi hám azıq ortalıqlarına egiledi. Ayırım jaǵdaylarda laboratoriya haywanlarına jiberilip bioproba usılında kesellik anıqlanadı. Mikroskopta kórilgende mikroorganizmlerdiń forması, úlkenligi, jaylasıwı, dúzilisi, háreketsheńligi anıqlanadı. Bakteriyalar formalarına kóre 3 tiykarǵı gruppaǵa bólinedi.
Shar tárizli (kokklar), tayaqsha tárizli (bakteriya hám batsillalar) hám spiral tárizli (vibrionlar, spirillar)
Biologiyalıq usılda tekseriw - bul usıl patologiyalıq materialdan tayarlanǵan eritpeni kesellikke beyim haywanlarǵa jiberip tájiriybede kesellikti shaqırıp kesellikti anıqlawǵa tiykarlanǵan. Onıń ushın aq tıshqan, teńiz shoshqasınan paydalanıladı. Ólikler jarıp kórilip diagnoz qoyıladı. Bunda gistologik, patonatomik bakteriologik hám biologiyalıq usıllarda tekserip qoyıladı.
Allergik usıl - kesel haywanlardıń anıq qandayda bir bir kesellik antigenine seziwsheńligi asıwına tiykarlanǵan bolıp, allergen teri astına, teri arasına jiberiledi hám silekey perdelerge tamızıladı. Bul usıl sap, tuberkulyoz, brutsellyoz keselliklerin anıqlawda qollanıladı. Bul usılda jasırın keship atırǵan kesellikler anıqlanadı.
Ulıwma profilaktikalıq ilajlarǵa - haywanlardı baǵıw hám asıraw, mal óliklerin joq etiw, mallardı tekseriw, mallardı satıw hám satıp alıw, Mámleket shegaraları arqalı mallardı alıp ótiw, kemiriwshilerge qarsı gúres, materiallıq aǵartıw jumısları, mallardı emlew, karantin hám dezinfekciya qılıw kiredi. Dezinfekciya - sırtqı ortalıq sharayatında kesellik tarqatıwshı mikroblarǵa qarsı gúres ilajları bolıp tabıladı. Bul profilaktikalıq, májburiy hám juwmaqlawshı túrlerge bólinedi. Dezinsekciya - nasekomalarǵa qarsı gúres ilajları. Dezinvaziya - as qazan ishek qurtına qarsı gúres ilajları. Degelmintizaciya - organizmdegi gelmintlerdi quwıp shıǵıw ilajları. Bul emlew, diagnostik hám profilaktika ilajları retinde ótkaziledi. Deratizaciya - Kemiriwshilerge qarsı gúres ilajları. Bul mexanik, ximiyalıq hám biologiyalıq usıllarda ótkiziledi. Dezobarer - Fermaǵa kirisiw dárwazası aldına qurıladı. Uzınlıǵı 7-9 m, eni dárwaza keńliginde, tereńligi 0, 5 m bolıp, uyıwshı siltiler eritpesi menen toltırıladı. Tiykarınan fermaǵa kirip shıǵıp atırǵan transport quralların zıyansızlandırıw ushın qollanıladı.
Kúydirgi - ótkir juqpalı kesellik bolıp, organizmniń awır intoksikaciyası, ısıtpa, septitsemiya, karbunkullar payda bolıwı, ishek hám ókpeniń zıyanlanıwı menen xarakterlenedi.
Tarqalıwı - kesellik jáhánde keń tarqalǵan bolıp, Ózbekstanda rejeli túrde aldı alınǵanlıǵı ushın sporadik formada ushıraydı. Bul kesellik epizootiya formasında ótedi. Haywanlar júdá awır kesellenedi hám óledi.
Qozǵatıwshısı - Bacilus antrasis háreketsiz, grammusbat, kapsula hám spora payda etiwshi 5, 8 x 1-1, 5 mkm lik aerob tayaqsha. Batsillalar bir, eki yamasa shınjır saqıyna formasında ushraydı. Kúydirgi qozǵatıwshısı kesel haywan organizminde yamasa arnawlı azıq ortalıqlarda kapsula payda etedi. Sırtqı ortalıqta sporaǵa oralıp aladı. Mikrob +35⁰S – 37⁰ S da ádettegi azıq ortalıǵında ósedi. Mikrobtıń vegetativ formaları + 55⁰ S da 40 minut qaynatılsa óledi. Quyash nurları bir neshe saatta, as qazan shiresi bolsa 30 minutta óltiredi. Spora payda etgen mikroblar 45-60 minut qaynatılǵanda, dezinfekciyalawshı eritpelerde bir neshe minuttan eki saatqaa shekem shıdaydı.
Epizootologiyası - Kúydirgi keselligi menen barlıq awıl xojalıq haywanları, ıyt, pıshıq, jabayı haywanlar kesellenedi. Infekciya deregi bolıp kesel haywanlar esaplanadı. Organizmnen qozǵatıwshılar tezek, sidik, silekey arqalı ajıratıladı. Kúydirgi mikrobı menen pataslanǵan sırtqı ortalıq ob'ektleri - qozǵatıwshını ótkiziwshi faktor bolıp xızmet etedi. Ásirese, kúydirgi keselliginen ólgen haywanlardıń óligi qáwipli bolıp tabıladı. Ólgen haywanlardı jarıw qadaǵan etiledi. Jarılǵan óliklerde kúydirgi qozǵatıwshısı 3 sutkada óledi. Eger óli jarılsa qozg'atıwshı sırtqı ortalıqqa túsip kislorod hám de ıssılıq tásirinde spora payda etedi hám 30 kunge shekem saqlanıwı múmkin. Haywanlarǵa kúydirgi keselligi tiykarınan alimentar jol menen juǵadı. Respirator hám transmissiv jol menen zıyanlanıwı da gúzetilgen. Kúydirgi keselligi báhár hám gúzde kóplew ushıraydı. Qısta haywanlar kúydirgi keselligi mikrobı menen pataslanǵan azıqlardı qabıl etkende payda boladı.
Patogenezi hám klinikalıq belgileri. Kúydirgi qozǵatıwshısı haywan organizmine túskennen keyin limfa sistemasına ótedi hám demde kóbeyedi. Kúydirgi qozǵatıwshısı- talaqta toplanadı. Keyin qanǵa ótip septitsemiya hám intoksikatsiyaǵa alıp keledi. Kúydirgi qozǵatıwshısı organizmde kapsula payda etedi. Inkubacion dáwiri 1-3 kún. Kesellik septitsemiya hám karbunkulyoz formalarında ótedi. Bunnan tısqarı procestiń keshiwine qaray teri, ishek, ókpe hám anginoz formaları da ushraydı. Ótiwine qaray kúydirgi tómendegi sırtqı kórinislerge bólinedi.
Jasın tárizli forması - dene temperaturasın kótariliwi, puls hám dem alıw tezlesiwi, silekey perdelerdiń kógeriwi menen xarakterlenedi. Haywan birden jıǵılıp óledi. Kesellik qoy, eshki, at hám qaramallarda bir neshe minuttan bir neshe saatqa shekem dawam etedi.
Ótkir forması - qaramal hám atlarda xarakterli bolıp, dene temperaturası + 42 ⁰ S kótariladi, ıshtey joǵaladı, hálsizlenedi, súti azayadı, qaltıratpa payda boladı, júrek iskerligi buzıladı. Kegirdek hám tamaqta isik payda boladı. Qaramalda karbunkulalar, timpaniya belgileri, atlarda sanchıq gúzetiledi. Kesellik 2-3 kún dawam etedi. Yarım ótkir formada kesellik 6 -8 kún dawam etedi.
Sozılmalı forması - haywan tez azadı. Tómengi jaq astında filtrat payda boladı. Talaq, limfa túyinleri ziyanlanadı. Kesellik 2-3 ay dawam etedi. Kúydirgi abortiv formada dus kelgende temperaturası kótariledi hám kesellik haywannıń dúzeliwi menen tawsıladı.
Patalogo-anatomik ózgarisler - Kúydirgige gúman etilgen hám de odan ólgen haywanlardı jarıp kóriw qadaǵan etiledi. Ólik kózden ótkerilgende tómendegi belgiler: ólik isip ketedi, qatpaydı, tábiy tesiklerden qanlı ajıralma shıǵıp turadı. Teride qamır tárizli isik payda boladı. Qan qaralaw bolıp ivimaydi. Limfa túyinleri úlkenlesken qan quyılǵan boladı. Kúydirginiń xarakterli belgisi talaq kólemi 3-4 ret úlkenlesken, túyiri qaramay sıyaqlı suyıq boladı.
Immunitet - Kuydirgi menen kesellenip dúzelgennen keyin haywanlarda bekkem immunitet payda boladı. L. Paster (1881), L. S. Tsenkovskiy (1883) +42 ⁰ S de wstirish jolı menen kúydirgi qozg'atıwshıdan vakcina tayarlaǵan. Keyinirek STI hám GNKI sıyaqlı nátiyjeli tiri vakcinalar tayarlandı.
Diagnozı - epizootologik, kesellik maǵlıwmatlarına hám bakteriologik tekseriwlerge tıykarlanıp qoyıladı. Laboratoriyaǵa qan yamasa óliktiń jatqan tárepindegi qulaǵın kesip barlıq qorǵaw ilajlarına ámel etken halda jiberiledi.
Emlew - Giperimmunli sarısuw, kúydirgige qarsı gammaglobulin, antibiotikler isletiledi.
Aldın alıw hám gúres ilajları - Haywanlardı hár jılı kúydirgige qarsı vakcina menen emlenedi. Xojalıqta kúydirgi payda bolǵanda termometriya ótkiziledi. Kesel hám gúmanlı haywanlar ajratıladı. Ólgen haywanlar jaǵıp jiberiledi.
Tuberkulyoz (tuberkulyoz ) - adam hám haywanlarda kóbinese sozılmalı keshetuǵın, tuberkulyoz tayaqshaları qozǵatatuǵın hám de ishki organlarda tuberkula dep atalıwshı túyinlerdiń payda bolıwı menen xarakterlenetuǵın juqpalı kesellik bolıp tabıladı.
Kesellik qozǵatıwshısı - kesellik qozǵatıwshı mikrob jińishke, háreketsiz kislotaǵa shıdamlı, Tsil-Nilsen tayaqshaları 3 qıylı boladı.
Adam tuberkulyozı tayaqshaları
Buǵa tuberkulyozı tayaqshaları
Qus tuberkulyozı tayaqshaları.
Tuberkulyoz tayaqshaların arnawlı -azıqlı ortalıqlarda ósiriwge boladı. Glicerinli bulonda uzaq waqıt dawamında ósirilgende záhárli zatlı tuberkulin toplanadı. Bul zat saw organizmge tásir etpey, tek tuberkulyoz benen awırǵan haywanlarǵa záhárleydi. Usınıń sebebinen bul tuberkulyozdı anıqlawda paydalanıladı. Keyingi waqıtlarda tórtinshi - tuberkulyozınıń tayaqshaları da anıqlanǵan.
Buǵa tuberkulyozı - tayaqshaları qaramallardan tısqarı -barlıq sút emiziwshiler, adam hám qusqa juǵadı, adam tuberkulyozı - at, ıyt, shoshqa, pıshıq, eshki, qoy hám qusqa juǵadı .
Qus sili - tayaqshaları adam, shoshqa, at, ıyt, qwy hám eshkilerge de jug’adi. Tuberkulyoz tayaqshaları fizikalıq, ximiyalıq tásirlerge talay shıdamlı bolıp tabıladı. Bakteriyalar qurig’an qaqırıq hám shańda 7-10 ay, shirigen organlarda 2-6 ay, tezekte 7 ay, topıraqta 2 jıldan aslam jasawı múmkin. Sút + 850 S de qızdırılǵanda, qaynatilganda 3-5 minutda wladi. Dezinfektsiya qılıw ushın 5% karbol kislota, 20 % li hák súti, 3-5 % li lizol emulsiyasi qollaniladi.
Eepizootologiyasi. Tuberkulyoz keselligi menen barlıq túrdegi haywanlar hám adamlar kesellenedi. Tuberkulyoz keselliginiń tiykarǵı dáregi kesel haywandıń siydigi, tezagi, qaqırıqı, zálellengen em-ǵawısh, suw, turar jayı zıyanlanıwı sebepli kesellik saw haywanlarǵa yuqadi. Kesellik dem alıw hám as qazan ishek yullari arqalı wtadi. Ziyanlanǵan teri yamasa shilimshiq perdeler arqalı juǵıwı da múmkin. Sharba buyımları tar, qarańǵı, suwıq yamasa júdá ıssı, ventilyatsiyasi jaman, patas malxanalarda boqilsa yamasa olar ashıq hawaǵa kem shıǵarılsa tuberkulyoz keselligi menen kesellenedi.
Klinikalıq belgileri. Wpka sili menen kesellengen qaramallar jóteledi. Kesellik baslanǵan dáwirde qurǵaqlay, kelte hám kúshli, keyinirek ókpe qattı zıyanlanıwı nátiyjesinde buyım aste qiynalib yutala baslaydı. Kesel haywan azanda suwıq hawa yamasa shań utqanında, suwıq suw ichganida yutal payda bwladi. Yutalganda molning wpkasidan qaqırıq ajraladi` hám tanawdan onıń úzindileri shıǵıp hawanı zálelleydi. Kwpincha buyımlar qaqırıqtı utadı. Dene temperaturası dem kwtariladi dem túsedi. Íshteyi ywqoladi hám kesellik kúshaygan tárepke dem alıwı qıyınlasadı, buyım ingraydi, kwzlari ishine botadi, juni qurǵaqlay bwladi, ishi wtadi hám kesel buyımlar ariqlab wladi.
Patologoanatomik ózgarisler. Tuberkulyozdan ólgen maldin’ ishi jarıp kwrilsa wpkada, limfa túyinlerinde, seroz perdelerde hám ishki shólkemlerinde túrli tuberkulyoz túyinleri hám jaralar boladi. Kwkrak hám qarın boslig'i seroz perdesinde (ókp, júrek, qarın ) marjan formasındaǵı túyneklerdi kórish múmkin.
Diagnozı - kóbinese klinikalıq belgileri sezilmeydi. Kesellikti belgilerine qaray anıqlaw qıyın. Sol sebepli bakteriologik hám allergik tekseriw nátiyjesinde anıqlanadı. Patmateriallardan súrtpe tayarlanıp Tsil-Nilson usılında buyaladi hám mikroskopda tekserip tuberkulyoz tayaqshaları tabıladı. Haywandı kózine tuberkulin tamiziw yamasa teri arasına jiberiw menen kesellik anıqlanadı. Bul tuberkulinizaciya dep ataladı. Tuberkulin teri arasına jiberilgen orında júdá og'riydigan hamirsimon konsistentsiyali úlken isik ónim bwlib diametri 35-45 mm bolsa keri, 100-200 mm ge shekem etse reakciya oń esaplanadı. Reakciya 48 hám 72 saattan swng belgilengenler etiledi.
Kwzga tóbeizganda 6 -12 saat wtgandan swng kwz qızarib bir az isikse, shettegi múyeshinen jas hám irińli eksudat oqsa reakciya oń bwladi.
Aldın alıw ilajları. Tuberkulyoz keselligine ywliqqan haywanlardı twliq emlew usılı islep shıǵılmaǵan hám de bunday haywanlardı emlew júdá qımbatqa túsedi. Keselliktiń payda bwlib tarqalıwina yul qwymaslik ushın úy haywanların hám qustı zoogigienik qaǵıydalarǵa ámel etilgen halda boqilishi hám kútim etiliwi shárt. Tuberkulyoz keseli bwlmagan xwjalik buyımları jılında bir ret tuberkulinizatsiya etiliwi kerek. Oń reakciya bergen buyımlar tapılsa xwjalik tuberkulyoz keselligi salıstırǵanda qáwipli esaplanadı. Bunday buyımlar hám qus padadan ajıratılıp suyiladi.
Brutsellyoz (qara aqsaq ) - adam hám sharba buyımlar ushın juqpalı kesellik bwlib sozılmalı keshedi. Kwpchilik buyımlarda bul keselliktiń tiykarǵı belgisi bwlib, bala tashlishi hám yuldoshning uslanıp qalıwı esaplanadı.
Qwzg'atuvchisi - Bul kesellikti brutsella dep atalıwshı, anilin buyoqlari menen buyaladigan, háreketsiz, grammanfiy júdá mayda, kokksimon bakteriyalar qwzg'aydi. Brutsellaning 3 túri ámeldegi: Qaramal, qwy - eshki hám chwchqa brutsellasi
Epizootologiyasi. Brutsellyoz keseli menen barlıq úy haywanları, atap aytqanda qus da kesellenedi. Úy haywanları arasında ásirese gúysewshi haywanlar tez shalınadı. Jabayı haywanlardan kiyik, jabayı eshki, bwri, buǵı (los) hám kemiriwshiler kesellenedi. Keselliktiń tiykarǵı dáregi bwlib kesel hám kesellikten tawır bolǵan haywanlar esaplanadı. Brutsella mikrobı kwpinchi bala taslaǵan buyımlardıń jınıslıq shólkemlerinen sırtqı ortalıqqa tarqaladı. Mısalı : homila, qog'anoq suwı, homila perdesi hám homila yuldoshida brutsella mikrobları oǵırı kwp bwladi. Sonıń menen birge mikrob kesel molning suti, siydigi, tezagi, jınıslıq organ suyıqlıǵı menen sırtqı ortalıqqa tarqaladı. Kesellik mikrob menen zálellengen suw, em-ǵawısh, malxana, jaylaw, aqır, buyım tezagi hám basqa ásbaplar arqalı juǵıwı múmkin. Malxanada bólek twg'riqxona yamasa bólek ójire bwlmasa keselik saw buyımlarǵa tarqalıwı múmkin.
Klinikalıq belgileri. Brutsellyozning jasırın dáwiri 2-3 hápte dawam etedi. Keselliktiń tiykarǵı belgisi - kesel haywan bala taslaydı hám kerisinshe buyımlar bug'ozlik dáwirinen ilgeri kesel bwlsa bunday buyımlar bala taslamaydı hám infektsiya jasırın rawajlana baslaydı. Kesel siyirlar bug'ozligining 5-8 aylarında, qwy-eshkiler 3-5 oyligida, chwchqalar 4-12 háptesinde, biyeler 1-2 oyligida, túyeler 6 -7 oyligida bala taslaydı. Bala taslaǵan molning yuldoshi kesh ajraladi` hám de elini shıyshedi. Seroz bursit da brutsellezning xarakterli belgisi bolıp tabıladı. Er adam buyımlarda arxit, epididimit payda bwladi.
Patanatomik wzgarishlar. Shala túsken bala tekserilgende perdeleri isiklıgi, qan qwyilganligi hám irińlaganini kwrish múmkin.
Kesellikti anıqlaw. Kesellikti anıqlawda epizootologik, bakteriologik, serologik usılları qwllaniladi. Bakteriologik tekseriw ushın laboratoriyaǵa buyım taslaǵan homila, homila perdesiniń bwlaklari, molning suti, jınıslıq shólkemlerinen shıqqan suyıqlıq jiberilip, olarda brutsellyoz mikrobı bar ywqligi anıqlanadı.
Jasırın keshiwin anıqlaw ushın xojalikdagi buyımlardıń qan sarısuwı serologik usılda tekseriledi yamasa allergen jiberip anıqlanadı. Kesel haywan organizminde brutsellyoz mikrobları tásirinde shıdamlı arnawlı antitelalar ónim boladi. Eger tekserilgen haywan qan sarısuwında antitelalar bolsa, ol kesel esaplanadı hám kerisinshe haywan organizmine yaǵnıy teri arasına brutsellyoz mikroblarınan tayarlanǵan element allergen jiberip tekseriledi. Allergen jiberilgen orında barmaqlar menen basıp korilgende isiklıgi anıqlansa reakciya oń esaplanadı. Eger allergen jiberilgen orında ozgeris bolmasa reakciya keri boladi.
Aldın alıw ilajları. Xojaliqqa keltirilgen mallarlar tek brutsellyoz keselinen hali bolgan xojaliklardan keltiriliswi hám 30 kún karantinge qoyilip brutsellyozga tekseriliwi kerek. Brutsellyoz ámeldegi bolgan xojaliqdagi hámme mallar hár 20 -30 kúnde bir ret brutsellyozga tekserip barıladı. Saw jas mallar kesellikke qarsı emlenedi hám bólek pada etip bagiladi. Eger brutsellyoz keseli bolgan xojaliqdagi barlıq mallar brutsellyozga eki ret keri reakciya bersa, olar 6 ay dawamında taǵı eki ret qadaǵalaw etip tekseriledi. Tekseriw nátiyjesinde olar taǵı keri reakciya berseler xojaliq saw dep esaplanadı.
Belok (yashur) - Jup tuyaqlı haywanlarǵa tán otkir, júdá tez tarqalatuǵın juqpalı kesellik bolib, awız shilimshiq perdesi, elin terisida hám tuyaqlarınıń arasında kóbiksheler tamaqtasıwı menen xarakterlenedi. Kesellikti filtrleniwshi viruslar shaqıradı. Belok keseli menen adamlar da kesellenedi.
Kesellik qozg'atiwshisi - belok virusı júdá mayda A, O, S, Sat-1, Sat-2, Aziya - 1 hám t.b. tipleri bar. Mallar virustıń hámme tipleri menen kesellenedi, tawır bolǵannan son hár qaysi tipga tán immunitet ónim boladi. virus juqa embrionında jaqsı osadi, qızdırılǵanda hám ximiyalıq elementlar tásirinde tez oledi, biraq qurıtılǵanda uzaq saqlanadı. Jem-ǵawıshda 3-6 ayǵasha patogenlik jaǵdayın saqlaydı.
Kesellik epizootologiyasi. Qaramal, qoy-eshki, shoshqa hám jabayı gúyis qaytarıwshı haywanlar oqsil menen kesellenedi. Bir tuyaqlı haywanlar oqsil menen kesellenbeydi. Keselliktiń tiykarǵı deregi kesel haywanlar esaplanadı. Olardıń súti, siydigi, silekeyi hám tezegi menen virus sırtqı ortalıqqa shıǵıp ot-jem, suw, ásbap -úskenelerdi zıyanlaydı. Karantin qaǵıydalarına ámel etilmesten, mal veterinariya qadaǵalawısız satilsa, soyilsa, almastırılsa kesellik tez tarqaladı.
Keselliktiń klinikalıq belgileri. Jasırın dáwiri 1-7 kún. Kesellik otkir keshedi. Kesel haywandıń dene temperaturası kotariladi, ıshteyi jogaladi, halsizlenedi, suti azayadı. Keselliktiń 2-3-shi kúni maldin awızında, tilinde, tanawdıń átirapında ishi suyıq element penen tolgan kóbiksheler ónim boladı. Bul kóbiksheler demde jariladi hám ishindegi suyıqlıq silekey menen birge sirtqa shıǵadı. Jarılǵan kóbikshelerdiń ornida jara payda boladi. Nátiyjede maldin awızınan silekey aga baslaydı. Kobinese mal tuyaqlarınıń aralıǵı hám elinlarinde de belok kóbiksheleri payda bolıp, haywanlar juralmaydii, suti shilimshiqlanadi hám ta'mi ashshılaw boladı. Kóbiksheler jarılǵannan keyin haywandıń dene temperaturası pasayadi. Kesel mal emlense 7-12 kúnde dúzeledi. Jas buyımlarda kóbiksheler ónim bolmaydi, dene temperaturası koteriledi, paseyip anasin embeydi, ishi qan aralas ótedi, kesellik 2-3 kún dawam etip kesel haywan óledi.
Patalogo-anatomik ózgerisler. Ólgen mal jarıp kórilgende awızında, tamaq hám dem alıw jollarıda shilimshiq perdesiniń jelingenligi hám de seroz perdelerde, epikardda qan qoyılg’anının kóriw múmkin. Baspaq, qozı hám shoshqa balalarınıń isheginde qan qoyılıwı gúzetiledi.
Kesellikti anıqlaw. Kesellikti tez tarqalıwı hám klinikalıq belgilerine qaray anıqlanadı. Kesellikti anıqlaw ushın mal awızındaǵı kóbikshelerden suyıqlıq alıp laboratoriyaǵa jiberiledi. Aq tıshqanlardı zıyan jetkeziw hám serologik tekseriw usılları járdeminde diagnoz tastıyıqlanadi.
Emlew hám gúres ilajları. Kesel mallar taza, qurǵaqlay, jaqsı samallatilg’an malxanalarda bagiliwi, astina qurǵaqlay toseme saliniwi hám sapalı ot-jem berip bag’ıwı kerek. Mallardıń awızındaǵı jaraları mıs kuporosi hám tripoflavin eritpeleri menen juwıladı. Tuyaq arasındaǵı jaralar da sol eritpeler menen juwılǵannan keyin qoramayg’a (degotga) balıq may aralastırıp yamasa mıs kuporosının’20%-li mazi súriledi.
Kesel maldın’ jelini ziyanlansa emshekleriniń ushı ıssı suw menen sabınlap juwıladı hám novokain qosilgan penitsillin yamasa ruxli maz surtiladi. Keyin jelindegi sút tez-tez sawıp alınadı. Xojalıqlarda mallarda kesellik belgileri málim bolıwı menen tezlik penen veterinariya qánigeleri shaqırıqiladi. Kesellik tarqalǵan orında jergilikli hákimiyattıń sheshimi menen karantin daǵaza etiledi. Mallar ajratıladı. Saw mallar emlenedi. Karantin daǵaza etilgen xojalikdan mal shıǵarıw kirgiziw qadaǵan etiledi. Kesel mallardan sawılǵan sút qaynatıladı hám xojalıqtın’ ózinde isletiledi.
Malxanalar ushın isletiletuǵın ásbaplar dezinfektsiya etip turıladı, tezek hám ot-jem arnawlı ajıratılǵan jayǵa shıǵarılıp biotermik usılda zıyansızlantırıladı. Karantin biykar etilgennen úsh ay ótkenge shekem mal satıw hám satıp alıw qadaǵan etiledi. Kesellik tamamlanılǵannan son’ mal turǵan jaylar dezinfektsiya etiledi hám karantin biykar etiledi.
Qadaǵalaw sorawları :
1. Epizootologik maǵlıwmatlarǵa neler kiredi.
2. Allergik diagnostika qashan ótkiziledi.
3. Klinikalıq belgilerge neler kiredi.
4. Patologo-anatomik jarıw qashan ótkiziledi.
5. Serologik usıl qashan qollanıladı.

8. Qaramallardıń juqpalı kesellikleri.

9. Qoy hám eshkilerdiń juqpalı kesellikleri.

10. Qustıń juqpalı kesellikleri.

Kolibakterioz - (koliseptitsemiya, koliinfektsiya, kolienterit, koliperitonit, esherixioz) - qustıń infekcion keselligi bolıp, O - antigenli qatarına tiyisli, (0, 1, 0, 2, 078, 0111 hám boshq.) ishek tayaqshaları keltirip shıǵaradı.

Kolibakterioz keselligi menen awıl xojalıq qusınıń hámme jastaǵıları (tawıqlar, úyrekler, túyetawıqlar ) hám usınıń menen bir qatarda jabayı, qolg’a úyretilgen, hátte olardıń embrionları da kesellenedi.
Tiykarınan 1-120 kúnlik tawıqlar organizminde kesellik ótkir hám sozılmalı túrde usınıń menen birge toksikoseptik kórinislerde keshedi. Úlken jas taǵı tawıqlar organizminde kesellik keshiwiniń xarakterli táreplerinen biri jasırın túrde sozılmalı ótiwi bolıp tabıladı.
Dúnyada birinshi bolıp 1885 jıl, jas balalar kesellikleriniń professorı Gretsiyalıq alım T. Escherih shigindi quramınan ajıratıp alıp anıqlaǵan. Keyinirek jas óspirimler hám de úlken jas taǵı adamlardıń ishekler suyıqlıǵı quramınan ajıratıp alıwǵa erisken jáne onı Bacterium coli commune dep ataǵan.
Keyinirek anıqlanıwınsha ishek tayaqshaları túrleriniń hár túrlılıǵı hám patogenlik qásiyetleri menen bir-birinen ajralıp turıwı anıqlanǵan. Ishek tayaqshalarıniń tábiy jasaw jayı adamlarda, qusda, balıqlarda, buwınayaqlılarda hám mayda haywanlarda tuwrı ishek suyıqlıǵı bolıp esaplanadı. Ishek tayaqshaları sırtqı ortalıqqa shıg’ındı menen shıǵıp jańa ortalıqta hám topıraqta, suwda uzaq múddet jasaw qábiletine iye.
A. A. Orlovskiy, A. G. Rodzievskiylar tárepinen tariyplewlerinshe patogen mikroorganizmlar adamlar hám haywanlarda kesellik shaqırıwı múmkinligin tastıyıqlap bergenler.
M. Lingnieres ishek tayaqshaların kesel tawıqlar organizminen ajıratıp alıp saw shójeler organizmine kesellik qozǵatıwshılarınıń kul'turasini jiberip eksperimental túrde kesellik shaqırıwǵa erisken.
Ochi J. Tariyplewishe isheklerdiń patogen tayaqshaları qusda kon'yuktivit hám perikarditlarni payda etiwin anıqlama bergen.
Kolibakterioz (koliseptitsemiya) qusshılıq rawajlanǵan mámleketlerdiń hámmesinde ushıraydı.
Úy qusı organizminde kesellik shaqırıwshı agentler bolıp septitsemiya, peritonit, sal'pingit, sınaqit, koligranulema keselliklerdiń baslawshısı bolıp tabıladı.
Ásirese shójelerdiń 40 tan 90 kúnlikge shekem bolǵan dáwirlerinde kóp ólim kolibakterioz keselligi sebepli júz boladı. Bul waqıtta olardıń organizminde fiziologiyalıq ózgerisler intensiv keship atırǵan hám dáwiri esaplanadı.
Tawıqlar kolibakterioz keselliginiń xojalıqqa keltiretuǵın ekonomikalıq zıyan tómendegilerden ibarat. Kóp bas sanınıń nabıt bolıwı, tiri salmag’ının’ tómenlewi nátiyjesinde paydalanıwdan shigiwi, májburiy soyıw, máyek beriwshen’lik dárejesiniń hám de inkubatsiyadan ashıp shıǵıp atırǵan shójeler payizinin tómenlewi hám aqır-aqıbetde emlew hám profilaktika jumısları ushın dári dármanlar sarpınıń asıwı, veterinariya ilajları ushın sarp etiw qárejetler kóbeyedi. Úlken tawıqlar padasında kolibakterioz keselligi sozılmalı keshkeninde 2-3 %, geyde 10 % ge shekem nabıt boladı. Bul waqıtta tawıqlardıń máyek beriwshen’ligi 8-23 % ge shekem páseyedi hám násilli tawıqlardan alınǵan inkubacion máyeklerdiń 75 % tuqimlanbagan bolıp, inkubatsiyadan shójelerdiń ashıp shıǵıw múddeti 12-36 saatqa keshigedi. Olardan ashıp shıqqan shójelerdiń 11 % i kolibakterioz keseligi menen keselleniwge beyim bolıp tabıladı.
Ózbekstanda 25 tekserilgen tawıqshılıq xojalıqlarında kolibakterioz penen kesellengen tawıqlar 10 -30 % ti quraydı. Eger kolibakterioz basqa kesellikler menen atap aytqanda : eymerioz menen birge keshkende 80-100 % ge shekem nabıt boladı D. Ibragimov (2004), R. B. Mámleketov (2006 ).
Qus kolibakterioz keselliginiń kelip shıǵıwına hár qıylı faktorlar baslawshı bolıp tabıladı hám eń tiykarǵısı patogen ishek tayaqshaları esaplanadı.
Ishek tayaqshaları anıqlanǵan waqıtlarında hár qıylı atlar menen atalǵan.
Epizootologiyasi.
Tawıqlardıń kolibakterioz keselliginiń epizootologiyasi menen kóplegen ózimizdiń hám shet el mámleketlerdiń ilimpazları shuǵıllanǵan hám úyrenilinip kelinip atır.
Kolibakterioz keselliginiń kelip shıǵıwǵa tawıqlardı zoogigienik normalarg’a juwap bermeytuǵın bólmelerde yaǵnıy hawa jaqsı almaspawı, kóp bas sanınıń sheklengen orınlarda saqlanıwı hám basqalar bolıp tabıladı.
Tawıqlardı zoogigienik normalarga tuwrı kelmeytuǵın bólmelerde saqlanǵan waqıtta kesellik septik kóriniste ótip, intoksikatsiya jaǵdayları ámeldegi boladı.
Patogenezi.
Qus kolibakterioz keselligi menen aerogen, elimentar yamasa máyek qabıg’ı arqalı jug’adı. Lekin keselliktiń organizmde payda bolıwına kóplegen faktorlar baslawshı bolıp tabıladı. Atap aytqanda : organizmdiń ulıwma rezistentligi tómenlewi sebepli kelip shıǵadı.
Shójeler kesellik qozǵatıwshıları menen aerogen juqqanda septik processler payda bolıp ólim menen tamamlanadi. Elimentar jaǵdayda juqqanida jińishke bólim isheklerde qozǵatıwshılar rawajlanıp aldın toksinler óndirisi esabına enterit, keyin silekey perdeler nekrozi waqtında qozǵawtıwshılar silekey perde arqalı qanǵa ótip septitsemiyaga alıp keledi.
Kolibakterioz keselliginiń qozǵawtıwshıları islep shıǵarǵan toksinler nerv kletkalarına unamsız tásir etip bulshiq etler hám bronxlar tonusini ózgertiredi. Qan tamırlar diywalidıń ótkziwshlik qábiletin asıradı, aqıbette silekey astı, seroz astı qabatlarında istisqolar payda boladı. Keyin jińishke hám qalın bólim ishekleriniń silekey perdelerinde kishi jaralar payda boladı. Endotoksinlar qandıń jibisiwine tásir etedi. Toksisemiya qannıń fibrinlar eksudatsiyasi qan tamırlar diywalında ótip, shókpege túsedi. Endotoksinlar qan quramındaǵı Sa++ ionlarınıń kontsentratsiyasın pasaytiradi, bul bolsa qandıń jibisiw procesin páseytiredi. Birgelikte qan tamırlar diywalidıń ótkezgishliginiń asıwı esabı ishek silekey perdelerinde, bawır hám talaqta gemorragik jaǵdayları gúzetiledi.
Ilimpazlardıń atap ótiwinshe qanda bakteriyalar hám de uwlı zatlı elementlardıń toplanıwı esabına qan tamırlar diywalidıń ótkizgishligi ásirese seroz oramı daǵı tamırlarda jaqsı gúzetiledi dep bayanlaydı. Sol sebepli keń serozli istiho, qan quramındaǵı formalı elementlerdiń shıǵıwı hám joqarı molekulalı fibrin belokları gúzetiledi.
V. A. Shubin hám basqa alǵan tájiriybelerinen juwmaq etiwlerinshe patomorfologik tekserisler nátiyjesine tıykarlanıp koliseptitsemiya organizmde organlar hám toqımalarda septiko-toksinlik processlerdiń rawajlanıwı ásirese perikard hám epikardda, hawa qapshıqlarında, bawır kapsulasida, seroz qatlamlarda, oraylıq hám periferik nerv sistemasında hám organlar parenximasinda distrofik processler bar ekenligi menen xarakterlenedi.
A. A. Ibragimov hám basqalar qustıń kolibakterioz keselligi mikoplazmoz menen birge keshkenindegi kesellik patogenezini úyrengen. Ólgen shójelerde patologoanatomik tekserisler ótkerganlarida fibrinozli aerosakulit, peri hám epikardit, perigepatit hám pnevmoniyalardı guzetkenler. Bul organlardı gistologik tekserganlarida ókpede giperemiya, ayırım jaylarında stazlar, diapedezli qan qóyılıwlar hám fibrinoidli qan tamırlar diywalinıń qalıńlanıw jaǵdayları gúzetilgen. Ózgeris bolǵan qan tamırlar ortalıǵında tarqalǵan gemorragiya hám seroz suyiliwi tóplanǵanlıǵı kóringan. Qan tamırlardıń kóbisinde qan kletkalarınıń obturatsion processleri, olardıń ortasında kolibakterioz qozǵawtıwshıları gúzetildi.
Ókpediń bronxlari hám parabronxlari serozli, fibrinozli eksudat menen tolǵanlıǵı gúzetildi.
Shójelerdi kesellik qozǵawtıwshıları menen juqtırgandan 7 hám 10-shı kúnleri ólgen hám de shoqmarganlarining ókpesinde, hawa qapshıqlarında, peri hám epikrdida nekrozdın’ demarkatsion zonası kóringen. Olar jalan qatlı kóp yadrolı náhán kletkalar menen úyrenilganligi tastıyıqlanǵan.
Kolibakterioz keselliginiń ulıwma klinikalıq belgilerinen biri shójelerdiń nárenjanlıǵı, tómen háreketshen’ligi, sırtqı ortalıq tasirleniwlerin seziwshen’ligi dárejesiniń tómenlewi, ishteyinin’ azayıwı hám shóllew sıyaqlılar gúzetiledi. Keyin ish ketiw hám nerv sistemasınıń buzılıwı simtomlari payda boladı. Dene temperaturası 1-1, 5 ⁰ S asadı.
Keselliktiń respirator túri kózlerinen jas aǵıwı, tushkurish, dem alıwdıń qıyınlasıwı sıyaqlılar gúzetiledi. Kesellik ótkir keshkeninde shójeler ólimi 2-3 kúnden keyin júz bolıp birinshi klinikalıq belgileri payda boladı. Ótkir keshiwinde nerv sistemasınıń buzulishi, bulshıq etlerdiń qatıwı, parezlar, ayaqlar láńi, moyindiń qiysayıwı, basın keyin basıp taslaw sıyaqlı belgiler payda boladı. Jas qus yaǵnıy 80 kúnlikten joqarıda keselliktiń joqarıda belgilengen belgileri joǵalıp nárenjanlıq, silekey perdeler anemiyasi, ish ketiw, salmalıq hám nerv sistemasınıń buzılıw belgileri menen xarakterlenedi. Ólim keselliktiń 7-10 kúnleri júz beredi hám 70%-ge shekem quraydı.
Shójelerdi kesellik qozǵatıwshıları menen eksperimental juqtırganda ulıwma jaǵdayınıń jamanlashuvi, shóllew, ıshteydiń joǵalıp ketiwi, qıyın dem alıw, ish ketiw, dene temperaturasınıń eliriwi sıyaqlı klinikalıq belgiler payda boladı. Bul waqıtta keselliktiń inkubatsion dáwiri bir neshe saattan 12 kunge shekem dawam etedi. Inkubatsion dáwirdiń sozılıwı ásirese shójelerdi kesellik qozǵawtıwshıları menen peros usılında juqtırılǵanda gúzetiledi.
Xojalıq sharayatında kolibakterioz keselliginiń keshiwi, klinikalıq belgileri hám inkubatsion dáwiri kóplegen sebeplerge baylanıslı halda kórinetuǵın boladı.
Atap aytqanda : jasaw hám asıraw, azıqlandırıw, jıl máwsimi, juqpalı keselliklerge qarsı virus vakcinalar menen emlew, hár qıylı stres-faktorlar baslawshı boladı. Hátte, inkubatsiyadan bir kúnde ashıp shıqqan shójeler 2 qıylı sharayatta yaǵnıy yarımı ultaraqlar ústinde, qalǵanları sımlı ketekshelerde ósirilgende keselliktiń klinikalıq belgileri, inkubacion dáwirleri hár túrlı waqtın iyeleydi. Shójexanalarda hawa almasınıwınıń aynıwı, sanitariya -gigienik kórsetkishlerdiń tuwrı kelmewi waqıtlarında kesellik ótkir hám kóp ólshemde júz bolıwı menen xarakterlansa, jaqsı azıqalantirilganda hám saqlaw, qaraw jaqsı jolǵa qoyılǵan shójexanalarda kesellik jeńil ótedi.
Klinikalıq belgileri.
Tawıqlardıń kolibakterioz keselligi joqarı dem alıw jollarıniń klinikalıq belgilerine uqsaǵan kemshilikler menen kórinetuǵın bolmaydı. Keselliktiń inkubacion dáwiri 1-10 kúndi quraydı. Onıń múddeti qus organizminiń rezistentligine, qozǵawtıwshılar menen juǵıw túrine, muǵdarına, virulentligiga baylanıslı boladı.
Tawıqlarda kolibakterioz keselliginiń eń xarakterli klinikalıq belgilerinen olardıń ulıwma nárenjanlıǵı, háreketiniń páseyiwi, sırtqı ortalıq tásirlerge sezgirliginin tómenlewi, uyqı basıwı, ıshteydiń tómenlewi hám tez-tez shóllewi sıyaqlılar menen kórinetuǵın boladı. Keyin ish ketiwi hám nervtin buziliwi menen baylanıslı. Dene temperaturası 1-1, 5 o S ga normadan asıp, keselliktiń respirator kórinisinde názerden jas aǵıwı, tushkiriw hám qıyın dem alıw belgileri ayqın kórinetuǵın boladı. Kesellik ótkir keshkeninde birinshi keselliktiń klinikalıq belgileri payda bolǵanınan keyin 2-3 kún ótkennen shójeler arasında ólim payda boladı. Keyin muskullardıń qaltırawı, parezlar hám láńler payda boladı. Bulardan tısqarı moyindiń qiysayıwı hám bastı keyin basıp taslaw sıyaqlı belgiler payda boladı. Jas tawıqlardıń 80 kúnden úlkenlerinde kesellik klinikalıq belgileri azayıp, ulıwma nárenjanlıq, silekey perdelerdiń qansızlanishi, ish ketiw, ariqlash, kóz astinda sinusitlar hám nerv sistemasınıń buziliwı sıyaqlı belgiler payda boladı. Keselliktiń 7-10-shı kúnleri tap 70%-shekem nabit boladı. Tawıqlardıń 150 kúnden úlkenleri arasında kolibakterioz ótkir hám sozılmalı túrde ótedi. Olardıń máyek tuwıwı azayadı yamasa ulıwma tuxtaydi usınıń menen birge ovarit, sal'pingit hám sarı peritonit payda bolıwı menen kórinetuǵın boladı.
Patologoanatomik ózgerisler.
Tawıqlardıń kolibakteriozida ishki organlardaǵı patologoanatomik ózgerisler boyınsha kóplegen ilimpazlar ilimiy-izertlew jumısların alıp barǵanlar atap aytqanda : Ibodullaev F. I. Burxanova H. Q., Larin S. A., Yarova P. F hám basqalar. Ilimpazlardıń tariyplewishe, kolibakterioz keselliginen ólgen qustı patologoanatomik tekseriwlerden ótkergende septik processler, qan tamırlar qanǵa tolǵanlıǵı ásirese júrekte, bawırda noqatlı qan quyılıwlar, azmaz bawırdıń hám talaqtıń úlkenlashuvi, ishek sisteması silekey perdelerinde Kataral isiwler, silekey tagida mayda qan quyiliwlar hám de ishekte mayda qan tamırlar qan menen tolǵanlıǵı gúzetiledi.
Shójelerdiń 20 kunligidan úlkenlerinde tós qápesiniń terisi astında ekssudatli isiwler payda boladı. Júrek úlkenlesedi hám kuynakchasida fibrinli suyıqlıq, endokardda qan quyılıwlar payda boladı. Jińishke hám qalın bólim isheklerdiń silekey perdeleriniń hámmesi isingen, qızargan hám serroz suyıqlıq menen to'yingan boladı. Ókpede istisqolar bolıp ash qızg'ish ren’ge bo'yaladi. Qarın boslig'i to'lig'icha aq plyonka perde menen oralǵan. Úlken jas daǵı tawıqlardıń kóbeyiw organlarınıń patologiyasi yaǵnıy sarı peritonit yamasa Kataral-fibrinozli sal'pingit, máyek jollarıniń ishinde fibrinli elementlar, pallıqulalar deformatsiyaga dus kelgen boladı.
Kesellikti anıqlaw qoyıw.
Qusshılıq xojalıqlarında kolibakterioz keselligine kesellikti anıqlaw epizootologik maǵlıwmatlarǵa, keselliktiń klinikalıq belgilerine, patologo-anatomik ózgerislerine hám ólgen tawıqlardan alınǵan patmateriallarni bakteriologik tekserisleri ótkeriliwi nátiyjelerine qaray kesellikti anıqlaw qóyıladı. Epizootologik tekseriwlerde kesellik qaysı jas daǵı tawıqlar arasında tarqalǵanlıǵın, statsionarligi, mawsimi, infektsion processlerdiń rawajlanıwı hám de xojalıqta basqa infektsion hám parazitar kesellikleriniń bar joq ekenligi esapqa alınadı. Sanaat tiykarında qusshılıq rawajlanıp atırǵan xojalıqlarda kolibakterioz keselligi kóbirek basqa kesellikler menen assotsiativ túrde keshedi atap aytqanda : n'yukasla, infektsion laringotraxeit, bronxit, sheshek gúl hám h-lar, qashanda, organizm rezistentligi tomenlegen waqıtta, avıtamınozlarda yamasa saqlaw, asıraw jetkiliklishe bolmaǵan waqıtta payda boladı. Kesellikke kesellikti anıqlaw qoyıwda patologoanatomik tekserisler menen ishki organlardaǵı ózgerisler anıqlanıladı. Ásirese júrekte, hawa qapshıqlarında, bawırda hám epikardit, aerosakkulit, perigepatitlar gúzetiledi. Bakteriologik tekserisleri ushın laboratoriyaǵa bir neshe jańa ólgen qus jónetiledi. Bulardan tısqarı embrion, azıqdan, ishimlik suwdan, qollanılatuǵın ásbap úskeneler juwılǵan suwdan úlgiler jiberiledi. Gósh pepton bul'oniga hám de gósh pepton agariga, differentsial diagnostika maqsetinde Endo hám Levina ortalıǵına júrekten qan, bawır hám de suyek iligi egiledi. Embrionlerdi teksergen waqıtta bul tekserisler ushın júreginiń hám de sarı qapshıǵınıń juwılǵan suwı, úlken jas daǵı tawıqlardan máyekdon pallıqulalarining ishindegi suyıqlıgınan úlgi alınadı. Mikroblar ortalıqlarına egilgennen keyin 18-24 saat ótkennen ortalıq 37-38 o S. de termostatqa ótkeriledi keyin nátiyjesi anıqlanıladı. Eger Endo hám Levina ortalıǵında o'smay Gósh pepton bul'onida ılaylı payda bolsa odan preparat tayarlab mikroskop astında qaraladı. Gramm keri mikroorganizmlar ámeldegi bolsa petri kishkene kesesine Endo hám Levina ortalıǵına qayta egiledi. Bir kún ótkennen mikroblardıń ósiw xarakteri anıqlanıladı.
Qustan ajıratıp alınǵan esherixiy kul'turasining virulentlik dárejesin hám kesellikke kesellikti anıqlaw qoyıw maqsetinde 4-5 háptelik shójelerdi juqtırıp anıqlanıladı. Onıń ushın egerde 1 kúnlik ósińki mikroblar koloniyasidan suspenziya tayarlanıp (1 mlrd mikrob denechalari) ozi menen 3 bas shójediń qarın boslig'ına in'ektsiya qılıw menen jónetiledi. Kulturaninn’ patogenlik dárejesi juqtırgandan keyin 4 sutkada 1 yamasa 2 bas shójeni óltiriwinshe anıqlanıladı.
Emlew. Emlew ushın isletiletuǵın preparatlardan tómendegiler isletiledi. Kolifloks, tilozin, peksin 20 %, norfloks, enrofloksan 10 %, enrofloksatsin - 10% laridan antibiotikoterapiyalar ótkeriledi.
Qusda ótkerilgen tájiriybe nátiyjelerine názer salınǵanda antibiotiklar tekǵana ósip hám rawajlanıwdı tezlestiribgina qalmastan ishki organlardıń úlesin asıradı hám usınıń menen birge ishki sekretsiya bazi iskerligin kúsheytedı. Nátiyjede as qazan ishek bezi ajratatuǵın suyıqlıqlardı normalastırıtiradi, enterokinaza, lipaza hám basqa fermentler aktivligin asıradı.
Organizmge kiritilip atırǵan antibiotiklarga juwap reakciyaları olardıń túrlerine baylanıslı. Eger joqarı dozada organizmge kiritilgen waqıtta onıń unamsız aqıbetleri kórinetuǵın bolıp baslaydı. Bul bolsa organlar funktsiyasınıń aynıwınan (silekey perdeler giperemiyasi, atoniya, ıshteydiń tómenlewi yamasa joǵalıp ketiwi hám ish ketiw) unamsız aqıbetler gúzetiledi. Antibiotiklar málim dozasida organizmge unamlı tásir etedi. Ósiw hám rawajlanıwdı bul túrdegi preparatlar tezlestirgeni menen organizmdiń qorǵaw qurallarınıń funktsiyaların pasaytiradi. Olardı qóllawdıń ulıwma nizamlıqlarınan tısqarı jeke reakciyalar denediń ósiwinde zárúrli áhmiyetke iye. Qustan shójeler, kórikachalar, úyrek hám ǵaz balaları antibiotikli preparatlarga organizminiń bayqaǵıshlıq dárejesi joqarı. Bul preparatlar organizmge az muǵdarda kiritilgende de sezilerli dárejede tawıqlardıń ulıwma jaǵdayın jaqsılaydı, ósiwdi tezlestirip ásirese ishki organlardıń rawajlanıwın asıradı. Bunday jaǵday keleshekte olardıń bas sanların saqlap qalıp ulıwma saw tawıqlar padasını ko'paytiradi hám ónimdarlıg’ın asıradı.
Kolibakterioz keselliginiń aldın alıw hám qarsı gúresiw ilajları.
Kolibakterioz keselligi kórinetuǵın bolǵan qusshılıq xojalıqlarında úzil-kesil túrde veterinariya-sanitariya qaǵıydalarına ámel qılıwları shárt. Bul waqıtta tawıqxanadagi zoogigienik talaplarǵa ámel etken halda tawıqlardı asıraw, tolıq ratsionli azıqalar menen taminlew, birdey jas taǵı tawıqlar padasını saqlaw talap etiledi.
Eń tiykarǵı wazıypalardan biri hár túrlı jas taǵı tawıqlar arasındaǵı karantin zonalardı shólkemlestiriw kerek. Bul waqıtta tawıqxanalar hám de pútkil territoriya kórkem onersiya etiledi. Aldın mexanik tazalanadı, isletiletuǵın ásbap úskeneler tazalanıp juwıladı, dezinfektsiya, dezinsektsiya, deratizatsiya ilajları ótkeriledi.
Ízǵar dezinfektsiya qılıw maqsetinde 3 % li oyıwshı natriydin’ 45-50 oS li eritpesi, ksilonaftnın’ suwlı eritpeleri, 2% li hák, 5% li xloramin eritpesi, 20 % li jańa so'ndirilgen hák penen 2 ret háklew aralıǵı 1 saattan hám 4 % li naftazoldın’ 50 ⁰S li ıssı eritpeleri isletiledi.
Bul eritpeler 1 l/m2-ga ekspozitsiyasi 2-3 kún, shójeler kiritilgenshe aerozol jaǵdayında 15-20 ml 1 m3-ga sebiladi, ekspozitsiyasi 6 saat.
Formalın menen háktin’ isletiliwinen aldın aktivligi tekseriledi. Aerozol etiliwinen aldın bólmeler germeti túrde jawıladı. Formalınnin’ aerozol qılıw waqtı daǵı temperaturası 15 oS den kem bolmawi kerek, ızǵarlıq 60 %. Eger ızǵarlıq dárejesi tómen bolǵan waqıtta qayta 1 m3 hawaǵa 15-20 ml suwdı aerozol qılıw usınıs etiledi. Isletilingen taralar jaqsılap juwıladı keyin 3%-li o'yuvchi natriy hám formalın menen dezinfektsiya etiledi. Dezinfektsiya etilgeninen keyin álbette bakteriologik tekserisler arqalı ishek tayaqshalarıniń bar joq ekenligi ortalıqlarǵa egilip anıqlanıladı. Kolibakterioz keselligin profilaktika qılıwdıń eń tiykarǵı usıllarınan biri máyeklerdi dezinfektsiya qılıw bolıp tabıladı.
Inkubatsiyaga qoyılatuǵın máyekler kúnine 3-4 ret terip alınadı. Birinshi ret terip alınǵanınan keyin 2 saat ishinde 40%-li formalından 30 ml alıp oǵan 20 g kaliy permanganat, 15 ml suwdi aralastırıp 1 m3 kamerada 20 m saqlanıladı. Ekinshi dezinfektsiya inkubatoriyag’a alıp shıǵımnan aldın hám úshinshisi máyekler sortlarg’a ajıratıp bolingeninen keyin inkubator bazasında, tórtinshisi inkubatsion shkafga qoyılǵanınan 6 kún ótkennen, besinshisi inkubatsiyaga qoyıwdan 6 kún ótkennen embrionlerdiń ómirsheńligi tekserilip bolǵanınan keyin, altınshısı inkubatsiyaning 18-19 -ne kúnleri yaǵnıy shóje ashıw shkafiga ótkeriwden aldın etiledi.
Kesellik bolmaǵan xojalıqlarda máyekler geksaxlorofen menen aerozol etip dezinfektsiya etiledi. Onıń ushın 5%-li geksaxlorofen tayarlanıp (50 g geksaxlorofen 1 l 70-80 oS qızdırılǵan suwǵa aralastırıladı keyin filtrlaniladi) 1 m3-ga 15 ml esabında 20 m ekspozitsiyada aerozol etiledi. Aerozol qılıw maqsetinde SAG-1, aerozol apparatları TAN yamasa PVAN ásbaplarınan paydalanıladı. Bul ilajlar atqarılıw waqtında samallatqıshlar toqtatıladı. Qusshılıq xojalıqlarında kolibakterioz keselligi payda bolıp oǵan diagnoz qoyılǵanınan keyin bir tawıqxanadan ekinshisine tawıqlardı kóshiriw, tawıq jáne onıń ónimleriniń shetke shıǵıwı, inkubatsiyaga máyek qoyıw úzil-kesil túrde qadaǵan etiledi. Kesellik shiqan tawıqxanalardagi qus ishinde nárenjanları shoqmaradı hám góshidan gósh-suyekti onı tayarlanıladı. Qalǵan tawıqlarǵa dári-dármanlar ishek tayaqshalarıniń bayqaǵıshlıq dárejesi laboratoriya sharayatında anıqlanilib beriledi. Antibiotikoterapiya - tawıqlar shoqmarıw múddetine 6 kún qalǵanında toqtatıladı. Kesellikten saw bolmaǵan qusxana tawıqlarınan paydalanılıp bólingennen keyin olar góshga tapsırıladı. Góshi veterinariya-sanitariya ko'riginen ótkerilip, eger ishki organlarda yaǵnıy kesellikke xarakterdi ózgerisler bolǵanında gósh tolıg’ınsha paydalanıwdan shetletiledi. Keleshekte tawıqlar padasını tazadan shólkemlestiriw maqsetinde saw násilli xojalıǵınan inkubacion máyek alınıp shójeler shıǵarılıp bag’ıladı.
Fermalardıń sanitariya jaǵdayı hám ámeldegi dezinfektsiya ótkerip turıw jas haywanlar as qazan -ishek kesellikleriniń aldın alıwda tiykarǵı faktorlardan esaplanadı.

TEMA: INFEKCION LARINGOTRAXEIT

Infekcion laringotraxeit (lot.- Laryngotracheitis Infectiosa; ingl.- Laryngotracheitis; orıssha -infektsionniy laringotraxeit) - qustıń kontagioz infekcion virus keselligi bolıp, Kataral hám fibrinli-gemorragik rinit, traxeit, kon'yunktivit hám buwılıw hádiysesin gúzetiliwi menen xarakterlenedi.

Infekcion laringotraxeit birinshi ret AQSh de Mey hám Titsler (1925) tárepinen belgilengen. Biraq, onı infektsion bronxitten anıq parıqlamaǵan. 1930 jılda Bigs hám basqalar bul keselliklerdi 2 ǵárezsiz kesellik ekenin tastıyıqlaǵan. Infekcion laringotraxeitni Jańa Zelandiyada R. G. Vebster (1959 ), Polshada K. Marek (1948) hám Bolgariyada S. T. Jekovlar (1961) jetilisken úyrengen.
Burınǵı Birlespede birinshi bolıp G. A. Dejava (1963) laringotraxeit keselligine kesellikti anıqlaw ushın diffuzli pretsipitaciya reakciyasın, V. N. Syurin, M. A. Shestochenko, Z. Ya. Shistova (1964), Ózbekstanda B. K. Qoshqarov (1970) ekspress kesellikti anıqlaw ushın nurlanatuǵın antitelolar usılın qollaǵan. Bul bolsa joqarı spetsifik ekspress usıllar qatarına kiredi.
Qozǵawtıwshısı. DNK saqlawshı virus - (Herpes virus galli-1) Herpesviridae shańaraǵına tiyisli. Virion ólshemi 45-110 nm. Virion tiykarınan 3 komponentten: nukleoid, kapsomerli kapsid hám qabıqtan ibarat. Virus 7-9 kúnlik tawıq embrionınıń xorioallantois qabıǵında hám baslanǵısh hám qayta -qayta sheksiz ósiwshi kletkalar kul'turasida TsPT kórsetip kóbeyedi. Virus 3-4 kúnde tsitopatik tásir kórsetedi. Tábiyaatda joqarı virulentli shtammlardan tısqarı tábiy kúshsizlengen shtammlar da bar. Virus kesellengen qus tamaq ekssudatida hám kekirdagida kóp muǵdarda ushraydı. Ayırım jaǵdaylarda bawır hám talag'inda da anıqlanıwı múmkin. Kesellik virusı Tuyıqefel'd, Zeytts hám membranalı fil'trlerden ótedi.
Virustıń sırtqı ortalıq tásirinlerine shıdamlılıǵı onsha joqarı emes. Oyıwshı natriy, krezol, xlorli hák, formalın hám kreolin qospasınıń (3:1) 1 m3 bólme hawası daǵı 15 ml muǵdarı virustı tez aktivsizlantiradi.
Virus fosfat buferinde tayarlanǵan 50% li glitserinli kegirdek ekssudatida 37°S temperaturada 7-14 kunge shekem óz virulentligin saqlaydı. Qus turǵan bınada qus bolmasa virus 6 -9 kúnde aktivsizlenedi, suwda 1 keshe-kunduz aktiv saqlanadı. Ólgen qus ólikinde 30 kún, ol 1 m topıraqqa ko'milganda 47 kún, virus menen jasalma pataslantirilgan pár, mamıq hám donli azıqta 154 kúnge shekem óz aktivligin saqlaydı. Inkubatoriya shkaflarida 4 kún aktiv saqlanadı.
Keselliktiń epizootologiyasi. Kesellikke tawıq, súylin, túyetawıq, tsesarka beyim. Qustan úyrekler, shımshıqlar, kepterler, bódeneler, uzaqshalar hám ǵarǵalar bul kesellikke beyim emes. Virus saqlawshı material tawıqlardıń kloaka, tamaq, kegirdek, kóz, murın silekey perdelerine surtilganda kesellenedi.
Kesellik qozǵawtıwshınıń deregi bolıp, kesel hám keselden dúzelgen virus tasıwshı qus esaplanadı. Virus tasıwshan’lıq qusda 2 jılǵa shekem, olar jótelgende yamasa awız -murınnan shıqqan suyıqlıqlar menen átirap ortalıqtı virus menen pataslantıradı. Virustı uzatıwshı faktorlar bolıp hawa, azıq, suw, inventarlar hám tawıqxanadagi barlıq úskeneler xızmet etedi. Virustıń tábiyaat daǵı rezervuarı bolıp, qan so'riwshi shıbın-shirkeyler, buwınayaqlılar esaplanadı. Tábiy sharayatta virus tiykarınan hawa arqalı organizmge kiredi. Virus kesel baslanǵannan keyin virusemiya dáwirinde 7 kún qanda boladı. Infektsion laringotraxeit (ILT) tiykarınan bul kesellikke qarsı immuniteti bolmaǵan qusda epizootiya jaǵdayda kórinetuǵın boladı. Statsionar salamat emes aymaqta ayırım gruppalarda dus keliwi, virus tasıwshan’lıq penen klinikalıq belgilersiz keshiwi de múmkin.
Infektsion laringotraxeit AQSh dıń derlik barlıq shtatlarında tarqalǵan. Bul kesellik Qubla Avstraliya, Kanada, Rossiya, Ukraina, Belorussiya hám basqa qusshılıq rawajlanǵan mámleketlerde belgilengenler etiledi. Infektsion laringotraxeitga turaqlı nosog'lom qusshılıq xojalıqlarında kóbinese 25-35 kúnlik shójeler shalınadı, 20 kunliqdan kishileri basqalardan ajıratıp kútim etilgenligi hám olarda kolostral immunitet bolǵanı ushın ádetde júdá kem kesellenedi. Bunday xojalıqlarda úlken jas daǵı tawıqlar da kem kesellenedi.
ILT jıldıń hár qanday mawsimında dús keliwi hám enzootik keshiwi múmkin. Bul kesellik salamat emes xojalıqlarda, jazda hám gúz máwsiminıń baslarında shójeler arasında, gúzde bolsa, jas tawıqlar arasında gúzetiledi. Bunday xojalıqlarda úlken jas taǵı tawıqlar infektsion laringotraxeit menen kesellenbeydi, sebebi olar shójeliginde kesellenip dúzelgeni ushın organizminde virusqa qarsı antitelolar boladı. Keselliktiń kelip shıǵıwında hám tarqalıwında organizmdiń rezistentligi hám sırtqı ortalıqtıń róli úlken.
Qustı saqlaw hám azıqlandırıw sharayatlarınıń buzılıwı (ızǵarlıq, suwıq, qapırıq hawa, antisanitariya, sapasız azıqlandırıw, ásirese azıqta vitaminler jetispewi hám basqalar ) olar organizminiń rezistenligini páseytedi hám keselliktiń kelip shıǵıwına hám tarqalıwına múmkinshilik jaratadı.
Patogenezi. Virus epiteliotrop, dem alıw aǵzaları silekey perdeleri epiteliyalarida tez kóbeyedi. Jaralanǵan epiteliyalar infektsiya dárwazası esaplanadı Virus dem alıw jolları aǵzaları silekey perdeleriniń epitelial kletkalarına jabıwadı hám isiw procesin keltirip shıǵaradı. Nátiyjede epitelial kletkalar óz wazıypasın atqara almaydı, isten shıǵadı, kegirdek hám silekey perdeleri shıyshedi hám ol jerlerde oshaqlı qan quyilishlar gúzetiledi. Bunday ózgerisler ádetde virustıń organizmge kirgeninen 24-72 saattan keyin júz beredi. Keyinirek virus qan tamır diywalınan sorılıp qanǵa ótedi hám ishki aǵzalarǵa tarqaladı.
Keselliktiń keshiwi processinde kegirdek hám kegirdektiń zıyanlanıwına tek laringotraxeit virusı emes, bálki isik basımı, suwǵa tolǵan kletkalar, gemorragiya hám de sekundar infektsiyanıń tásiri de sebep boladı. Shuqir patologiyalıq ózgerisler nátiyjesinde payda bolǵan kazeozli tıǵınlar tek nápes jolların toraytiribgina qalmay, olardı pútkilley jasırıp qóyadı. Aqıbette kesel qus buwılıp o'ledi.
Klinikalıq belgileri. Keselliktiń jasırın dáwiri 2-30 kún dawam etedi. Ol organizmdiń rezistentligine, qozǵawtıwshınıń virulentligine, onıń muǵdarı hám qus saqlanıp atırǵan jaǵdayǵa baylanıslı. Onıń klinikalıq belgileri har qiyli Kesellik ótkir, yarım ótkir, sozılmalı keshedi, onıń laringotraxeal, kon'yunktival formaları bar.
ILT keselliginiń laringotraxeal forması ádetde ótkir keshedi hám tómendegi belgiler menen kórinetuǵın boladı : keselliktiń dáslepki waqtında ıshtey páseyedi yamasa putkinley joǵaladı. Kesel tawıq kem háreket etedi hám kózlerin jumıp o'tiradi; bul belgilerden keyin jótel baslanadı, buwıladı, awızın ashıp hám moynın joqarıǵa sozıp, qiynalip dem aladı. Kekirdekte tóplanǵan kóp muǵdardaǵı ekssudat esabına nápes alǵanda qırıldaw esitiledi. Bul kóbinese keshesi tınısh waqtında anıq esitilip turadı. Kesel qustıń kekirdagi uslap korilse, kúshli awrıw sezedi hám jóteledi. Onıń tumsıg’ın ashıp kórilse, kegirdek silekey perdesiniń kúshli qızarg’ani, isikgeni, geyde qan quyrılg’anlıg’ı gúzetiledi. Kegirdek aralıǵinda qanlı shilimshiq ekssudat toplandı, ayırımlarında tvorogsimon tıǵın payda boladı, ol kóbinese tamaq tesigin tolıq bekitip qoyǵanlıǵı ushın kesel tawıq dem alalmasdan o'ledi. Olar ekssudatni jótel menen shıǵarıwǵa háreket etedi. Keseller máyek qoyıwdı toqtatadı. Eger waqıtında sol tıǵın alıp taslansa, tawıq dúzelip ketiwi múmkin. Kesellik ádetde 3-10 kún dawam etedi, eger kesel tawıqtıń rezistentligi tómen bolsa, ol álbette o'lei. Ólim kesellik ótkir keshkende 10 -60%. ILT yarım ótkir hám sozılmalı keshkende kesellik respirator sindrom menen ótedi, bir jaǵdayda kesel qustıń ulıwma jaǵdayı jaqsılanıp qalsa, ekinshi jaǵdayda jaǵdayı taǵı salmaqlilrısadı.
Kon'yunktival formada daslep gruppa daǵı ayırım 20 -25 kúnlik shójeler kesellense, keyin gruppa daǵı barlıq shójeler keselleniwi múmkin. Keselliktiń bul formasında daslep bir yamasa eki kózdiń silekey perdesi qızaradi, kóz forması ózgerip, uzıshoq bolıp qaladı, kózdiń ishki múyeshleri bo'rtip shıǵadı, qabaqları da shıyshedi hám serozli ekssudat agip turadı, kóbikli suyıqlıq qaplap aladı. Isiw procesi barǵan sayın tereńlesip, kózdiń úshinshi qabagin da jaralaydı hám kóz jabılıp qaladı, jas agip turadı, jaqtılıqtan qorqıw gúzetiledi hám kesel qus jartılay qarańǵı jaylarǵa tuyıqınıp aladı. Kon'yunktivit uzaq so'zilsa, kózdiń úshinshi qabaginda kazeozli massa toplandı. Ayırım kesel qus soqır bolıp qaladı. Kóp jıllıq gúzetisler nátiyjelerine kóre laringotraxeit keselliginiń kon'yunktival forması jas qusda ushraydı hám laringotraxeal forma menen birge keshedi. Keselliktiń kon'yunktival forması kóbinese 30 -40 kúnlik shójelerde gúzetiledi hám kegirdegi hám de kekirdekgi kem jaralanadı.
Patologoanatomik ózgerisler. Keselliktiń laringotraxeal formasına shalınǵan tawıqlar jarıp kórilgende ózgerisler tiykarınan kegirdek hám kegirdekte boladı. Kóbinese kegirdek kazeozli tıǵın jasırıp qóyadı. Ol alıp taslansa, kegirdek silekey perdesiniń qızarg’ani, isikgeni, qalınlasqanı hám tegis emesligi kózge taslanadı.
Kegirdek silekey perdesiniń qızargani jáne onıń hámme bólimlerinde yamasa joqarı bóleginde qan quyiliwlar, kegirdek jolında hár túrlı muǵdardaǵı shilimshiqli, qanlı ekssudatlar anıqlanadı.
Murın boslig'ida, kegirdek hám úlken bronxda silekey-gemorragik qoqım gúzetiledi. Til tiykarında da qatqan fibrinli ekssudat boladı. Parenximali aǵzalar qanǵa tolǵan, júrek úlkenrgan, ishekler silekey perdeleri hám kloakasi jalınlanǵan boladı. Alqımdı kazeozli tıǵın jasırıp qoyǵanlıǵı ushın buwilip ólgen qustı jarıp kórilgende epikardda mayda gemorragiyalar kózge taslanadı.
ILT keselliginiń kon'yunktival formasında patologoanatomik ózgerisler atap aytqanda jaralanǵan názerde gúzetiledi. Ol jaǵdayda kóz silekey perdesi qızargan, isikgen, eki kóz qovog'i, úshinshi qabaq da isikgen boladı. Kon'yunktival qaltada kazeozli massa tóplanǵanı, ayırım jaǵdaylarda kóz qabag’ı gúngirtlesiwi hám kóz s kesellengeni kózge taslanadı.
Kesellikti anıqlaw qoyıw. ILTga dáslepki kesellikti anıqlaw epizootologik, klinikalıq hám patologoanatomik maǵlıwmatlar tiykarında qóyıladı. 35 kunliqdan 7-8 aylıqqa shekem tawıqlardıń keselleniwi, keselliktiń epizootiya formada keshiwi, tez tarqalıwı, dem alıwdıń aynıwı, yaǵnıy jótel, buwiliw, tamaq hám kegirdek silekey perdeleriniń gemorragik hám Kataral isiwi hám de ókpe, bronxlar hám basqa ishki aǵzalarda derlik ózgeris bolmawi bul kesellikke kesellikti anıqlaw qoyıwda úlken áhmiyetke iye boladı.
Laboratoriyalıq usıllar menen qoyılǵan kesellikti anıqlaw juwmaqlawshı esaplanadı. Bunda keltirilgen patologikalıq material bakteriologik usıllar járdeminde tekserilip, bakterial kesellikler esaptan tısqarı etiledi. Keyininen patologikalıq materialdan 1:5 yamasa 1:8 koefficientte suspenziya tayarlanıp, 30 -60 kúnlik shójeler ziyanlantiriladi hám baqlaw alıp barıladı. Eger tekseriletuǵın materialda ILT virusı bolsa, kegirdekke jiberilgen shójelerde 3-5 kúnden keyin kesellik belgileri payda boladı. Kloakasi ziyanlantirilgan shójelerde 3-5- kúnleri kloaka silekey perdesinde qızariw, isik hám serozli silekey suyıqlıq ajralıp turıw jagdaylari gúzetiledi. Zıyan;ang’ann tawıq embrionınıń xorioallantois perdesinde xarakterli aq-kúlreń túynekler payda boladı.
Házirgi waqıtta tawıqlardıń infektsion laringotraxeit keselligine retrospektiv kesellikti anıqlaw qoyıw ushın neytrallaw, GATR, IDR reakciyaları qollanıladı.
Qarsı gúresiw ilajlar. Bul kesellikti infektsion bronxit, gipovitaminoz A, respirator mikoplazmoz hám sheshek gúldan parıqlaw kerek. Shechak ILT den teriniń jaralanıwı menen parıq etedi. Infektsion bronxit keselligi tábiy sharayatta 1 aylıq bolǵan shójelerde ushraydı hám ókpe hám de bronxlarning jaralanıwı menen keshedi. Barlıq jaǵdaylarda laboratoriyalıq tekseriwler juwmaqlawshı kesellikti anıqlaw qoyıwǵa tiykar boladı.
Emlew. Arnawlı emlew quralı joq, biraq sekundar infektsiyalarǵa qarsı keń sheńberde tásir etiwshi antibiotiklar furozolidon hám trivitaminlar menen birgelikte hám de bınada aerozol usılında dioksidin, nigras preparatlaridan paydalanadı.
Ulıwma aldın alıw. ILT virusın qus fermaǵa kiritpeslik ushın inkubatsion máyek hám 1 kúnlik shójeler tek saw xojalıqtan alınıwı zárúr. 1 kúnlik shójelerdi tiykarǵı qus bınasınan uzaǵıraq bólek jaylastırıw zárúr.
Saw (inkubatsion máyek beretuǵın ) xojalıqta barlıq transport hám taralar úzliksiz ıssı 3% li kaustik soda, 3-4% li formalın menen aerozol halda 15-20 ml/m3 esabında dezinfektsiya etiliwi, veterinariya - sanitariya qaǵıydalardı orınlaw talap etiledi. Náwbettegi qus toparın jaylastırıwdan aldın jay tazalanıwı, dezinfektsiya hám keminde 10 kún (kletkada) 14 kún (polda saqlanıwshı ) dawamında kórkem onersiya etiliwi talap etiledi. Jay 1 jılda keminde 27 kún kórkem onersiyada turıwı kerek. Hár kúni hawa almastırıw hám mikroklimat qadaǵalaw etiliwi, ammiak muǵdarı 0, 01 mg/l, vodorod sul'fid - 0, 006 mg/l, karbonat angidrid - 0, 2% hám salıstırmalı ızǵarlıq 60 -70% ten aspawı zárúr.
Tiri vakcinalar menen aktiv immunlaw hám joqarı nápes jollarındaǵı bakteriyalar hám viruslarǵa bólekan ólimli tásir etiw hám de jay hawasın dezinfektsiya qılıw maqsetinde qustı shıǵarmay aerozol usılında ximiyalıq, dárilik hám biologiyalıq preparatlardan paydalanıladı.
ILT aldın alıwda qustı tuwrı baǵıw, yaǵnıy zoogigienik normalar dárejesinde saqlaw, tazalıqqa ámel qılıw, qusxanalar temperaturasın normal ustap turıw sıyaqlı faktorlar áhmiyeti kútá úlken bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, azıqlantırıw ratsioniga organizm ushın kerekli belok, uglevod, mineral hám vitaminlarga bay azıqlardı kirgiziw kerek. Tawıqlardıń jasaw sharayatın jaqsılaw hám sapalı azıqlar menen bagıw, olardan talapǵa juwap beretuǵın inkubacion máyekler alıwdı hám máyekten shıqqan shójelerdiń normal saw rawajlanıwın támiyinleydi.
Arnawlı aldın alıw. Keselden dúzelgen tawıqlarda immunitet payda boladı. Vakcinatsiyadan keyin yamasa virus menen zıyanlang’annan 14-20 kún keyin qan sarısuwında antitelolar payda bolıp, 2-3 ay dawam etedi. Rossiyada virustıń VNIIBP hám VNIIVV shtammidan 2 qurǵaqlay virus vakcina jaratılǵan. Bul vakcinalar nosog'lom xojalıqlarda qustıń kloaka silekey perdesine, kóz kon'yunktivasiga surkew hám aerozol usılları menen emlenedi. 4-5 kúnden keyin immunitet qáliplesedi hám 1 jıl dawam etedi. Bulardan tısqarı Rossiyanıń qusshılıq xojalıqlarında TsNIIPP shtammining NT klonidan tayarlanǵan embrion -virus -vakcina keń qollanıladı, sebebi bul joqarıda aytıp ótken vakcinalarǵa salıstırǵanda tómen reaktogenli preparat esaplanadı.
Qarsı gúresiw ilajları. Qusshılıq xojalıǵında, fermasında ILT laboratoriyalıq anıqlansa, oǵan rayon veterinariya bas xizmetker aktı tiykarında rayon hákimi sheshimi tiykarında sheklew qóyıladı. Nosog'lom xojalıqta barlıq kesel hám kesellikke gúman etilgen qus májburiy shoqmaradı hám jaralanǵan ishki aǵzaları hám góshida ózgerisler bolsa, olar joytıladı. Ózgerisler gúzetilmese gósh hám ishki aǵzalar qaynatilib tutınıw etiledi yamasa gósh ónimlerin qayta islew kárxanasına konserva etiwge jiberiledi. Tawıqxona tazalanıp dezinfektsiya etiledi. Dezinfektsiya ushın 2-3% li formalın, 3% li 65-700 S ıssı o'yuvchi natriy, 2-3% li aktiv xlorli hák isletiledi. Kesel qus turǵan waqıtta xlorskipidar preparatidan paydalanıladı.
Salamat hám qáwipli xojalıqlar daǵı barlıq shártli saw qus laringotraxeitga qarsı vakcina menen emlenedi. Olar qustı baǵıw múddetiniń aqırıǵa shekem ajıratılǵan halda saqlanadı. Eger joqarıdaǵı usıllar menen laringotraxeit keselliginen salamatlandırıwdıń ılajı bolmasa, 1-2 ayǵa shóje alıw toqtatıladı. Bul dáwir aralıǵinda inkubatoriya xojalıq aymaǵı hám qusxanalar jaqsilap tazalanıp, dezinfektsiya etiledi. Bul sharayatlarda o'stiriladigan jańa, saw qus omiriniń aqırıǵa shekem kesel qus, nosog'lom xojalıq menen tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan kontaktda bolmawın támiyinlew kerek. Eger shóje ósiriwden toqtatıwdıń ılajı bolmasa, 25-30 kúnlikten baslap barlıq qus emlenedi. Bul ilaj nátiyjeli esaplanıp, derlik barlıq shójelerdi laringotraxeitga shalınıwdan qáwipsizlik etedi.
Xojalıq, ferma, xalıq punktinen aqırǵı kesel qus joǵatilgandan 2 ay keyin, juwmaqlawshı dezinfektsiya etilgennen keyin, rayon bas veterinariya noziri aktı tiykarında hákim sheshimi menen sheklew alınadı.

Qadaǵalaw sorawları.

1. Klinikalıq belgilerdi hám patologoanatomik ózgerislerdi keselliklerdiń hár túrlı keshiwinde bayanlaıń?
2. Keselliktiń laringotraxeal hám kon'yunktival formalarında aerozol usılında qaysı dezinfektandan paydalanıladı, qusxonani dezinfektsiya qılıwdane?
3. Kesellik qozǵawtıwshılarınıń dáregi jáne onı uzatıw faktorların xarakteristikalan’?
4. Qanday arnawlı immuno aldın alıw ótkeriledi, gruppalı emlewde qaysı vakcinalardı isletiw múmkin?
5. Keselliktiń kon'yunktival formasın hám oǵan qarsı gúresiw ilajların anıqlama berń?

11-Tema : INVAZION KASALLIKLAR.

vETERINARIYA GELMINTOLOGIYASI.
Joba :
1. Ulıwma parazitologiya haqqında túsinik
2. Parazitler sistematikasi jáne onıń biologiyalıq tiykarları.
3. Invazion kaasallikler haqqında táliymat
4. Devastatsiya táliymatı, parazitar keselliklerge qarsı
gúres
Ádebiyatlar :
1. Shopwlatov J. " veterinariya tiykarlari" Tashkent, 1993 y.
Qwshimcha ádebiyatlar :
1. Abuladze K. I. «Parazitologiya i invazionnie bolezni selxoz
jivotnix» Uchebnik, Moskva, Kolos" 1991 g.
2. veterinariya nızamchiligi. " Jazıwshi" baspası. Tashkent 1998 y.
Tayanısh sóz dizbekler:
Parazitizm, parazit túrleri, xwjayinlari, simbioz, antoganizm, dushpanlıq, ekonomikalıq zıyan, rawajlanıw, gelmint túrleri, immunitet, profilaktika hám t b.
Paratizm eki organizm ozaro munasábette bolip, olardan biri waqtınsha yamasa turaqlı ekinshisi (xojayini) esabine jasaydı, onıń shiralari hám kletkaların jep, organizmge túrli dárejede ziyan jetkizedi. Parazitlar bárháma zıyanlı bolıp tabıladı. Olardıń ayırım túrleri oǵırı kúshli, geyparaları anaǵurlım kúshsiz tásir etedi. Parazitlar ozinin rawajlanıw dáwirinde uwlı zatlı (metobolit) element ajıratıp, haywan organizmin uwlı zatalaydi. Olardıń tásir kúshi olar jabıwǵan haywan shólkemleriniń duzilisine baylanisli. Haywan qán-tamır bronxlarnin jarılıp ketiwine, jińishke ishektiń bekilip qalıwına yamasa bul organlar sebep boladi. Parazitlar haywan organizmine hám toqimalariga viruslardı alıp kiredi. Bul mikroblar haywan organizmin hár túrlı salmaqli keselliklerge alıp keledi hám hátte nabıt boladı baslawshı boladi. Parazitler kóbinese jas haywanlardıń ósiw hám rawajlanıwın páseytirip, olardıń ónimdarlıg’ı azaytadı. Haywanlar balshıq jerde hár túrlı kurinishdagi gelmintlar, protozoalar, urgimchaksimonlar hám basqa parazitlarga dus keledi. Biraq olar kóbinese kesellikti - invaziyani qozg’ay almaydı, sebebi keselliktiń payda bolıp rawajlanıwı ushın sırtqı ortalıqta qolay sharayat ámeldegi bolıwı kerek.Yaǵniy kesellik payda bolıwı haywannıń jası, kesellikke beyimligi, semizlik dárejesi parrazitlarning sanı, patogenlik qásiyetine baylanıslı bolıp tabıladı.
Hár qıylı parazitler ómirin, olar tásirinde payda bolatugin keselliklerdi hám de sol keselliklerge qarsı gúres ilajların hám aldın alıw ilajların úyretetug’ın pán parazitologiya dep ataladı.
Akademikalıq K. I. Skryabin parazitlerdin’ kelip shıǵıwı ózgesheligine kóre olardı úyretetug’ın pánni eki gruppaǵa bóledi.
1. Fitoparazitologiya - bul osimlik dúnyasınan payda boladigan bakteriya, virus hám basqa parazitlar hám de olar tásirinde júz beretugin infektsion keselliklerdi uyretedi.
2. Zooparazitologiya - bul qozg'atiwshisi haywanat dúnyasınan kelip shıǵıs (protozoolar, gelmintlar, bugimoyoklilar hám basqa ) hám hár túrlı parazitlar tásirinen payda bolatugin kesellikler hám de olarǵa qarsı gúres ilajlardı uyretedi.Haywanat dúnyasında parazitlarning 20 dan artıq klass wákilleri parazitlik qilip ómir keshiredi. Hár bir túrdegi haywannıń ozine tán parazitlar bar.
Invazion keselliklerdiń payda bolıwı parzitlerdin’ ózgeshelikine, sırtqı ortalıq sharayatına hám de mikroorganizmlarnin’ jaǵdayına baylanıslı. Invaziya latınsha - hújim qılıw, qandayda bir tiri organizmge kirisiw bolıp esaplanadı, qolay sharayat ámeldegi bolg’anda g’ana parazit xojayin organizmine kiriwi múmkin. Kesellik qozg'atıwshısı parazitler kesellikke beyim organizmge túskende ol rawajlanıp invazion procesti baslap jiberdi. Parazitlar óz xojayini organizminde rawajlanip, oǵan hár túrlı dárejede patogen tásir kórsetedi.
Parazitlar sistematikasi - haywanat dúnyasına tán sxemaǵa tiykarınan parazitlar da ózinin’ anotomo-morfologiyalıq duzilisi hám rawajlanıwına kore olar hár túrlı gruppalarǵa bólinedi. eń úlken gruppa tipleri bolib, olar óz gezeginde klasslarǵa, gruppalarǵa, shańaraqlarǵa, áwladlarǵa hám túrlerge bólinedi.
veterinariya salasında parazitlerdin’ bes tip wákillerin úyreniw úlken áhmiyetke iye.
1. Tegis gelmintlar - Trematoda hám Tsestoda klassları.
1. Domalaq gelmentlar - Nematoda klası.
2. Ilmekli bas (hartumli) gelmentlar - Akantotsefala klası.
3. Buwin ayaqlilar - Araxnoida, insekta, kristotsea klassları.
4. Ápiwayı haywanlar - Mastigofora, sporozoa, shidasporida hám tsiliata klassları.
veterinariya parazitologiyasi - kóbinese biologiyalıq hám veterinariya salasındaǵı arnawlı pánler menen baylanıslı. Zoologiya, patologikalıq fiziologiya, klinikalıq diagnostika, mikrobiologiya, patanatooomiya, epizotologi, xirurgiya, bioximiya vetakusherlik, vetsanitariya, zogigiena, azıqlandırıw hám basqa pánler menen baylanisli. Haywan hám ósimlikler ózlerinin’ evolyucion rawajlanıw dáwirinde bir-birleri menen turaqlı baylanısta bolıp, tábiyaatqa maslasqan halda jasaydı.
Biytárep (indifferent) munasábette jasaytuǵınlıq organizmlar kóbinese qon’sı yamasa birgelikte jasasa da kútilmegende bolek - bolek bolıp ómir keshiredi, bir-birine payda da, zıyan da keltirmeydi.
Dustlik munasábette - simbiozda jasaǵanda, organizmler bir-birine paydalı yamasa fakatgina biri paydalanıp, ekinshisi betaraf munasábette (simbiozda) boladi. Bir-birine paydalı simbiozda bolib jasaw mutalizm dep ataladı. Bir tárepleme (simbioz) munasábette bolganda eki organizmi birge jasasa da olardan tek biri payda koredi. Mısalı ijarada jasaw.
Dushpanlıq (antogonistik) munasábetinde jasaytuǵınlıq eki organizm bir-birine ziyan keltiredi. Bularǵa jırtqishliq hám de parazitizm mısal boladi.
Parazitlik qılıw múddetine kore waqtınsha hám statsionar parazitlar boliwi múmkin. waqtınsha parazitlar - ádetde oz xojayinina awqatlanıw ushın hújim etedi (snalar, keneler) hám de sırtqı ortalıqta jasaydı.
Stacionar parazitlar, ádetde, óz xojayini organizmi ishki aǵzalarda yamasa teri ústinde uzaq waqıt parazitlik etedi, ayırım jaǵdaylarda olar óz xojayini denesinde omiriniń aqırıǵa shekem jasaydı. Buǵan gelmintlar, bokalar, bıytlar, kutir kanalları kiredi. Stacionar parazitlar, óz gezeginde turaqlı jáne udayı tákirarlanatuǵın gruppaǵa bulinadi. Turaqlı parazitlar rawajlanıwdıń hámme dáwirin oz xojayini denesinde jasaydı. Buǵan bıytlar, parxurlar, kutir kanalları kiredi. Udayı tákirarlanatuǵın parazitlar bolsa óz xojayini denesinde lishinkaliq dáwirinen jınıslıq er jetgenge shekem parazitlik etedi. Parazitlar organizmde jaylasqan ornina qaray endoparazitlar hám ektoparizitlarga bólinedi.
Parazitni waqtınsha yamasa turaqlı óz esabine azıqlantırıwshı organizmi parazittin’ xojayini dep ataladı. Ádetde definitiv (haqıqiy), orlalıq, qosımsha hám rezervuar xojayinler parq etiledi.
Haywanat dúnyasınan payda bolatug’ın gelmintler, órgimshek tárizli, shıbın-shirkeyler hám de protozooalar shaqırg’an kesellikler invazion yamasa parazitar kesellikler dep ataladı. Invazion keselliklerdiń rawajlanıwda qozg’atıwshı parazitlar málim haldaǵı patogenlik hám de virulentlik ózgesheligine iye bolıwı shárt. Patogenlik - bul parazittin’ óz xojayinları organizminde keselliktin’ rawajlanıw ózgesheligi. Ol parazittin’ túrine ózgesheligine, haywannıń ulıwma jaǵdayına hám de sırtqı ortalıqtaǵı sharayatlarǵa baylanıslı boladı. Invazion kesellikler atınıń ataw ushın sol kesellikti qozg’aytug’ın parazitlar áwladınıń atına " oz" yamasa " jaz" qosımshasın qosıw kerek.
Mısalı : Haemonchos áwladı wákilleri qozg’aytug’ın kesellik gemonxoz yamasa Fassiola áwladı - qozg’aytug’ın qozg’aytug’ın fastsiolyoz dep ataladı hám basqalar.
Parazitologiya páninde kesellik qozg'atıwshılardın’ qaysı klasqa, gruppag’a, genje gruppaına, shańaraqqa kiriwine kóre invazion keselliklerge ulıwma at beriledi. Olar kóplikde isletiledi. Mısal : Trematoda klass wákilleri qozg’aytug’ın keselliklerdiń ulıwma atı trematodozalar, Spirurata genje gruppaları qozg’aytug’ınları spiruratozlar dep ataladı.
Invazion kesellikler hámme mámleketlerde ushıraydı hám hár túrlı jollar menen ekonomikalıq zıyan jetkizedi. Mallar qırılıp ketedi, kesellik sozılmalı formada otkende haywanlar ariqlap, ónimi azayadı, osiw hám rawajlanıwdan arqada qaladi, ishki organlar brak etiledi. Kesellengen haywanlardıń shama menen 25-30%; teylerioz keselliginen 90% ten kóbiregi nabıt boladı , ónimdarlılıg’ı 30 -40% azayadı yamasa nabıt boladı.
Parazitar keselliklerdiń tiykarǵı deregi - kesel haywanlar, adamlar, parazit tasıwshı organizmler bolıp, olar sırtqı ortalıqqa parazitlerdin’ invazion zatları, máyek hám lichinkaların ajıratıp turadı. Bul invazion zatlar sırtqı ortalıqtan haywan organizmine tómendegi jollar menen jug’adı. Alimentar jol – parazitlerdin’ máyegi hám lishinkaları sharwa mallardı organizmine passiv jaǵdayda ot-jem, suw aralıq xojayin, awız, asqazan hám ishek arqalı túsedi. Keyinirek ózinin’ arnawlı evolyucion dáwirinde maslasqan toqıma hám organlarg’a ótip jaylasadı. (gelmintozlar, koktsidiozlar, balantidiozlar). Kontakt jollı - parazitler kesel haywannan saw mallarǵa birge bag’ılg’anda, úskeneler, malbag’arlar arqalı ótedi. Kóbinese qotir, trixomonoz, gematopinidiozlar menen zıyanlaydı. Perkutan jol-ankilostomatid lichinkaları aktiv jaǵdayda haywannıń terisine kirip zıyanlaydı. Sonıń menen birge, qan sorıwshı buwınayaqlılar, piroplazmidiylar, tripanozomlar, onxotserklar hám basqalar teri arqalı jug’adı. Murın tesigi hám kóz arqalı haywanlar estroz, rinestrozs, telyazioz hám sol sıyaqlı qatar kesellikler qozg’atıwshıların juqtıradı. Ana qarnında - ayırım kesellikti qozg'atıwshı parazitlerdin’ lishinkalari anadan balaǵa kindik (platsenta) arqalı ótedi. Transovarial jol - parazitlar aralıq xujayinlardın’ máyekleri arqalı ekinshi buwıng’a ótedi, olar iksodit keneler denesinde jasap máyekleri (piroplazmidozlardın’ qozg’atıwshıları) arqalı kelesi buwıng’a ótedi. Keyin olardan shıqqan lichinka haywanlarǵa hújim etip olarǵa kesellikti juqtıradı.
Invazion keselliklerdiń tarqalıwı tábiy jaǵdayǵa ıqlım, topıraq, hawa, suw derekleri, jaylaw, omırtqasız haywanlardıń kóp-azlıg’ı, ósimlikler túri hám haywannıń jasına, porodasına, jınsına, haywanlardıń bag’ıw, asırawǵa, azıqlandırıwg’a hám basqa faktorlarǵa baylanıslı.
Qozg’atıwshıları haywanlarǵa tarqatıwshılar(buwınayaqlılar) arqalı ótetug’ınlar infekcion hám invazion kesellikler transmisiv (ótkeriwshi) kesellikler dep ataladı. Tábiy derek formasında ushıraytuǵın keselliklerge kenaler tarqatıwshı entsefalomielit, leyshmaniyoz, tulyarimiya, trixinillyoz, alveokokkoz kesellikleri kiredi. Olar adam hám awıl xojalıq haywanları ushın qáwipli kesellikler bolıp antropozoonozlar dep ataladı.
Sinantrop oshaq - dep adamlar hám awıl xojalıq malları, hátte jasaw sharayatı adam menen baylanıslı bolg’an jabayı haywanlar kesellik deregi bolıp kesellik tarqalg’an awılg’a aytıladı. Tábiy kesellikler deregi, buwınayaqlılar qatnasıwında rawajlanǵanlıǵı sebepli jıldıń ıssı mawsimlerinde kóplew jaz aylarında yaǵnıy keneler menen nasekomalar aktiv háreket etetuǵın dáwirde keń tarqaladı. Tábiy derekke adam yamasa awıl xojalıg’ı haywanları kirip qalsa, keselliklerdi tarqatıwshı kene yamasa qan sorıwshı shıbın-shirkeyler hújim etip transmissiv keselliklerdi juqtıradı.
Devastaciya - akademikalıq K. I. Skryabinnın’ patogen parazitlerdi joq etiw haqqındag’ı táliymatı bwlib, gelmintologiya salasında etken úlken jumıslarınan biri bolıp tabıladı. Devastaciya - barlıq xojalıqlar rayon, wálayat, oblast hám respublika aymag’ın gelmintlerden, patogen protozooa hám buwınayaqlılardan rejeli túrde tazalap, bir waqtıniń ózinde tábiyatta parazitler rawajlana almaytuǵın sharayat jaratıw, sonıń menen birge, invazion keselliklerdiń qozg'atıwshıların pútkil rawajlanıw dáwirinde (máyek hám lichinka) mexanik, fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq usıllar menen joq etiw bolıp esaplanadı. Bunda parazitlerge qarsı haywanlardı rejeli gelminsizlendiriw, malxana jer-suw, jaylaw hám tezekti dezinvaziya qılıw, kesellik qozg’atıwshılarg’a biologiyalıq zıyan kórsetiw menen birgelikte sharwa mallardın’ zoogigienik qag’iydalarg’a ámel etilgen halda bag’ıw, toyımlı hám sapalı azıqlar menen támiyinlewdi talap etedi.
Tákirarlaw ushın sorawlar :
1. Parazitologiya pániniń tariypi hám túrleri.
2. Parazitizmdi biologiyalıq tiykarları.
3. Veterinariya ámeliyatında keń tarqalg’an gelmintlerdi aytıń.
4. Tábiy hám sinantrop oshaqlarg’a túsinik beriń.
5. Devastaciya táliymatın túsindiriń.
VETERINARIYA GEL'MINTOLOGIYASI.
ASOSIY TREMATODOZLAR.
Joba :
1. veterinariya gelmintologiyasi jáne onıń strukturalıq kismlari.
2. Trematodalarning biologiyasi hám rawajlanıwı.
3. Fastsiolez, dikrotselioz, paramfistomoz, opistorxoz, prostogonimoz, kesellikleriniń qwzg'atuvchilari, rawajlanıwı, klinikalıq belgileri, emlew hám aldın alıw ilajları.
Ádebiyatlar :
1. Shopwlatov J. " veterinariya tiykarlari" Tashkent, 1993 y.
Qwshimcha ádebiyatlar :
1. Abuladze K. I. «Parazitologiya i invazionnie bolezni selxoz
jivotnix» Uchebnik, Moskva, Kolos" 1991 g.
2. veterinariya nızamchiligi. " Jazıwchi" baspası. Tashkent 1998 y.
Tayansh sóz dizbegiler:
Kesellik tariypi, etiologiyasi, ekonomikalıq zálel, biologiyasi,
klinikalıq belgileri, diagnoz, emlew, aldın alıw hám x. k.
Parazitlik qilip jasawshı gelmintlar qozgatatugin kaslliklar hám olar menen qarsı gúres ilajların uyretetugin pán gelmintologiya dep ataladı. veterinariya gelmintologiyasi awıl xojaliq hám de moynali haywanlarda, qusda parazitlik etetuǵın gelmintlar qozgatatugin kesellikler hám olarǵa qarsı gúres ilajların uyrenedi. Haywanlardıń adamlar ushın da qáwipli bolgan trixinellyoz, exinokokkoz, opistorxoz hám basqa gelmintozlari antropozoogelmintozlar dep ataladı.
Akademikalıq K. I. Skryabin gelmintozlarning epizootologiyasi hám de qozgatiwshilardin biologiyalıq rawajlanıw qásiyetlerine tıykarlanıp hámme gelmintozlarni geogelmint menen biogelmintlar gruppsina a bolinedi.
Geogelmintozlarning epizootik shınjırında ush element: keselleniwshen haywan, olik tábiyaat (topraq, tezak, suw, ásbap -úskeneler) hám de qozgatiwshi (máyek hám lichinkalar) qatnasadi.
Biogelmintozlarning qozgatiwshilari aralıq (biologiyalıq ) xojayin qatnasıwında rawajlanıp, bunda definitiv (xakikiy), aralıq hám qosimsha (ekinshi arliq) xojayinlar qatnasadi. Gelmintlar jınıslıq jol menen kobeyip, er jetken jaǵdayda jasaytuǵın organizm (m: adam, xukiz solityori ushın ) definitiv yamasa haqiqiy xojayin esaplanadı. Gelmintlar jınıslıq usılında kobeyetugin yamasa olardıń lishinkalari jasaytuǵın organizm aralıq xojayin dep ataladı. Ayırım túrdegi gelmintozlarning rawajlanıwı ushın eki aralıq xojayin qatnasıwı múmkin, lekin olardan ekinshisi - qosimsha xujayin dep ataladı. Mısalı : Qumırsqa dikrotselliylar ushın qosimsha xojayin esaplanadı. Egerde gelminlarning lichinkalari rawajlanbastan, tekgana invazion jaǵday daǵı máyek hám lishinkalarni toplap, malim múddet saqlap turatuǵın organizmge rezervuar xojayin dep ataladı. Mısalı : jawın qurtı shoshqa askaridasi ushın rezervuar xojayin esaplanadı. Sonday eken biogelmintozlarning epizootik shınjırında ush tiri organizm: keselleniwshen haywan, aralıq yamasa qosimsha xojayin hám qozg'atuwshi qatnasadı.
Trematodozlar - Awıl xojaliq, jabayı haywanlar, qus, adamlar, jabayı haywanlarda trematodalar klasına tiyisli gelmintlar qozgaytugin kesellikler jiyindisina trematodozlar dep ataladı. Trematodozlarning morfologiyasın, biologiyasini, sistematikasini hám de olar qozgaytugin keselliklerdi uyreniw hám de olarǵa qarsı gúres ilajların uyrenetugin pánge Trematodologiya dep ataladı.
Trematodalar morfologiyası : trematodalar japraq tarizli tegis gelmintlar. Ústi teri muskul qapshıǵı menen qaplangan, deneniń aldınǵı boliminde awiz sorigishi, tómengi boliminde qarin sorigishi boladi hám gewdeniń aldınǵı boliminde jaylasadı. Awiz sorigishi jıljıtıw, aziqlaniw hám shigariw wazıypasın atqarsa, qarin sorigishi tek ganabir-sorigish wazıypasın atqaradı. Trematodalarning tiykarǵı bolegi eki jınslı - germafroditlar bolıp tabıladı. Trematoda máyeki suwǵa yamasa jerga tusse, sol jerda jetila baslaydı. Máyek ishinde er jetken embirion málim waqıttan son sırtqı ortalıqqa shıǵadı. Er jetken gelmintlar tekgana definitiv xojayin denesinde parazitlik etedi. Lichinkalari bolsa máyekten shıqqannan son sırtqı ortalıqta aralıq xojayin organizminde jasawı kerek. Aralıq xojayin denesinde lishinka jinsiz kobeyedi. Sonday eken bular biogelmintlar esaplanadı. Imago - máyek - lishinka - aralıq xojayin - imago sistemasında rawajlanadı.
Trematodalar sistematikasi buyicha qwyidagi túrlerge bulinadi:
Trematodalar klası 2 gruppaına bolinedi hám de 6 túri bar.
1. Fastsiola xepatika.
2. Dikrotselium lantsetnikum.
3. Paramfistomum.
4. Opistorxum.
5. Prostogonimus.
6. Oriento bilhartsikum
Fastsiolyoz (bawır qurti) - Awıl xojaliq haywanlarında kop ushraytuǵın gelmintoz kesellik bolip, trematoda klasına kiretuǵın Fastsiola xepatika hám fastsiola náhánika parazitlerdin bawırda, ot jollarinda, ot qaltasında parazitilik qilip jasawınan payda boladi. Kesellik áwele otkir otip, ish ketiwi, kemqanliq, xolitsistit, keyin sozılmalı otgenda sariklik, záhárleniw. ariqlaw gúzetiledi. Siyirlarda sút onimdarligi 10 -20% azayadı.jas qozilar nabit boladi. adamlar da keselleniw múmkin.
Etiologiyasi (qwzg'atuvchisi) - Fastsiola denesiniń uzunligi 7, 5 sm hám eni 3 sm, awiz hám qarin sorigishlari bir-birine jaqin bolip, parazit denesiniń aldınǵı konussimon boliminde jaylasqan, onıń máyekleri súyri-sopaq formasında bolip sargish reńde, denesi uzinshaq lenta sıyaqlı koriniste boladi .
Rawajlanıwı. Fastsiola eki xojayinli parazit bolip, ol haywannıń bawırında, ot yullarida, ut qaltasında jasap kup muǵdarda máyek kuyadi. Máyekler ot suyiqligi menen sirtqa shigariladii. Hawa rayi jaqsı bolgan waqıtlarda kulmek suwǵa túsken máyeklerden +15 - 300 S de, 10 -25 kúnde lichinka miratsidiylar shıǵadı. Bulardıń rawajlanıwı ushın aralıq xojayin-molyuskalar qatnasıwı kerek. Molyuska ishine kirgen miratsidiy sporatsistalarga aylanadı, rawajlanıp 15-30 kúnde ozun ogiz, tamaq urıqlı rediyni payda etedi. Sporatsistalar úlkenlesip, ishine jaylasqan rediy onıń perdesin jarıp molyuska organizmine otedi. Sporatsistadan jınısız kobeyiw nátiyjesinde 5-15 rediyga aylanadı hám hár bir rediy bolsa oz gezeginde itbaliqqa uqsagan 15-20 ta tserkariyga bolinadi. Molyuska denesinde tserkariynin rawajlanıw dáwiri 50-80 kún dawam etedi. Olar molyuska denesinen sirtqa shıǵadı, bir neshe saatta quyrigin jogaltip adoleskariyga aylanadı. Bular osimlik japıraqları hám denesinde, batpaqliqtan orip alınǵan pishende 6 ayǵasha jasırın jasawı múmkin.
Epizootologiyasi. Fastsiolyoz tog’aylarda, dushshı suwi kóp bolg’an jaylawlarda keń tarqalgan. Sebebi onıń rawajlanıwı ushın aralıq xojayini molyuska sonday orınlarda jasaydı. (Súwret keste). Fastsiola tasıwshı -gelmintsizlantirilmegen haywanlar kesellik tarqatiwshi derek esaplanadı. Kesellik ádetde jazda iyun ayınıń ekinshi yarımınan baslanıp, aqırǵı aylarında kóbirek jug’adi. Jaylawlar tez-tez almastırıp turılmasa fastsiolyoz keń tarqaladı. Sebebi kesel haywan oz tezegi menen úzliksiz parazit máyegin shigarip turadı. Haywanlar jaylawda adoleskariylardı suw yamasa ut penen jutıp jibergende kesellenedi. Adoleskariy jaylawda jaz mawsiminıń ortasında payda bola baslaydı hám avgust, sentyabr aylarında júdá kóbeyip ketedi.
Klinikalıq belgileri. Haywan bawırı hám basqa organlarda parizitlik qılatug’ın fastsiola sanına baylanıslı. Haywan fastsiolyoz menen jazda hám gúzde ótkir kesellenedi, sozılmalı keshiwi bolsa pútkil jıl dawam etedi. Fastsiolyoz qoy hám eshkilerde ótkir hám sozılmalı keshedi. Ótkir keshkende dene temperaturası kóteriledi, páseyedi, tez shayshaydı, ıshteyi jog’aladı. Bawır átirapı perkussiya qılıp urıp kórilgende " búgik" maydanı úlkenleskeni bilinedi, eritrotsit hám gemoglobin muǵdarı azayadı. Sozılmalı formasında -haywanlardıń shillik perdelerdi ag’aradı, júni mort boladı, demde tógiledi. Kóz geweklerinde, jaq aralarında, kórak hám korining tómengi boliminde suwiq isikler payda boladi. Maldin ıshteyi jogaladi. Azip ketedi, suti suyiladi. Bawır átirapı perkussiya etilgende onıń úlkenlesgeni anıqlanadı, denesi sargaydi.
Patanatomik ozgarisler. Shillik perdelerdi agargangan hám teri astındaǵı toqimalar infiltratsiyalashgan boladi, denediń hámme bosliqlarida - qarin, júrek qaltasında suyıqlıq toplanadi. Sebebi aq reńden qunir qizil renge aylanadı. Bawır parenximasi qatti, soziliwshan, keńeygen, ot julinan kukish reńili suyıqlıq ajralıp shıǵadı.
Diagnozı - klinikalıq belgilerine tıykarlanıp hám gelmintologik jarıp tekseriw menen anıqlanadı.
Emlew - uglerod tetraxlorid, dertil O, dertil B, getal, geksaxloraksilol, geksixol, geksaxloretan, fastsiolidlar isletiledi.
Aldın alıw - jaylaw hám suw dereklerinde fastsiola embrionınıń tarqalıwina jol qoymasliq, kesel buyımlardı emlew, tezeklerdi zıyansizlentiriw, batpaqliklarni qurgatiw. Batpaq suwidan, kulmek suwdan buyımlardı suwgariw qadaǵan etiledi. Pishenler jaqsı qurgatiliwi kerek hám de 6 aydan keyin malga beriw kerek. Molyusakalarga qarsı gúres aparıw kerek.
Guyis qaytariwshi haywanlar paramfistomatozi - Paramfistomatoz qaramal hám basqa guyis qaytariwshi haywanlarǵa tán invazion kesellik bolip, onı paramfistomatodlar qozgatadi.
Etiologiyasi. Paramfistomatomalar anaǵurlım, úlken, aqshıl qızǵılt reń reńli trematod bulab, uzunligi 5-12 mm. Awiz sorigishi terminal jaylasqan. Máyekleri aq uzunligi 0, 11-0, 16 mm hám eni 0, 069 -0, 082.
Rawajlaniwi. Paramfistamata biogelmint, eki yaǵnıy aralıq hám definitiv xojayinlar qatnasıwında rawajlanadı. Olardıń aralıq xojayini (keste súwret) dushshı suwda jasawshı molyuskalar bolıp tabıladı. Parazit máyeklerdi tezek arqalı sirtqa shıǵaradı. Parazit molyuska denesinen sırtqı ortalıqqa shıǵadı hám adoleskariyga aylanıp osimliklerga jabısıp aladı. Ot hám suw menen haywan organizmine tusse, jutilgan adoleskariydan jas paramfistomlar shikip, ishek diywalları, bawır hám basqa organ hám de bushliklarda migratsiya etedi hám keyingi rawajlanıwı 12 - barmaqlı hám jińishke isheklerde dawam etedi. Jınıslıq er jetpegen paramfistomlar 20 -40 kúnden keyin ishekten úlken qaringa otip, jınıslıq er jetedi. Haywan organizminde rawajlanıw dáwiri 3 - 3, 5 aydi quraydı.
Epizootologiyasi. Paramfistomozning tarqalıwı fastsiolyoz keseliginin epizootologiyasiga uqsas bolip, jas mallarda jıldıń hámme mawsimlerde ushraydı.
Klinikalıq belgileri. Otkir hám sozılmalı formada dawam etedi. Otkir paramfistomatozni haywan ishegnida, hár túrlı organ hám toqimalarda parazitlik qilib jasaytuǵınlıq jas parazitlar qozgaydi hám ol 1, 5 jasqa shekem bolgan baspaqlarda ushraydı. Kesellik may ayınıń ekinshi yarımında baslanadı. Ziyanlangan pishen menen bagilsa sol jıl tuwilgan baspaqlar da kesellenedi. Íshteyi jogaladi, paseyedi, osiwden arqada qaladi, haywandıń ishi bir ketip, bir qatip qaladi. Tezegi shillik qan aralas hám sasiq iysli boladi. Jaq aralarında, moyinnin ústki boliminde, kokrektin tómeninde sargish isikler payda boladi. Haywan azip ketedi, kesellengen baspaqlar 90 -100% oledi.
Patanatomik korsetkishleri - jarıp korilgenda jińishke ishek hám ultabarı Kataral-gemorrogik zaqimlangan boladi. Eń kúshli jara 12-barmaqlı ishekte júz beredi. ot jollari keneyeadi. Úlken hám tur korinda jınıslıq er jetken hám forsunkalarni shilip turıwshı paramfistomlarni koriw múmkin.
Diagnoz - klinikalıq belgilerine hám tezekti tekseriw nátiyjesine hám de patanatomik ozgarishlariga qaray qoyiladi
Emlew - Haywannıń 1 kg salmaǵına 0, 2-0, 4 g den geksaxloretan beriledi.
Aldın alıw hám gúres ilajları - Dushshı suwda jasawshı molyuskalarga qarsı gúres ilajları. Botkokliklarni quritiw, meliorativ islerdi aparıw kerek.
Dikrotselioz - Tiykarınan qaramal, qoy, eshkilerde kemrek túye, shoshqa, at, eshek, ıyt, qoyon, ayiwlarda ushraytuǵın invazion kesellik bolib Dikrotselium dep atalıwshı parazitning bawırda, ot jollarida, ot qapshıǵında parazitlik qilip jasawınan payda boladi.
Etiologiyasi. Bul lantsetniksimon trematodlar denesiniń ushi ensiz bolib, uzunligi 5-15 mm, eni 1, 5-2, 5 mm sorigishlari bir-birine jakin jaylasqan. Máyeki qaralaw kúlreńda boladi.
Rawajlanıwı. Dikrotseliyalar biogelmint, úsh xojayin qatnasıwında rawajlanadı (súwret). Defenitiv xojayini - sút emiziwshilar, aralıq xojayin - qurgaqliqta jasawshı mollyuskalar hám qoshimsha xojayini qumırsqa bolıp tabıladı. Jınıslıq er jetken trematodlar bawırdıń ot jollari, ot qapshıǵına máyek qoyadi. Ot penen 12-barmaqlı ishekke otip, haywan tezegine aralasıp sirtqa shıǵadı. Onı máyek menen molyuska jutadı. Molyuska isheginda máyekten etilgen miratsidiy bawırǵa otip, ana sporatsistaga aylanadı. Keyin sporatsistadan tserkariy payda boladi. Tserkariy etilip molyuska okpesine otedi hám ol jerdan dem aliw jollarina keledi hám shillik túynekler payda etedi. Bul túynekler molyuskaning dem aliw jolari arqalı sirtqa shigip osimlik hám basqa zatlarǵa jabısıp qaladi. Shillik túyneklerdi qumırsqa tasip jeydi. Tserkariy qumırsqa denesinde 26 -62 kúnden keyin metatserkariyga aylanadı hám sol xojayinnin qarin bosligida jaylasadı. Qumırsqanı azıqa, suw menen mallar eganda dikrotsellioz menen kesellenedi. mal ishindegi metatserkariy 12-barmaqlı ishekke ashılatuǵın jol arqalı bawırǵa kelip, son úlken ot joligna, keyinirek kishkene ot jolina otedi. Sol jerda az-azdan rawajlanıp, taǵı úlken ot jollarina shıǵadı jáne bul jerde jınıslıq er jetip, máyek qoya baslaydı.
Epizootologiyasi. Mallarǵa tek jaylawda jug’adı. Tawlı rayonlarda báhárde hám jazdıń aqırı hám de gúz baslanıwı menen jug’adı.
Klinikalıq belgileri. Haywan bawırında parazitlik qılıwshı dikrotseliy muǵdarı haywannń jasına tuwrı proportsional boladi. Haywan qansha kóp jasasa, ol soǵan kóplew reinvaziya boladı hám bawırda parazit kóbeyedi, kesellik de sonsha awır ótedi.
Patanatomik ózgarisler. Tek ót jollarda júz beredi. Tsirroz bolg’anlıg’ı kórinedi.
Diagnozı. Epizootologik, klinikalıq hám patanatomik, gelmintologik tekseriwlerge tıykarlanıp qoyıladı.
Emlew. Geksaxlorparaksimol hám geksaxol preparatlari qollanılıwı.
Aldın alıw. Mallardı dikrotsellez tarqalmag’an jaylawlarda bag’ıw.
Opistorxoz - bul sozılmalı invazion kesellik bolıp, onı túlki, ıyt, pıshıq, sag’al, arıslan, shoshqa hám basqa sút emiziwshi haywanlar hám de adam bawırınıń ót jollarında parazitlik qılıwshı opistorxlar qozg’aydı. Ózbekstanda enzootiya formasında ushıraydı.
Etiologiyasi. Opistorxus felineus parazittin’ uzınlıg’ı 8-12, eni 1, 2-2 mm. Awız hám qarın sorg’ıshlarının’ diametri 0, 25 sm. m.
Rawajlanıwı. Opistorxlar ót jollarına, ót qaltasına máyek qoyadı. Máyekler ut suyukligi menen un eki barmaqlı ishekke hám ol erdan yugon ishekke utib, tezak menen barlıq tısqarına shıǵadı. Etilgen opistorxis máyeki ishinde miratsidiy bar. Biraq bul lichinka máyek ishinen shıg’a almaydı, máyekti aralıq xujayin dushshı suwda jasawshı saǵaqlı molyuska Bitnia leacli utadı hám sol erda rawajlanadı. Molyuska organizminde eki ay múddet ishinde sporatsista, rediy hám odan tserkariy ónim bwladi. Keyin ol aralıq kletka denesinen shıg’ıp suwǵa túsedi. Biraq suwǵa túsken tserkariy definitiv xujayinida kesellik kwzgata almaydı. Rawajlanıw dáwirin qwshimcha xujayinda utkazadi. Qwshimcha xujayin balıklar esaplanadı. Tserkariy dushshı suwda yurib qwshimcha xujayin denesine jabıwıp alıp teri astı yog twqimalariga jaylasıp aladı. Tserkariy bul erda 2-3 kúnden keyin perdege uralib, 6 hápte ishinde metatserkariyga aylanadı. Denesinde metatserkariysi bwlgan balıklarni defenitiv xujayinlar egan waqıtta olar opistorxoz menen kesellenedi. Defenitiv xujayinning as qazan hám jińishke ichagining baslanıw kismida metatserkariy perdesi emirilib, ut yuli arqalı ut pufagiga hám bawırǵa wtadi. 3-4 hápteden keyin bawır daǵı parazitlar er jetip taǵı máyek qoya baslaydı.
Epizootologiyasi. Kesellik dárya hám suw hawizlerine jaqinin orında kop ushraydı. Opistorxoz menen kesellengen haywanlar hám adamlar tarqatuwshi derek esaplanadı. Adam shigindisi menen opistorxoz máyeki suwǵa túsedi. Íyt, pıshıq hám basqalar suwǵa tuspeydi.
Patogenezi. Opistorxlar awiz sorigishlari menen ot jollarinin diywalinı shimip jaralaydı.
Klinikalıq belgileri. Kesel mal azip ketedi, júni qoprayadi, qarni oǵırı úlkenlesedi, shillik perdeleri sargayadi. as sińiriw buziladı, bawır átirapında awirganliq sezip suw toplanadi.
Patanatomik ozgerisler. Tiykarǵı ozgerisler bawırda ot jollarida qısqa formasında keńeygen bolimler korinedi.
Diagnozı. Klinikalıq belgileri hám gelmintokaprologik tekseriwge tıykarlanıp qoyiladi.
Aldın alıw hám gúres ilajları. Kesellengen balıklarni ıyt, pıshıq, túlkilerge bermew kerek.
Prostogonimoz - Invazion kesellik bolip Prostogonimus áwladına kiretuǵın bir neshe túrdegi tremadozlarning tawiq, kuruka, uyrek hám basqa qustıń fabirtseva qaltası hám máyek jollarinda parazitlik qilip jasawınan júzege keledi. Bul kesellik enzootiya formasında otip, tawiqlar qabiqsiz máyek qoyadi hám kesellengen tawiqar koplep oledi.
Etiologiyasi - Prostogonimus ouatus dorzo - ventral jonelisinde tegislengen, almurt formasında, uzunligi 3-6 eni 1-2 mm parazit, máyeklerdiń uzunligi 0, 023-0, 027.
Rawajlanıwı. Trematodlar máyek jollarinda yamasa fabritseva qapshıǵına jaylasıp sol jerga oz máyeklerdi qoyadi hám keyinirek tezak menen tısqarına shigariladi. Egerde máyek suwǵa tusse, onıń ishinde birinshi lichinka miratsidiy ónim boladi hám aktiv halda birinshi aralıq xojayini molyuska organizmine kiredi (súwret). Molyuska bawırında miratsidiy sporatsistaga aylanıp, onıń ishinde uzun quyriqli lichinka tserkariy payda boladi. Keyinirek tserkariy mollyuska denesinen suwǵa túsip soza baslaydı jáne onı iyneliktiń lichinkasi jutip jiberedi. Iynelik lishinkasinin ishagida ol quyrigin jogatadi. Tezlik menen qarin, kokrek hám bas muskullarına otip, metatserkariyga aylanadı. Tawiq hám basqa qus metatserkariy juqqan iynelik yamasa onıń lichinkasini bolsa prostogonimoz menen kesellenedi. Qus isheginde iynelik de as sińiriw boladi, metatserkariy bolsa tawiqtin kloakasi arqalı máyek jolina hám fabritseva qapshıǵına kirip shama menen eki hápte ishinde máyek etetuǵın, jınıslıq erjetken prostogonimusga aylanadı.

tawıqlar kesellik deregi esaplanadı. Kesellikti keń tarqalıwında jabayı, suwda súziwshi qus áhmiyetli rol oynaydı.

Patogenezi. Prostogonimlar máyek jolları, onıń belok kismining shillik perdesin kitiklaydi. Nátiyjede máyek jolları tegis emes tegis emes qısqarib, máyektiń forması ózgeredi hám touk jumsaq yamasa qabıqsız máyek qoyadı.
Klinikalıq belgileri. Bul kesellik úsh dáwirde ótedi.
1 - dáwiri - kesellik sezilmaydi, biraq qus qabıg’ıjuqa máyek etedi, keyin ulıwma qabıqsız máyek tuwadi, bul 1 ay dawam etedi.
2 - dáwiri - bir hápte dawam etedi, qus jaǵdayı jamanlasadı, ıshteyi yuqoladi, mamıq hám párleri xurpayadi, buyinini chwzib xavo hám oxak eritpesine uxshash suyıqlıq ajratadı, jaqsı yurolmaydi.
3 - dáwiri - ulıwma jaǵdayı salmaqlilesedi, temperaturası kutariladi, tez-tez suw ichadi. Tovuk urdakga uxshab yuradi, ishi ketedi, bul dáwir eki - úsh kún, wzogi menen bir hápte dawam etedi. Kwpincha nobud bwladi.
Patanatomik wzgarishlar. Máyekten yulining isiwi.
Emlew. Uglerod tetraxlorid isletiledi. Bir tovukka 2 ml den 5 ml ge shekem zond arqalı jiberiledi. 0, 5 g den geksaxloretan kúnine bir ret emga 3 kún dawamında kushib beriledi. Bul kesellikti 1-2 dáwirlerinde jaqsı nátiyje beredi.
Aldın alıw - Ímaratlardı suwǵa jaqın orında kurmaslik kerek. Qustıń azanda, quyash batqannan hám jawınnan keyin seyil maydanlarına shıg’armaw kerek.
Tekseriw ushın sorawlar :
1. Gelmintologiya páni neni úyrenedi.
2. Trematodalardın’ biologiyasi hám rawajlanıwın aytıń.
3. Fastsiolyoz keselligin tariyp beriń.
4. Paramfistamatoz hám opistarxoz kesellikleri qaerde ushıraydı.
5. Prostogonimoz keselligi qaysi haywanlarda ushıramaydı.

12-Tema : VETERINARIYA ARAXNOLOGIYASI.

Joba :
1. Veterinariya araxnologiyası haqqında túsinik.
2. Iksodid (jaylaw ) keneleriniń morfologiyası hám rawajlanıwı.
3. Argazit hám gomozoid kenelerdiń morfologiyası hám
rawajlanıwı.
4. Kutir (qıshıma) kesellikleri.
Ádebiyatlar :
1. Shopwlatov J. " Veterinariya tiykarları" Tashkent, 1993 y.
Qosımsha ádebiyatlar :
1. Abuladze K. I. «Parazitologiya i invazionnie bolezni selxoz
jivotnix» Uchebnik, Moskva, Kolos" 1991 g.
2. veterinariya nızamchiligi. " Jazıwshı" baspası. Tashkent 1998 y.
Tayanısh sóz dizbekler:
Kesellik tariypi, etiologiyasi, ekonomikalıq zıyanı, biologiyasi,
klinikalıq belgileri, diagnoz, emlew, aldın alıw hám t. b.

Veterinariya araxnologiyasi haywanlarınıń terisinde, ishki organı hám toqımalarında parazit halda ómir keshiretuǵın buwınayaqlılar hám de olar qozģaytuģın aroxnoz keselliklerdi hám olarǵa qarsı gúres ilajların úyrenetuģın pán bolıp tabıladı. Bul parazitler birinshiden, hár túrlı kutir kesellikleriniń qozģatıwshıları bolsa, ekinshiden olar haywan hám adamlarda ushıraytuǵın hár túrlı infekcion keselliklerdiń tarqalıwında úlken áhmiyetke iye. Atap aytqanda, jaylaw keneleri piroplazmidoz, sonalar bolsa tripanosomoz, kúydirgi, shıbınlar bolsa bezgek qozģatıshıların ótkizedi. Buwínayaqlílar tipinen (artropoda) haywanlarda parazitlik etetuǵın órmeshek tárizli araxnoide klası wákillerin úyreniw áhmiyetke iye. Órmeshek tárizlilerdi araxnologiya páni úyrenedi.

Akariformes gruppası - bul sarkoptoid keneler hámme kenelerdiń 2/3 bólegin óz ishine alıp, olar júdá kishkene boladí, kegirdegi, stigma hám qarın qalqanı bolmaydı. Ayaq pánjelerinde sorģısh hám tırnaqları bar. Jınıslıq belgisi (deformizm) jaqsı kórsetilgen. Bul gruppadan sarkoptidea kutir keneleri: Analgezoide pár kenelerin úyreniw áhmiyetke iye.
Parazitoformes gruppası - aldınǵı gruppaǵa qaraǵanda anaǵurlım kem túr hám áwladlardı óz ishine aladı. Bul gruppadan Gamozoidea (gamazoid) keneleri menen Iksodoidea (iksodid) kenelerin úyreniwdiń áhmiyeti úlken. Sharwashılıqqa tiykarınan iksodid (jaylaw ) keneleri zıyan keltiredi jáne bul shańaraqtıń - Iksodes, Boifilus, Gimafizalis, Dermatsentr, Ripitsefalus hám Gialomma sıyaqlı áwladları bar.
Iksodid (jaylaw ) keneleri - Jaylaw keneleriniń denesi qapshıq tárizli bolıp, buwınlarģa bólinbeydi. Ash keneler tegis hám uzınshaq súyri-sopaq formada qan jıljıtıp toyģan kenelerdiń denesi máyek formasında. Olar sırtdan juqa xitinli perde menen qaplanģan. Ash keneler aqshıl-sarı, sari-kók-qońır, qaralaw, hátte qara da boladı. Er jetken krneler menen nimfalardıń ayaqları tórt jup, lichinkalaríniki bolsa úsh jup bolíp altı buwınnan quralģan. Ayırım keneler uzın ayaqları menen tez júrip, derlik uzaq aralıqtı basıp ótedi. Quyrıģı (gipostoma) awız apparatı quyrıq hasası menen quyrıqtıń ózinen ibarat. Quyrıqtan gipostom, xelitseralar menen paypaslaģıshlar bar.
halqum - Hasası xitinnen quralģan, kóbirek tuwrı múyeshtegi tórtmúyesh, kemlew altı múyeshtegi hám basqa formada boladı
Gipostom - Bir bólek tómengi jaqtan ibarat bolıp, ol menen haywan denesine bekkem jabısıp terisin shotdi.
Xelitsera - Eki bólek joqarǵı jaq xitinnen ibarat boladı.
Jaylaw kenelerdiń as sińiriw organları awız tesigi, hartum, silekey bezi, tóbeok, qısqaǵanda qızıl ońesh, orta ishek, jińishke hám keyingi ishek hám de oǵan ustalģan rektal kóbik menen anal tesikten ibarat. Ajıratıw sisteması jińishke hám uzın naysha formasındaǵı malpigiev tamırlarınan ibarat bolip, rektal kóbikke ashıladı. Dem alıw organları kegirdekten ibarat. Kenelerdiń dem alıw organları arnawlı plastinka -peritremaģa jaylasqan.
Biologiyasi. Keneler ayırım jınslı, máyek qoyıw rawajlanadı, bir ana kene 3-4 mıńnan 10 -15 mıńǵa shekem máyek quyadi. Máyekleri kishkene súyri-sopaq formada bolıp sari reńli bolıp tabıladı. Ana kene tuqımlanıp, haywan qandı jıljıtıp toyģannan keyin sırtqı ortalıqqa shıģıp máyeklerin jerge qoyadı . Máyeklerin qoyılıwı menen ana kene óledi. Máyekten júdá kishkene altı ayaqlli lichinka shıǵadı. Ol haywanǵa jabısıp qandı sorıydı hám túleydi sırtqı kórinisinden ana kenege uqsaģannan segiz ayaqlıi nimfaga aylanadı. tuygandan keyin nimfalar tulep, er jetken erkek hám urģashı kenelerge baylanadı. Kenelerdi rawajlanıwı hám azıqlanıwa qaray bir, eki hám úsh xojayinli jaylaw keneleri boladi.
Sarkoptoz - sozılmalı qishima qotir boli, ol menen qaramal, túye, shoshqa, qoy hám jabayı haywanlar kesellenedi. Adamlarda da ushraydı.
Qozg'atiwshisii. Ol júdá mayda kene, kozge korinbeydi .Denesi joqarıda tómenge qaray tegislengen bas, kokrak hám qarin bolimleri birigip ketken. Teke formasında. Qishima qotir kenelerii teriniń epidermis qatlami ishinde qıysıq-bugri orında jasaydı. Sol jayǵa máyeklerin qoyip epidermis kletkaları hám de toqima suyıqlıqları menen aziqlanadi.
Rawajlanıwı. qotir ke nalari lichinka, birinshi nimfa (protonimfa), ekinshi nimfa (teleonimfa) hám erjetken (er adam hám urgochi) stadiyalarini otip rawajlanadı. Uruglangan ekinshi nimfa, ózlerine joll etedi hám sol erda jasaydı. 40 -50 dane máyek kuyadi, 5 kún utgach, máyeklerden 6 oyokli lichinkalar shıǵadı, olar oziklanib 3-5 kúnden keyin anabioz jaǵdayına wtadi. Olar ekinshi tullab bolģanínan keyin urgashi kenelerge aylanadı. Bul kanalarning máyekten máyekge shekem rawajlanıwı ushın 2-3 hápte wtadi. Sırtqı ortalıqta ash halda bul keneler 21 kún jasaydı.
Epizootologiyasí. Denesinde kutir keneleri bolģan mallar kesellik deregi bolıp tabıladı. Malxanalarda mallar qasında turǵanda inventarlar arqalı, malbaģarlar arqalı juqtıradı. Bul kesellik gúz hám qıs waqtında kóp qozģaydı.
Patogenez. Qıshıma kutir keneler mal terisin kemirib, shıģanaqlar payda etedi. Terini jaralaydı, organizmge óziniń záhárli zatın shashadı. Kletkalardı jaraqatlaydı, terini jaradı.
Klinikalıq belgileri. Qıshıma kutir keneleri áwele maldıń basına juģadı, keyin mańlay hám aldınǵı bólimine, keyinrek bas terisiniń barlıǵına, ayırım túrdegi haywanlar quyrıģınıń átirapına, moynına, kókiregi átirapına tarqaladı.
Psoroptoz - tez tarqalıp, sozılmalı keshetuǵın kutir keselligi bolıp tabıladı. Bul menen qoy, at, qaramal, qoyan hám de kóp ģana jabayı haywanlar kesellenedi.
Qozģatıwshısı- kutir kenesi Psoroptos súyri-sopaq formada bolıp kenelerdiń eń úlkeni esaplanadı, ash-sarı, qońır reńde boladı. Bul parazitler teride kóbeyedi. Olar terini tesip jańa shıqqan limfa suyıqlıǵı menen azıqlanadı.
Rawajlanıwı. Haywanlar terisinda top-top bolıp jaylasadı. Olar teriniń epidermis qabatı tesiginen ajıralıp shıqqan seroz - limfa suyıqlıǵı menen azıqlanadı. Haywannıń jaralanǵan terisiniń júnine 60 danaģa shekem máyek qoyadı, 3-6 kúnnen keyin máyekten 6 ayaqlı anaǵurlım uzın lichinka shıǵadı, ol dárriw azıqlanıp, aradan 2-3 kún ótip tulleydi hám 7 ayaqlı protonimfaģa aylanadı. Protonimfa bir neshe kúnnen keyin tullep teleonimfaga, ol bolsa jınıslıq er jetken teri ústi kutir kenesine aylanadı.
Epizootologiyası. Infekciyanıń tiykarǵı deregi bolıp, kutir kenesi jabısqan mallar esaplanadı. Kesellik ızģar malxanalarda, jaylawda, suw dereklerinde bir-birine súykeliwi, mal tazalaytuǵın ásbaplar, kiyim - keshek hám malbaģardan juģadı. Psoroptoz keselligi gúz hám qısta haywanlar ızǵar, tar ımaratlarda baģılģanda tez tarqaladı.
Patogenezi - teri ústi kutir keneleri mal terisininń júni qalıń, ızǵarlıǵı ózgermeytuģın bóleginde jaylasadı. Mal kesellenip aradan 2-3 hápte ótkennen olardıń patogenlik tásiri kórine baslaydı. Teri jaralaydı, jaralar, irińli kóbikler payda boladı, mal azıp ketedi.
Klinikalıq belgileri. Belgileri kóp bolmaydı. Sol ózgesheligi menen sarkoptozdan ajralıp turadı. Qoylar teri travmatik jaralanadı, azıp ketedi, suwıq túsiwi menen qoylar nabıt boladı.
Kutirga diagnoz qoyıw- klinikalıq belgilerine qaray hám laboratoriyada tekserip kesellik anıqlanadı. Kene yamasa olardı máyeklerin tabıw ushın teriniń jaralanǵan bólegi menen toqıma ortasınan qırındılar alınadı hám mikroskop astında tekseriledi. Onıń ushın alınǵan qırındılar buyım aynekshesısine alınıp ústine 2 teńdey 10% li oyiwshıkaliy yamasa natriy eritpesi quyıladı. Keyin bul material az-azdan buyım áynegi ústine tóbeizilib yopqich ayna menen jabılǵannan sung mikroskop astında tekseriledi.
Qutir keselliklerin emlew - qutir menen keseĺengenn haywan ajıratılıp emlenedi. Qutir kanalarininn máyeki - lichinka, nimfa hám imago dáwirlerine salıstırǵanda akaratsid peparatlariga shıdamlırok bwladi. Emlewden aldın teriniń jaralanǵan bólegi kwk sabın eritpesi menen juwıladı. Erteńına yumshagan teri ústindegi pustloq yogoch pıshaq menen qiriladi. Sonnan sung qandayda bir akaratsid preparati qollaniladi. Mısalı : a) Dust menen emlewde - akaratsid retinde altın shırpı untaqı, geksoxloranni 10 - 12 % li hám xlorofosning 7 % li dusti isletiledi. b) Dári dárman menen emlewde liniment hám mazlar isletiledi. v) vannada emlew - bul usıl jaz máwsiminde qoylardıń teri ústi qutirini (psoroptoz) emlewde qollanıiladi.
Aldın alıw ilajları - qutir tarqalǵan xojaliklarda kesellik payda bolganda barlıq haywanlar kesel, kesellikke gúman etilgen hám saw haywanlar gruppalarına ajratıladı. Bul gruppalar bólek Kesel haywanlar ajıratılıp tezlik penen emlenedi. Hár kúni xojalikdaģı mallar veterinariya qadaǵalawınan utkaziladi. Kesellikke gúman etilgefn haywanlar toparı da emlenedi. Malxanalar, ásbap -úskeneler, sharwadarlarniń jumıs kiyimleri dezinvaziya etiledi. Jaylawlardı zıyansizlentiriw ushın 2-5 ay moboynida sharwa malları baģılmaydı. Bul waqıtta qutir keneleri biologiyalıq usılda ochdan wladi. Qutir keseligi anıqlanǵan xojalıqta karantin daǵaza etilip, málim jollanbaģa qaray qutir keselligin joq etiwge tiyisli ilajlar ámelge asıriladı.
veterinariya ámeliyatında bunnan tısqarı Xorioptoz (terihur qutir) hám de Otodektoz (qulaq qutiri) kesellikleri de ushırasıp turadı.
Tákirarlaw ushın sorawlar.
1. Jaylaw keneleriniń
2. Qotir kenelrdiń biologiyasini aytıń.
3. Qıshıma qotir keselliklerin aytıń.
4. Qotir keselliklerin emlew jolları aytıń.

13-Tema : vETERINARIYA ENTOMOLOGIYASI.

Joba :
1. Nasekomalardıń morfologiyası, biologiyasi hám sistematikasi.
2. Boka lishinkalari qozg'aytugin kesellikler.
3. Qaramal gipodermtozi, at gastrofilyozi, qoy estrozi
kesellikleriniń tariypi, qozgatiwshisi biologiyasi, klinikalıq
belgileri, emlew hám aldın alıw ilajları.
Ádebiyatlar :
1. Shopwlatov J. " veterinariya tiykarlari" Tashkent, 1993 y.
Qoshimsha ádebiyatlar :
1. Abuladze K. I. «Parazitologiya i invazionnie bolezni
selxoz jivotnix» Uchebnik, Moskva, Kolos" 1991 g.
2. veterinariya nızamshiligi. " Jazıwshi" baspası. Tashkent 1998 y.
Tayansh sóz dizbekiler:
Kesellik tariypi, etiologiyasi, ekonomikalıq ziyan, biologiyasi,
klinikalıq belgileri, diagnoz, emlew, aldın alıw hám t.b

veterinariya entomologiyasi shıbın-shirkeyler tárepinen hár qıylı sharwa buyımları, moynali haywanlar hám de qusda qozgatilatugin entomoz keselliklerdiń payda boliwi, tarqalıw sharayatları, kesellikti diagnozı, emlew hám aldın alıw ilajların uyrenetugn pan bolıp tabıladı.

Shıbın-shirkeylerdiń morfologiyası - Shıbın-shirkeyler Insekta klasına kiretuǵın janiwarlar denesi úsh bolek - bas, kokrak hám qarın bólimlerine bolingen. Denesiniń sırtqı skeleti xitin menen oralǵan. Úsh buwinli bóleginde úsh jup buwin ayaqları hám 2 jup qanatları bar. Ayırım túrdegilerdiń qanatları bolmaydi. Bas bóleginde bir jup murti (antenasi) boladi. Shıbın-shirkeyler kokrek hám qarın bólimleriniń eki janına ashılatuǵın dem alıw shólkemleri - kekirdekleri jaylasqan. As sińiriw shólkemleri awız, tamaq, qızılonesh, orta hám arqa ishekten ibarat bolip anus menen tawsıladı. Awızında bir jup silekey bezinin joli tutasadı. Orta ishekke ajıratıw organlar funktsiyasın orınlawshı malpigiy naylari ashıladı.
Qan aylanıw sisteması ashıq júrek hám aortadan ibarat. Har qıylı reńde boladi. Ayırım waqıtta qızıl bolip denesin toltirip turadı. Jınıslıq shólkemleri qarın bosliginda jaylasqan. Er adamlardıń eki dana tuqimliginan bir ulıwma tuqim tusiwshi kanal ónim bolip kopulyativ organ bolip tawsıladı. Urgashilardin eki máyekligi bar, olardan máyek jollari baslanıp qinga ashıladı. Shıbın-shirkeyler toliq hám shala metamarfoz menen rawajlanıp - toliq metamorfozda máyek, lishinka, quwırshaq hám imago dáwirlerin oteydi. Shala metamorfozda - quwırshaq yamasa lishinka dáwirin ótpeydi.
Shıbın-shirkeyler sistematikasi - shıbın-shirkeyler eki qanatlılar (Dipter), bıytlar (Anoplyura), parxorlar (Qońırfaga) hám búrgeler (Anonipter) gruppaına birlesken. Eki qanatlılar kelte murtlilar - Braxitsera (boka, sona hám shıbınlar ), uzın murtlilar - Nematotsera (kulitsid shıbınlar ) hám kukleorodlar Pupipara (qoy hám at qan soriwshilari) genje gruppalarına bólinedi.
Maldaǵı gipodermatoz kesellikleri (teri boka kesellikleri), arqa buǵılarında edemagenoz (teri boka keselligi) atlarda - gastrofillyoz (qarın ishek boka kesellikleri), qoylarda estroz - (murın boslıq boka) keselliklerin hám keselliklerdi tarqatıwshı shıbın-shirkeylerge qarsı gúres ilajlardı uyreniw áhmiyetli wazıypa bolıp tabıladı.
Qaramal gipodermatozi (Teri boka keselligi) - Teri bokasi Gipoderma bovis hám lineata hám basqalar qaramallarda sozılmalı keshetuǵın gipodermatoz keselliginqozgaydi. Kesellik úlken ekonomikalıq ziyan keltiredi. Onimdarligi paseyedi, terini sapası buziladı.
Rawajlanıwı. Bul kesellikti qaramallardıń terisi astında parazitlik etetuǵın teri bokasinin lishnikalari qozgaydi. Teri bokasi aprel, may aylarında payda bolip, tuqimlangan urgashi boka máyek kúye baslaydı. Urgashi bokalar qaramallardıń arqa ayaqlari hám qarin júnine máyek qoyadi. Hár bir urgashi boka 500 den artıq máyek quyadi. Aradan 2-4 kún otkennen keyin , máyekten mayda lichinkalar shigip, terini tesip, onıń astına otedi. Keyin teri astı biriktiriwshi toqimalari arqalı haywannıń moyin tárep jıljıydı hám qizil onesh diywalina otip, ol jerde 5 ay jasaydı, keyin maldin arqa tárepine qaray jol aladı.
Boka lishinkalari maldin jelkesine dekabr, yanvar - fevral aylarında jetip keledi. Bul jerde lishinkalar guj bolip (isik ónim qilip) jasaydı, dem alıw ushın denesiniń aldındaǵı otkir ilmekleri, dene túkleri fermentler menen haywan terisini shotdi. Lichinka arqa tárepinde jaylasqan kekirdegi menen dem alıp, jelkedegi isikte shama menen bir ay jasaydı, keyin isiktegi tesikten shigip jerge túsedi. Lishinkalar ádetde haywan terisinen fevral ayınıń aqırlarında jerga tuse baslaydı. jerda gumbakga aylanıp 20 -25 kúnden keyin bul gumbaklardan qanatli bokalar shıǵadı. Olardıń awzi bolmagani ushın sırtdan aziqlanbaydi. Usınıń sebepinen olardıń omiri qısqa bolip, ol bir neshe kungana jasaydı tek. Sol dáwir ishinde buyım terisine máyek qoyadi.
Klinikalıq belgileri. Qista, erte báhárde qaramallardıń bel hám jelke teri astında mayda - mayda qatti túynekler ónim boladi hám aste uyań úlkenlesedi. Keyin onıń orayında tesikshe payda bolip, odan seroz yamasa irińli eksudat ajralıp turadı. Iriń qurgagannan keyin qabiqlar payda boladi. Hawa isiganda, qanatli bokalar ushqanda, qaramal qaship har qiyli jaralar alıwı múmkin.
Diagnozı. Qista hám erte báhárde qaramallardıń arqa beli hám jelkesini uslap korgenda noxat yamasa goza úlkenliginde irińli hám irińsiz túynekler bar ekenligi anıqlanadı. Jaz payıtlarında júdá kop ash-sariq boka máyekleri boladi.
Emlew. Ozbekistan sharayatında haywandıń bel, jelke terisi astına noyabr ayınan aprel ayına shekem boka lishinkalari kelip turadı. Bul lishinkalar túyinlerden qol menen sigip shigariladi yamasa dári jiberip oltiriledi. Hár 10 kúnde bir márte emlenip turıladı.
Aldın alıw ilajları. Haywanlar terisine jazda, guzde insektitsid eritpelerdi búrkiw. Qaramallardı hár 20 -25 kúnde 1 % xlorofos, neatsidol hám basqa dáriler menen shomoldiriw zárúr.
Atlardıń gastrofilyozi - At, eshak ǵashırlardıń as qazanında gastrofilous áwladına kiretuǵın 5 qıylı boka lishinkalari parazitlik qilip gastrofilyoz kesselligini shıǵaradı. Bul kesellik haywanlardıń as qazanın buzadi, ariqlatadi hám jumıs qabiletin paseytiredi.
Rawajlanıwı. As qazan bokalari jetiklik dáwirinde shıbınǵa uqsaydi, biraq qanatli dáwirinde at, eshek hám ǵashırlarǵa ziyan jetkezbeydi. tek bokalarning lishinkalari úlken ziyan jetkezedi. Urgashi bokalar jazda ushıp jurip, bir tuyaqli haywanlardıń erinlerine, moyni aldına, ayaq, kokrek hám qarin júnine máyek qoyadi. Attin junine qoyilgan máyekten 4-5 kúnde lishinka shıǵadı. Lishinkalar terini tesip qanǵa kiredi. Ayrım jaǵdaylarda at terisini jalaganda máyeklerden shıqqan lishinkalar attin tiline jabıladı, keyin olar as qazanǵa baradı. Lishinkalar as qazan diywalina jabılıp bul jerda parazitlik etedi. At as qazanındaǵı lishinkalar sol jerda qislaydi hám rawajlanıp 12-20 mmga jetedi. Báhárde yamasa jaz aylarında attin tezegi menen jerge túsedi. Jerde gumbakka aylanadı. Olardan 20 -30 kúnde eki qanatli jetik bokalar shıǵadı. Lishinkalar atlardıń as qazanında jasap, onı ziyanlandiradi hám kesellik rawajlanıp olim menen tamamlanadi.
Kesellik belgileri - Íshteyi paseyedi,joteledi. At asirese aziq as sińiriw etkende basın qarnina iyip turadı. Tez as qazan awiriwi hám shanshiw bilinedi. olgen yamasa soyilgan atti as qazanı jarıp korilgenda as qazan bokalardin júdá kop lishinkalari korinedi.
Diagnozı - Boka lishinkalari tiykarınan erte báhárde anıqlanadı. Kesellikti anıqlaw ushın attin tezagi dıqqat penen qaraladi hám tuwri ishegine kúl salıp tekserilgende de boka lishinkalarnin bar ekenin biliw múmkin.patanatomik ozgerislerge qaray anıqlanadı.
Emlew hám aldın alıw ilajları. As qazan bokasiga qarsı gúresiwde 30 mg/kg dozada xlorofosning 2 % li eritpesin ishiriw usınıs etilgen.
Qoy estrozi - Qoy bokasi - estros ovis qoy hám eshkilerde estroz keselligin qozgaydi. Qoy bokasi shıbınǵa uqsagan bolip, lishinkalari qoy hám eshkilerdiń murın hám tańlay bosliginda parazitlik etedi.
Rawajlanıwı. er jetken eki qanatli shıbıntarizli bokanin omiri qısqa bolip ol 25 kúnnen artıq jasamaydı. Urgashi boka máyek qoymay lishinka tuwadi, sol sebepli bul bokani tiri tuwatugin shıbın dep júritiledi. Boka ozinin mayda lishinkalarini qoylardin búrin tesigine quyadi. Qoydin murnina túsken lishinkalar demde murinnin ishkerisine qaray jıljıydı, bular bir jaslıq lishinkalar dep ataladı. Murın geweginin ishine túsken lishinka iyul - avgust aylarında haywanıń miyasiga qaray jıljıydı hám mańlay bosligina otiwi múmkin. Bul jerda eki ret tulep eki jaslıq hám odan keyin 3 jaslıq lishinkaga aylanadı. Úsh jasqa jetken lishinka mańlay bosligidan taǵı murin bosligina qaytip shıǵadı hám qoy tushkirgende jerga túsip topraq arasına kiredi. Topraq arasında gumbakga aylanadı. Odan 18-25 kúnnen keyin bolsa qanatli boka ushıp shıǵadı. Tuqimlangan urgashi boka diywal jarigi yamasa bınaǵa ushıp baradı hám ol jerda qandayda bir shuqurga jaylasıp tınıshǵana otiradi, ishinde lishinkalar ónim bolgannan keyin qoylar arasına ushıp barıp, qoydin murin gewegine lichinkalarni shashadı.
Klinikalıq belgileri – Qoydin murninan qan aralas shilliq ekssudat agadi. Qoylar qishqiradi, tushkiredi, ıshteyi buwiladi, ariqlaydi. Jalǵan aylanıw belgileri juz beredi.
Diagnozı. Klinikalıq belgilerine qaray hám de dezinsektsiya otkizip anıqlanadı. Olgen haywannıń bas suyek bosliqlarini jarıp tabılǵan lishinkalarga tıykarlanıp kesellik tasdiqlanadi.
Emlew hám aldın alıw ilajları - Qoy bokasinin bir jasar hám odan kishi lichinkalari yodining 0, 25 % li suwdaǵı eritpesi, geksaxloranning kreolindagi emulsyasi, 2-3 % xlorofos eritpesi menen búrkegish járdeminde murinnin shilliq perdesine purkalib oltiriledi. Ovkat beriletuǵın aqırlarǵa, nawalarǵa insektitsid dáriler surkep qoyilsa qoylar tumsigini urip aladı hám nátiyjede bokalar qoylarni tumsigina qonbaydilar.
Kesellik tarqatuwshi hám qozg'atuwshi shıbın-shirkeyler - Shıbın-shirkeylerdiń júdá kop túri sharwa buyımlarında parazitlik qilib, juqpalı hám de invazion keselliklerdiń qozg'atuwshilarini tarqatadi. Olarǵa sunalar, simullid mayda shıbınlar, kolikoid izeykeshler, bıyt, pár hám parxurlar kesellik qozgaydi.
Sunalar - Izeykesh, tukay hám urmonzorlarda bir jıl dawamında rawajlanıwı múmkin. qan jıljıtıp tuygan urgashi suna bir ay jasap aladı. Sol waqıt kishkene - kishkene, suwı agatugin salmalardin jagasindagi osimliklerdin paqalina 300 den - 1. 000 danege shekem máyek qoyadi. Ortasha bir-eki hápteden keyin bul máyeklerden lishinkalar shigip, olar 10 -11 ay suw hám topraqta jasap ol jerdegi azıqalar menen aziqlanadi. Hawa suwitqaninda máyekten lishinka shıǵıwı bir ay dawam etiwi múmkin. Lishinkaliq dáwiri shama menen bir jılǵa jaqin dawam etedi. Lishinkalar 6 ret tuleydi hám de metamorfoz ozgerislerdi toliq rawishte tawispagan halda qislap shıǵadı. Báhár keliwi menen lishinkalar rawajlaniw dáwirin tawisip, anaǵurlım qurgaq jayǵa ormelep shıǵadı hám sol jerde gumbakka aylanadı. Gumbakli dáwiri 6 -25 kún dawam etedi, keyin qanatli shıbın-shirkeyge shańaraqladı. Sonalardin tekgana urgashilari qan soriydi tek. Er adamlar bolsa osimliklerdin shiresi menen aziqlanadi.
Sonalar jetkizetugin ziyan- Olar buyımlarǵa túrli jollar menen hújim etedi. Olardıń silekeyi uwlı zatlı bolip sheken jayı qattiq awriydi. Sol sebepli sona sheken orında teri isikip qizaradi jáne bul jerdan bir- eki tamshı qan agadi. Haqiqiy sonalar - buyımlardıń kobirek qarin, ayaqlardin ishinde bolǵanına qonadi. Sonalar ushsa buyımlar tınıshsızlanıp, olardan qutiliw ushın jaylawlardan ımaratlarǵa qaship, ash qaladi, nátiyjede ariqlaydi. Sonalar qaramallarǵa máyek qoyganda, olardıń suti 10 -15 % azayadı. Jumısshı haywanlardıń jumıs qabileti paseyedi. Olar terini jaralap hár qıylı keselliklerdiń qozg'atuwshilarini juqtiradi.
Aldın alıw ilajları - Sonalarga qarsı gúres ilajları hazirgesha islep shıǵılǵan emes. Sol sebepli kompleks ilaj sharalar islep shıǵılǵan. Hár qıylı insektitsidlar menen sonalar hújiminen saqlaw. Onıń ushın jaylawların quritiw, melioratsiya jumısların jaqsılaw. Buyımlar turatugin lagerlarni parazit shıbın-shirkeylerge qarsı geksaxloranga arnawlı termik qospa qosip dudlatiladi. Túrli shashkalardan paydalanıladı. Ekenin aytıw kerek, sonalar jazda ushıp, hartumiga tez-tez suw aladı. Bul ózgeshelikin esapqa alıp úlken bolmagan hawizlerge azǵantay kerosin yamasa mazut aralastırıp qoyiladi. Sonalar suw alǵanı kelgende, hartumi menen neftning juqa perdesine tiyip júdá tez oledi. keyingi jıllarda gnusga qarsı 1-2 % xlorofos, 2-3 % polixlorpinen, 0, 5 % li fosfamid, 1 5 % li karbofos sıyaqlı insektitsidlar isletiledi.
Simulid mayda shıbınlar (moshkalar) - Olar shıbın shırkeylerden bolip 300 den kobirek túri anıqlanǵan. Shıbınlar sheken orındaǵı teri qiship ziyanlanadi. Kopgana keselliklerdi tarqatadi. Bular tiykarınan izeykesh orınlarda rawajlanadı. Urgashilari tuqimlanip, haywan qanini jıljıtıp toyganlarinan son agar suwdagi otlardin dene hám paqallarina 100-150 den máyek qoyadi. Aqpaytugin suwdaǵı otlarda máyek qoymaydi. Máyeklerinen 1-2 háptede lishinkalar shigip, agip atirgan suwdaǵı qurǵaq shóp - shopge jabısıp aladı. Bular 5 ret tuleydi keyin gumbakka aylanadı hám olardan suw astında erjetken qanatli mayda shıbınlar shıǵadı. 1, 5-2 ayda toliq rawajlanadi. Urgashilari haywan qanini súre turıp uwlı zatlı silekey ajratadı, bir neshe saattan keyin záhárleniw belgileri payda bolishi múmkin.
Haqiqiy shıbınlar - Urgashi úy shıbını jazda máyekin 150-200 den bulajak lichinkalari jeytugin aziqlarga at tezagi, taslandıq hám basqalarǵa qoyadi. Bul máyeklerden 24 saatta lishinkalar shıǵadı. 5-15 kúnden keyin lishinkalar gumbakka aylanadı hám olardan 3 - 7 kúnde er jetken qanotli shıbın-shirkeyler jetiledi. Jınıslıq er jetken shıbın 30 -35 kún jasaydı, ol qislap shıǵıwı múmkin.Guzgi shıbın (stomaoksiskaltsintrans) tiykarınan jańa at tezegi hám basqa haywanlardıń tezegine, tezagi bolmasa, basqa taslandıqǵa 150-200 den máyek qoyadi, aradan 1-3 kún otkennen keyin lishinkalar shigip, olardaǵı organik elementlar menen aziqlanadi hám 2-3 hápteden keyin gumbakka aylanadı. Gumabaklardan qanatli er jetken shıbınlar jetiledi. Shıbınlar bir ayda bir áwlad beredi.
Aldın alıw ilajları. Máyek lishinka hám gumbaklarni jogaltiw ushın shıbın máyek qoyatugin jaylar - gon, gunxanalar átirapı, xajetxanalar jaz aylarında hár 5-7 kúnde dárilenedi.
Tákirarlaw ushın sorawlar :
1. Entomologiya pániniń tariypin aytıń.
2. Nasekomalardin sistematikasin tusintirin.
3. Nasekomalar qozgaytugin keselliklerdi aytıń.
4. Nasekomalarga qarsı gúres ilajların tusintirin.
5. Sonalar, shıbınlar, shıbınlardı klassifikaciyaın aytıń.

14-Tema : VETERINARIYA PROTOZOOLOGIYASI.

Joba :
1. Protozooalardıń ulıwma klassifikaciyası.
2. Piroplazmidozlar haqqında túsinik hám olar qozg'atatuın
kesellikler.
3. Koktsidiozlar hám tripanosomozlar tuwrisinda túsinik.
Ádebiyatlar :
1. Shopwlatov J. " veterinariya tiykarlari" Tashkent, 1993 y.
Qosımsha ádebiyatlar :
1. Abuladze K. I. «Parazitologiya i invazionnie bolezni selxoz
jivotnix» Uchebnik, Moskva, Kolos" 1991 g.
2. veterinariya nızamshılıi. " Jazıwchi" baspası. Tashkent 1998 y.
Tayanısh sóz dizbegiler:
Kesellik tariypi, etiologiyasi, ekonomikalıq zálel, biologiyasi,
klinikalıq belgileri, diagnoz, emlew, aldın alıw hám t. b.

Patogen ápiwayı haywanlar yaǵnıy protozooalar hám de olar qozǵaytuǵın keselliklerdi úyrenetugin pán - Protozoologiya esaplanadı. Sharwa malları, jabayı haywanlar hám qus arasında ushraytuǵın protozooz keselliklerdi úyreniw menen veterinariya protozoologiyasi shugullanadi. Protozooalar túrli organ hám twqimalarda parazitlik etedi. Mısalı : piroplazmidiylar - konda; ishek, bawır hám búyrek kletkalarında - eymeridiylar, tripanosomlar hám trixomonadalar - jınıslıq organlarda ; retikulo - endotelial sistema kletkalarında - leyshmaniylar jasap parazitlik etedi. Protozooalar - mikroskopda kórinetug’ın bir kletkalı organizm bolıp- yadro, tsitoplazma hám perdeden ibarat esaplanadi. Protozooalar jınıslıq hám jınısız yul menen kupayadi. Ápiwayı usılda ekige bóliniw - urıqlaw hám shizogoniya usılında jınısız kóbeyedi. Bunnan tısqarı protozooalar eki jınıslıq kletkalardıń toliq kushilishi hám de óz-ózi tuqımlandırıw jolı menen jınıslıq kóbeyedi. Sonıń menen birge, ayırım protozooalar yaǵnıy koktsidiylar bir ǵana xujayin denesinde, basqaları piroplazmidiylar eki xujayin qatnasıwında kóbeygenligi ushın bir yamasa eki xujayinli parazit dep ataladı.

Ápiwayı haywanlar - Protooza tipi bir qansha klastı óz ishine alıp, olardan xivchinlilar - Mastigophora, sporalılar - Sporozooa hám Sarcadina klass wákillerin úyreniw úlken ámeliy áhmiyetke iye. Háreket etiwshi organellalari bolmag’an Sporozooa klass wákilleri qozg’atatug’ın kesellikler sporozooalar dep ataladı. Bul ápiwayı haywanlar sharwa mallarınıń qızıl qan denesheleri yaǵnıy eritrotsitleri hám epitelial kletkalarında parazitlik etedi.
Piroplazmidozlar - Bir gruppa protozoy kesellikler piroplazmidozlar dep atalib, olardıń qozg'atıwshıları piroplazmidiy gruppasına kiretuǵın sporoviklar bolıp tabıladı. Olar obligat transmissiv keselliklerge kirip, tábiy sharayatta biologiyalıq tarqatıwshı - jaylaw (iksodid) kanalari arqalı kesellengen haywannan salamat haywanǵa ótedi. Piroplazmidozlar ózine tán ayrıqshalıqlarǵa iye bolg’anlıg’ı, máwsimiyligi, málim orınlarda tarqalganligi hám taza bulmagan immunitetiniń bar ekenligi menen kórinetuǵın boladı. Piroplazmidozlar úy haywanlarınıń eritrotsitida hám RES (retikulo-endotelial sistema ) kletkalarında parazitlik etedi.
Morfologiyası - Piroplazmidiylardı túri hám rawajlanıw dáwirine qaray olar bir yamasa kóp almurt tárizli amyoba tárizli, saqıyna tárizli, súyri-sopaq, tayaqsha tárizli kushuv belgilerine uqsas boladı. Piroplazmidiylardńı kólemi 0, 6 -0, 7 m aralıg’ında bolıp úlken kishi piroplazmidiy dep ataladı. Piroplazmidiylar eritrotsitlerdiń orayında jáne onıń periferiyasında jaylasadı. Almurt tárizli bir-biri menen ótkir hám ótpes múyesh payda etip birigedi.
Biologiyasi. Hámme piroplazmidiylar jaylaw kanalari hám úy haywanlarında rawajlanadı. Kesellengen haywanlardıń qanın sorıg’an kene, eritrotsit menen birge hár túrlı piroplazmidiylarni jutıp jiberedi. Jutılg’an parazitlardan sporozoitlar rawajlanadı. Sporozoitlar kenelerdin’ silekey bezinde toplanadı. Invaziyalang’an jaylaw kanalari saw haywanlarǵa jabısıp, olardıń qanın sorıp atırg’an waqıtta óz silekeyinde sporozitlardı qanǵa kiritedi, olar stetsifik xujayin eritrotsitlarni yamasa RES kletkalarına ótip jinsiz jol menen kóbeyedi, kesellikti qozg’aydı. Jaylaw kanallarınıń denesinde invaziya kóp waqıtqa shekem saqlanadı biraq aralıq xujayin organizmindegi piroazmidiylar tezlikte nabıt boladı.
Sistematikasi. Piroplazmidiylar gruppası eki Babeziide hám teyleriide shańaraǵına bólinedi. Babeziide shańaraǵı kóbinese almurt tárizli bolıp eritrotsitda ápiwayı bolıp yamasa urıqlaw jol menen kóbeyedi. Teyleriide shańaraǵına kiretuǵın sporalılar bir teyliriadan ibarat bolıp eritrocitte saqıyna tárizli hám basqa kórinisinde ushraydı. Olar RES kletkalarında shizogoniya jolı menen kóbeyib, ánar danashaları dep atalatuǵın Kox shariklerin payda etedi.
Erizootologiyasi. Piroplazmidozlardıń payda bulıwı hám rawajlanıw ushın ; a) kesellikti basınan keshirgen hám denesinde piroplazmidioz qozg'atıwshıların tasıwshı haywanlar, b) piroplazmidozlarni tarqatıwshı jaylaw kanaları, v) kesellikke beyim haywanlar menen málim tábiy sharayatlar bolıwı shárt. Sol shınjırdıń qandayda-birı bolmasa kesellik júz bermeydi.
Piroplazmidioz derekleri tómendegishe klassifikaciyalanadı.
a) Latent derekleri - jaylaw kanaları hám piroplazmidiylarni tasıwshı sharwa malları bolg’an jerler latent derek esaplanadı.
b) Epizootik deregi - epizootik shınjırdıń 3 strukturalıq bólimi ámeldegi jer.
v) Piroplazmidozdan qáwipli zona - Bul orında denesinde piroplazmidiylar bolmag’an jaylaw keneleri hám kesellikke beyim haywanlar ámeldegi bolıp, tek piroplazmidiylardı tasıwshılar bolmaydı.
Házirgi waqıtta qaramallarda - 11, atlarda - 2, qoylarda - 6, shoshqa hám itte - 1 den piroplazmidoz kesellikleri ushıraydı.
Qaramal piroplazmozi - Piroplazmoz Ótkir ótetug’ın invazion kesellik bolıp piroplazma begeminunum dep atalıwshı gemosporidilardın’ eritrotsitlerde parazitlik qılıw sebepli rawajlanadı. Piroplazmoz máwsimiy kesellik bul kesellik penen shalıng’anda ısıtpası shıǵadı, sarg’ayadı, qanı azayadı hám qan siyadi.
Rawajlanıwı. Piroplazma begiminum eki yaǵnıy definitiv bofiluskas kalkarastus keneler hám aralıq xujayin qaramal arqalı rawajlanadı. Qwzg'atuvchi aralıq xujayini kizil qan donachalari - elitrotsitlari hám ishki parinximatoz shólkemlerinde kupayadi. Olardıń ápiwayı bulinib kupayishi nátiyjesinde amyoba formasında almurt, halkasimon hám basqa kurinish ónim bwladi. Kananing piroplazma menen invaziyalangan lichinkalari hújim etkeninde yuqadi. Haywan konini surayotgan kana sulagidagi piroplazma qan tamırlarına utib, darxol eritrotsitga hám ishki parenximatoz shólkemlerine kirip kupayadi hám pútkil organizmge tarqaladı. Bul haywanǵa hújim etken Boufilus kalkaratus bir xujayinli kana bwlganligi ushın onıń qaramallarǵa hújim etken lichinkasi sol organizmdiń wzida nimfaga, sungra er adam hám urgochi kanaga aylanıp, qan jıljıtıw waqtında piroplazmida menen invaziyalanadi. Kana organizmine utgan piroplazma begeminum jınıslıq yul menen kupayib, kananing máyeklerine wtadi. Sungra qanǵa tuygach kana haywan denesinen erga túsip, máyek kuyadi hám bir neshe hápteden keyin bul máyeklerden transovarial usılda, yaǵnıy máyek arqalı piroplazma menen invaziyalangan lichinka shıǵadı. Sol lichinkalar qaramalǵa hújim kilib qan jıljıtıw menen birge olarǵa piroplazmozni yuktiradi.
Epizootologiyasi. Bul kesellik Arqa Kavkazda, Dogistonada, Kavkaz artında 2-3 ret tákirarlanıp turadı. Bir xujayinli Boufilus hár jılı 2-3 ret bul kesellikti kwzgatadi. Kesellik jaz hám kwz aylarında ushraydı.
Klinikalıq belgileri. Jasırın dáwiri 10 -15 kún. Kesellik wtkir wtishi hám 2-3 kún ishinde haywandı halok etiwi múmkin. Dene temperaturası +40 +420 S ge shekem kutariladi, ıshteyi yuqoladi, em-ǵawısh emaydi, kavsh kaytarmaydi, suw ichmaydi, shilimshiq perdeler kesellik basında kizaradi, keyin sargayadi. Júrek urıwı dem alıwı tezlashadi. Haywan kaltirab zorǵa yuradi. Haywandıń siydigi menen gemoglobin ajraladi`. " Qan siyadi" haywan 3-4 kúnde halok bwladi.
Patanatomik wzgarishlar. Wlgan haywan orik, shilimshiq perdeleri hám teri astı twqimalaridan qan kochadi, sharbısı sargayadi, koni suyuladi. Júrek úlkenlesedi, kattik hám sargish kizil reńde bwladi, ut qaltası júdá kuk, ut chwziluvchan bwladi, talaq 2-3 ret úlkenlesedi.
Diagnozı. Klinikalıq belgilerine hám epizootologik maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp anıqlanadı. Kesel molning periferik konidagi eritratsitda piroplazma bar ekenin anıqlap tasdiklanadi.
Aldın alıw ilajları. Kesel hám kesellikke shubhalı buyımlar padadan ajratıladı hám Kanadan tazalanadı. Emlew ushın tripanblau, flavokordin, piroplazmin, berinil hám azidin kullaniladi. Ximioprofilaktika maqsetinde tripansin, berinil, azidin menen emlenedi. Emlew keshiksa payda bermeydi. waqıt-waqıtı menen terindegi kanalarni wldiradigan dáriler isletip turıw kerek.
Babezioz - wtkir formada wtadigan kesellik bwlib onı Babezia vovis chakiradi. Bul máwsimiy kesellik, ol jaǵdayda haywan dene temperaturasınıń kutarilishi, shilimshiq perdeleriniń sargayishi, kamkonlik hám gemoglobunuriya bwladi.
Rawajlanıwı. Kishi endoglobulyar parazitlardan bwlib úlkenligi 1-2 mkr teń. Eritrotsitlarda halkasimon, súyri-sopaq, amyobasimon hám nokka uxshash bwladi. Babezia eritrotsitlarda yamasa ishki parenximatoz shólkemleriniń twqimalarida ápiwayı yul menen bulinib kupayadi.
Qwzg'atuvchisi - Iksodes áwladına kiretuǵın kanalar yuktiradi. Bul urgochi kana denesine utgan babezia jınıslıq yul menen kupayib onıń máyekdoniga, máyekine utib, taransovarial usılda kananing kelesi áwladına wtadi.
Epizootologiyasi. Babezia 1 jılda eki ret may ayınan - avgustǵa shekem, avgusttıń ekinshi yarımınan sentyabr ayına shekem júdá kupayadi. Babeziyani tarkatuvchi kanalar lichinka, nimfa hám imago dáwirlerinde kup waqıtqa shekem ash jasawı hám tábiyaatda invaziya dáregin saklashi múmkin.
Klinikalıq belgileri. Kesellik belgileri buyımlar jaylawǵa shıqqannan keyin 12-14 kún utgandan keyin payda bwladi. Dene temperaturası kutarilib, sidik kizarishi, shillik perdeler sargayishi tiykarǵı belgi esaplanadı.
Patanatomik wzgarishlar. Piroplazmoz keselligine uxshash bwladi.
Diagnoz. Klinikalıq belgileri tıykarlanıp qwyiladi. Periferik qan tamırlarınan surtpe tayarlanıp mikroskopda kwrib anıqlanadı.
Aldın hám gúres ilajları - Kesel hám kesellikke shubhalı buyımlar padadan ajratıladı hám Kanadan tazalanadı. Emlew ushın tripanblau, flavokordin, piroplazmin, berinil hám azidin kullaniladi. Ximioprofilaktika maqsetinde tripansin, berinil, azidin menen emlenedi. Emlew keshiksa payda bermeydi. waqıt-waqıtı menen terindegi kanalarni wldiradigan dáriler isletip turıw kerek.
Teylerioz - Qaramallardıń teyleriozi wtkir wtadigan invazion kesellik, onı Teyleridi annwlata kwzgaydi. Júzeki jaylasqan limfa túyinleriniń úlkenlashuvi, qan siyishining bulmasligi menen fark etedi. Wzbekistonda teyleria annwlatadan basqa T. mutans hám T. serjenli túrleri de ushırasıp turadı.
Rawajlanıwı. Definitiv xujayini bwlgan xialomma áwladına kiretuǵın jaylaw kanalari hám aralıq xujayinlari - qaramal, buyvol hám zebularda rawajlanadı. Invaziyalangan xialomma kanalari shekenda qaramallar zálellenedi. Qanǵa utgan teyleriy RES twqimalarida shizogoniya usılında kupayib, ánar donachalariga uxshash denesheler payda etedi. Gamontlar shizogoniya kupayishining aqırında bóleklenip, oǵırı kup muǵdarda eritrotsitlarga wtadi. Bul gamontlarga gamentotsitlar dep ataladı hám olardı periferik konda tabıladı. Gametotsitlar hár bir eritrotsitda 3-4 hám xatto 11 den bwlishi múmkin. Olar útirsimon, halkasimon, noksimon formada bwladi.
Epizootologiyasi. Máwsimiy kesellik buli, alıp kelingen násillik buyımlardıń 65 % igacha halok bwladi. Xialomma kanalari malxanalarda rawajlanıp kesellik tarkatadi.
Klinikalıq belgileri. Jasırın dáwiri 15-30 kún. Kúshli keship 7-20 kún dawam etedi hám kwpincha haywan halok bwladi. Júzeki limfa bózi 2-4 ret úlkenlesedi, temperaturası +410 S ga kutariladi. Júrek iskerligi buz'ladı. As sińiriw shólkemleriniń jumısı izdan shıǵadı, tezagi shilimshiq qan aralas bwladi. Kon'yuktiva, gwg'ri ishekti shilimshiq perdesi hám kinda nuktasimon qan qwyilish gúzetiledi hám de kindan qanǵa uxshash shilimshiq suyıqlıq okib turadı. Haywan kiynalanib, az muǵdarda tez-tez siyadi, siyganda beli iyiledi.
Diagnozı - Bul wziga tán klinikalıq belgilerine, jıl mawsimine qaray anıqlanadı. Surtpe tayarlanıp mikroskop astında tekseriledi.
Emlew hám aldın alıw ilajları - Teylerioz bar xwjaliklarda sharba buyımların waqtınan burın togli jaylawǵa xaydaladi. Qaramallar jaylaw kanalari bulmagan malxanalarda bokilib, hár 6 kúnde bir ret akaratsid preparatlari menen dárilenip turıladı. Geylerioz menen kesellengen buyımlardı emlew ushın keselliktiń birinshi belgileri payda bwlishi menen vetvrachga xabar qılıw, jaqsı bagıw, azıqlantırıw, sugorish hám baǵıw kerek. Emlew ushın flavakridin, gemospiridin, sulfantrol, azidin, berinil hám basqa preparatlar isletiledi.
Koktsidiozlar - awıl xwjalik hám jabayı haywanlar, kushlar, balık hám basqa haywanlarda ushraytuǵın kesellik bolıp tabıladı. Bul keselliklerdi koktsidia gruppaına kiretuǵın sporozooalar kwzgatadi. Koktsidiylar epitelial kletkalardıń parazitlari bwlib, ishek, bawır hám búyrekti shillik perdelerinde parazitlik etedi. Hár bir haywan turining wziga tán koktsidiyi bwlib, olar tiykarınan eymeride shańaraǵınıń wákilleri bolıp tabıladı. Koktsidiozlar qusshılıq hám kuyonchilikka úlken ekonomikalıq zálel etkazadi. Kesellengenleriniń 85-90% halok bwladi. Koktsidiylar aralıq xujayinsiz rawajlanadı. Koktsidiylar áwele haywanlardı epitepial kletkalarına kirip, jınısız shizogoniya yuli menen kupayadi. Sungra jınıslıq kletka ónim kilib, gametogoniya yuli menen kupayadi. Kesellengen haywan tezagi menen ootsistalar tısqarına shıǵadı hám kulay sharayatta rawajlanıwın dawam ettirib, sporogoniya yuli menen spora payda etedi. Haywanlar alimentar yuli menen sporozoitalari bwlgan ootsistalarni yutib koktsidioz menen kesellenedi.
Tripanosomozlar - Bul keselliklaprni Mastigafora klasına tiyisli tripanosoma áwladına tiyisli parazitlar kwzgatadi. Hár bir haywan ushın wziga tán tripanosomlar ámeldegi bwlib, fakat tripanosomi nine - kol Yakimovi - túye, at, eshak, xozir, ıyt hám kupchilik kemiriwshi haywanlar ushın da patogenli esaplanadı. Bul parazitlar qan sarısuwı yamasa bir tuyokli haywanlardıń jınıslıq shólkemlerin shilimshiq perdelerinde parazitlik etedi. Wzunligi 20 -29 mk, eni 1, 5-3 mk bwlib, yupka chwziluvchan perde menen koplangan. Triponosomalarning xivchinlari, túlkinlanuvchi perdesi, wzak hám wzakchalari bwladi. Olar buyiga qaray eki kletkaǵa bulinib, jınısız yul menen kupayadi. Wzbekistonda tripanosomoz keselliklerden atlardıń qashırıw keselligi, at hám túyelerdiń su-auru keselligi hám de qaramallardıń trixomonoz keselligi ushırasıp turadı.
Túye hám atlardıń Su - auru keselligi - Su-auru (tripanosomoz) túye, at, ǵashır hám eshaklarda sozılmalı keshetuǵın invazion kesellik bwlib, onı Tripanosoma nine - kol Yakimovi paraziti kwzgaydi. Bul kesellik tiykarınan Urta-Aziya Respublikalarında kwproq tarkalgan. Wzok jıllarǵa shekem bul kesellika qarsı dári bulmaganligi sebepli xwjaliklarga úlken zálel etar edi.
Rawajlanıwı. Tripanosomlar buraw formada hám kilsimon xivchinlari bwlib wzunligi 25, 1-21, 5 mkr. Tripanosomalar haywan konining sarısuwında parazitlik etedi. Olar uwlı zat element (tripanotoksin) chikarib, haywan organizmin, nerv sistemasın uwlı zatlaydı.
Epizootologiyasi. Parazitlar sog molga sunalar, qan shıbınları arqalı wtadi. Ayniksa jıldıń issik aylarında kesellik kupayadi, sebebi bul waqıtta suna hám shıbınlar aktivlesedi. Bul shıbın-shirkeyler dárya hám kúl buylarida ushraydı.
Klinikalıq belgileri. Keselliktiń jasırın dáwiri 12-20 kún dawam etedi. Kesellik wtkir hám sozılmalı wtadi. Molning temperaturası +39, 50 S +400 S ge shekem kutariladi, keyin normal jaǵdayǵa keledi, waqıtı -waqıtı menen kutarilib turadı. Tuyediń ıshteyi yuqoladi, kavsh kaytarmay kuyadi, bushashadi. Buyin limfa túyinleri úlkenlesip, yakkol kurinadigan bwlib koladi. Haywan tez-tez jatadı, geyde ishi ketedi, kwzidan jas okadi. Kesellik barǵan sayın salmaqlilesip haywan wladi. Eger haywan 2-3 háptede ulmasa, kesellik sozılmalı formaǵa utib kup aylarǵa chwziladi. Haywandıń orkasi láńlanadi, kwziga ok túsedi, juni xurpayadi. Kesellengen atlardıń erinleri, lunji, kuloklari, jaq astı, kukragi, jınıslıq shólkemleri shıyshedi, olarda tez-tez asabiy jaǵdaylar júz berip turadı. At gellesin diywalǵa tirab turadı yamasa xurkadi. Kesellenip dúzelgen haywanlarda invaziya wzok waqıtlarǵa shekem saklanadi.
Patologoanatomik wzgarishlar. Wlgan haywandıń ishin jarıp qaraǵanda, onıń orikligi, kukrak hám korin bushligida sarısuw tuplanganligi, tóbeok hám limfa túyinleriniń úlkenlesip ketkenligi kurinadi, qan suyuladi, shilimshiq perdeleri okaradi.
Kesellikti diagnozı. Kesellik wziga tán belgilerine hám wlgan haywan ishinde júz bergen wzgarishlarga qaray anıqlanadı. Laboratoriyada qan hám odan surtpe tayarlab, mikroskop menen qaraǵanda wlik yamasa háreketlenip turǵan tripanosomlarni kwrish múmkin.
Emlew - Kesel haywanlardı emlew hám de aldın alıw ushın altı atarin, azidin dárilerden paydalanıladı. Altı atarin otning hár 1 kg tiri salmaǵına 0, 01 g; túyelerge 0, 035 g muǵdarında eritpe formasında qan tamırǵa jiberiledi. Bir ret jiberilgen altı atarin 1, 5 ay tripanosomozdan saklaydi. Sol múddet wtgandan keyin taǵı tákirarlaw kerek.
Aldın alıw ilajları. Túye hám atlardı su-auru keselliginen saqlaw ushın olardı swna kwp jaylawlarǵa hám suw dáreklerine jibermaslik kerek. Bunday orında buyım keshesi yamasa salqın payıtlarda boqiladi. Sonıń menen birge molga swna hám shıbınlarǵa qarsı dáriler surkalgan yopqichlar jawıp qwyiladi.
Atlardıń qashırıw keselligi - bul biyelerdi qashırıw waqtında jınıslıq organlar arqalı yuqadigan hám sozılmalı keshetuǵın invazion kesellik bwlib, onı tripanosoma ekviperdum qwzg'aydi.
Qwzg'atuvchisi - forma tárepten su-auru tripanosomasiga whshash bwladi. Bul parazitlar jınıslıq shólkemlerine kirip, shilimshiq perdesinde jasaydı hám waqıtı -waqıtı menen qanǵa wtishi múmkin. Ol shilimshiq perde shirasi hám haywandıń qanı menen azıqlanadı. Wzlaridan uwlı zat ajıratıp wlishiga baslawshı bwladi.
Klinikalıq belgileri - keselliktiń jasırın dáwiri 2 - 3 ayǵasha chwziladi. Kesellik belgileri 3 dáwir bwlinadi.
1. Ayǵırlardıń preputsiya qaltası, yorg'oq hám jınıslıq aǵzası, biyelerde qın erinleri hám elin shıyshedi. Jınıslıq organlardıń shilimshiq perdelerinde mayda jaralar payda bwladi, olar dúzelgennen keyin wrnida daqlar qaladı. Kesel haywan tez-tez qiynalib siyadi, jınıslıq beyimlik ádetdegidan kúshli bwladi.
2. Haywanlardıń terisida xarakterli wzgarishlar bwladi. Otning kwkrak, qarın hám sawırsında daq formasında 4-20 sm li isikler payda bwladi. Bul daqlar denediń túrli jaylarına shıǵıp bir neshe saattan keyin yuqoladi hám basqa orında shıǵadı.
3. Láńlanishlar baslanadı. Qulaq, erin, til asılıp háreketsiz bwlib qaladı. Oqsaydi, ayǵırlarınıń yorg'oq qaltasında, biyelerdiń qın erinlerinde hám elinida aq daqlar payda bwladi. At oriqlaydi, kwpincha jatadı, wrnidan qiynalib turadı. Kesellik aqırında at láńlanib wladi.
Diagnozı - klinikalıq belgileri, jınıslıq aǵza shilimshiqlaridan surtpe tayarlanıp mikroskopda kwzdan keshirip hám RSK usılında tekserip anıqlanadı.
Aldın alıw hám gúres ilajları - shubhalı hám kesel haywanlardı qashırıwǵa qwymaslik kerek. Jańa alıp kelingen biyeler 20 kunge shekem qochirilmaydi. Atlar úzliksiz tekserip turıladı. Biyelerdi jasalma qashırıw kerek, kesellikke shubha etilgen biyeler azidin, novarsenol dárileri menen emlenedi. Bul dáriler keselliktiń aldın alıw ushın hár 1, 5 ayda biyelerdiń qanına jiberip turıladı.
Qaramallardıń trixomonozi - protozoy keselliklerden bwlib, olardı mastigafora klasına kiretuǵın trixomonadalar kwzgatadi. Kesel haywanlar bugozlik dáwirdiń birinshi yarımında bala taslaydı, yuldoshi jatırda wzok turıp koladi, jınıslıq shólkemleri yalliglanadi hám haywan kisir koladi. Bul kesellik qashırıw waqtında yuqadi.
Qwzg'atuvchisi - Trixomonas fetus siyirlardıń ashıw hám jatır shilimshiq perdelerinde, bwkalarning preputsiya qaltası hám jınıslıq shólkemlerinde parazitlik etedi. Olar buyiga qaray ekige bulinib kupayadi. Olar jınıslıq organ shilimshiq kletkaları, mikrob hám eritrotsitlar menen oziklanadi.
Epizootologiyasi - hámme mámleketlerde ushraydı. Saw siyirlar kesel bwkalardan yuktiradi. Sonıń menen birge, kesel buyımlar jınıslıq yullaridan bóleklengen suyıqlıqlar menen pataslanǵan tushama ásbap -úskeneler, shıbın hám xakazolar arqalı yukishi múmkin. Kesellik tiykarınan qashırıw waqtında yuqadi.
Klinikalıq belgiler - sapasız em-ǵawısh menen boqilgan buyım kesellikke beyim bwladi hám trixmonadalarning rawajlanıwı ushın sharayat jaratıladı. Bwkalarning jınıslıq yullariga utgan hám siyirlardıń kiniga utgan trixomonadalar tez kupayadi. Olar ajratgan júzimsinlar túyinli vaginit, tservitsistit hám endometrit rawajlantıradı. Trixomonadlar hám olar menen kirgen mikroorganizmlar tásirinde jatır daǵı bala wladi. Jatırda loykasimon suyıqlıq tuplanadi, 1, 5-3 aydan keyin bunday kesellengen siyirlar bala taslaydı. Siyirlar kochgandan 1 - 2 hápte utgach, kinning shilimshiq perdesi isikip kizaradi. Kesel haywan orkasiga karayveradi. 1 - 2 hápteden keyin siyirlardıń jınıslıq aǵzasınan túynek hám shilimshiq aralas suyıqlıq oqa baslaydı. Qinning tómengi hám qaptal diywallarında áwele mayda bwrtiklar keyin tarı doni úlkenligidegi qattı túynekler payda bwladi. Wtkir formada wtganda 3 - 6 hápte dawam etedi. Keyin sozılmalı formaǵa wtadi. Siyirdıń suti azayadı, kuyukish dáwiri chwzilib ketedi. Buǵalar zálellenip 1-2 kún wtgach, preputsiya qaltası isikip, qattı og'riydi hám iriń aralas suyıqlıq ajrala baslaydı, jınıslıq organdıń shilimshiq perdesinde mayda qızıl túynekler ónim bwladi. Preputsiya qaltasınıń sırtqı qabatı qırında jaralar bwladi.
Diagnozı - klinikalıq belgilerine hám jınıslıq organlardan ajıralıp atırǵan suyıqlıqlardı mikroskopda tekseriw yuli menen anıqlanadı.
Emlew - jınıslıq organlar 1:2000 - 1:2500 koefficient degi amargan eritpesi, yodning (1:500) suwdaǵı eritpesi, 8 % li ixtiol menen juwıladı.
Aldın alıw ilajları - buyımlar kesel hám saw gruppalarǵa ajratıladı. Kesellikke gúman etilgen gruppaǵa keselliktiń uǵımsız belgileri bwlgan hám trixomonoz menen kesellengen buǵalardan qochgan siyirlar kiritiledi. Bular emlengennen keyin jasalma qashırıladı. Trixomonoz menen zálellengen buǵalar siyirlardı qashırıwǵa qwyilmasdan tezlik penen emleniwi kerek. Sungra 1, 5 ayǵasha hár 8-10 kúnde bir ret olardan alınǵan urıw hám preputsiya juwındısı tekserilip, trixomonadlar bar yamasa yuqligi anıqlanıp turıladı.
Tákirarlaw ushın sorawlar :
1. Protozoologiya páni neni wrganadi.
2. Piroplazmidiylar gwg'risida túsinik beriń.
3. Tiykarǵı piroplazmidoz keselliklerdi aytıń.
4. Koktsidiylar hám tripanosomozlarni tushintiring.
5. Qan parazitar keselliklerin aldın alıw ilajların aytıń.

Jáhán derekleri:

1. Burdeleev v. T. «Osnovi veterinarii» Moskva, Kolos, 1993 g.

2. Konapatkin A. A. " Epizootologiya i infektsionnie bolezni
selxoz jivotnix". Uchebnik, Moskva. " Kolos" 1984 g.
3. Danilevskiy v. M. " vnutrennie nezaraznie bolezni selxoz
jivotnix" Uchebnik, Moskva. v. O. " Agropromizdat" 1991 g.
5. Abuladze K. I. «Parazitologiya» Moskva, Kolos, 1994 g.

Tema : Veterinariya araxno-entomologiyasi.

Joba :
1.
Veterinariya araxnologiyasi hám entomologiyasi go'g'risida túsinik. Iksodid, argazit hám gamozoid kanalar morfologiyası hám rawajlanıwı.
2. Sarkoptoz keselliginiń tariypi, qozǵawtıwshısı, rawajlanıwı, epizootologiyasi, klinikalıq belgileri, diagnozı, emlew hám aldın alıw ilajları.
3. Psoroptoz keselliginiń tariypi, qozǵawtıwshısı, rawajlanıwı, epizootologiyasi, klinikalıq belgileri, diagnozı, emlew hám aldın alıw ilajları.
Ádebiyatlar :
1. Shopo'latov J. Veterinariya tiykarları. Tashkent, Miynet baspa. 1993 y.
Qosımsha ádebiyatlar :
1. Abuladze K. I. Parazitologiya i invazionnie bolezni sel'xoz jivotnix. Uchebnik, Moskva, Kolos 1991 g.
2. Veterinariya nızamchiligi. Jazıwshı baspası. Tashkent 1998 y.
Tayanısh sóz dizbekler:
Kesellik tariypi, etiologiyasi, ekonomikalıq zálel, biologiyasi, klinikalıq belgileri, diagnoz, immunitet, emlew, aldın alıw hám x. k.

Veterinariya araxnologiyasi-parazit órmekshisimonlar qozǵatatuǵın sharba buyımları hám de qustıń araxnoz kesellikleri hám olarǵa qarsı gúres ilajların uyretedi. Parazit órmekshisimonlarning túri kóp bolıp, olar morfologiyalıq dúzilisi, biologiyalıq rawajlanıwı, ekologiyalıq qásiyetleri tárepinen túrme-túr bolıp tabıladı. Veterinariya salasında akariformes hám parazitoformes gruppa wákillerin úyreniw úlken áhmiyetke iye.

Akariformes gruppası - bul sarkoptoid yaǵnıy haqiqiqiy kanalar hámme kanalarnipg úshten eki bólegin óz ishine alıp, olar júdá kishkene boladı, kekirdagi, sigma hám qarın qalqanı bolmaydı. Ayaq pánjelerinde so'rgich hám tırnaqları bar. Jınıslıq demorfizm jaqsı kórsetilgen. Bul gruppadan Sarkoptoidea qotır kanalari; Analgezoidea pár kanalarini úyreniw úlken áhmiyetke iye.
Parazitoformes gruppası - aldınǵı gruppaǵa qaraǵanda bir-muncha kemrek tur hám áwladlardı óz ishine aladı. Bul gruppadan Gamozoidea (gamazoid) kanalari menen Iksodoidea (iksodid) kanalarini úyreniwdiń áhmiyeti úlken. Gamazoid kanalardan dermanistide shańaraǵınıń dermanissus áwladınıń túrleri kóbirek tawıqlarda parazitlik etedi. Iksodididea úlken shańaraǵı - iksodid (jaylaw ) kanalar menen argazid (jumsaq ) kanalar sıyaqlı eki shańaraqtı óz ishine aladı. Shorvachilikka tiykarınan iksodid (jaylaw ) kanalari zálel keltiredi. Bul shańaraq Iksodes,; Beofilus; Gemafizalis; Dermatsentr; Ripitsefalus; Gialomma sıyaqlı altı áwladtı óz ishine aladı. Argazid shańaraǵı da bir qansha áwladtı óz ishine aladı. Veterinariyada olardan Ornitodoros menen Argas áwladları wákilarining áhmiyeti úlken.
Veterinariya entomologiyasi - parazit shıbın-shirkeyler, olar tárepinen hár qıylı sharba buyımları, terili haywan hám de qusda qozǵatiletuǵın entomozlarning payda bolıwı, tarqalıw sharayatları, kesellikti anıqlaw, emlew usılları, aldın alıw hám olarǵa qarsı gúres ilajların uyretetuǵın fan bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, entomologiya kóplegen parazit shıbın-shirkeylerdi ayırım juqpalı hám iivazion keselliklerdi taratıwshısı retinde úyrenedi.
Shıbın-shirkeylerdiń morfologiyası - shıbın-shirkeyler, yaǵnıy insekta klasına kiretuǵın jonivorlar denesi úsh bólek - bas, tós hám qarın bólimlerge bólingen. Denesi xitin menen qoplangai. Úsh buwınlı tós bóleginde úsh jup bo'g'im ayaqları hám eki jup qanatları bar. Ayırım túrdegi shıbın-shirkeylerdiń qanatları bolmaydı. Bas bóleginde bir jup murti yaǵnıy antennasi boladı. Shıbın-shirkeyler tolıq hám shala metamorfoz menen rawajlanıp, tolıq metamorfoz waqtında máyek, lichipka, quwırshaq hám imago dáwirlerin oteydi. Shıbın-shirkeyler shala metamorfoz menen rawajlanǵanda quwırshaq yamasa lichinka dáwirin ótpeydi, biraq dúzilisi tárepinen imagoni yadǵa saladı.
Shıbın-shirkeyler sistematikasi - házirgi waqıtta shıbın-shirkeylerdiń bir millioiga jaqın túri anıqlanıp, sonnan 50 mıńnan kóplegeni haywanlarda parazitlik etip jasawǵa maslasqan. Bul parazit shıbın-shirkeyler tórtew: eki qanatlılar (Dipter). bıytlar (Anoplyura), parxo'rlar (Mallofaga), búrgeler (Anonipter) gruppaına birlesken. Eki qanatlılar gruppası ush genje gruppaǵa bólinedi, olarǵa kalta murtlılar - Braxitsera (bo'ka, sona hám shıbınlar ), uzui muylovlilar - Nematotsera (kulitsid shıbınlar ) hám kukleorodlilar Pupipara (qoy hám at qan surg'ichlari) formaları kiredi. Buyımlar daǵı bo'ka kesellikleri (teri bo'ka kesellikleri), arqa buǵılarında edemagenoz (teri bo'ka keselligi, atlarda gastrofillyoz (qarın -ishek bo'ka kesellikleri), qoyda estroz (murın boslıq bo'ka) kesellikleri hám keselliklerdi taratıwshı shıbın-shirkeylerge qarsı gúres ilajların úyreniw zooveterinariya qánigeleriniń zárúrli wazıypası bolıp tabıladı.

Iksodid (jaylaw ) keneleri - jaylaw kenelerin denesi qapshıq tárizli bolıp, buwıng’a bólinbeydi. Ash keneler tegis hám uzınchoq súyri-sopaq formada qan sıpab toyǵan kanalarning denesi máyek formasında bolıp, olar sırtdası juqa xitinli perde menen oralǵan. Ash kanalar ash sarı, sarılaw -gúńgirt, qoramtgar, hátte qara boladı. Qan sıpab toyǵan urǵashı kanalarniig nimfa hám lichinkalari kúlreń, ash sarnq boladı. Er jetken kanalar menen nimfalarnipg ayaqları tórt jup, lichinkalariniki bolsa úsh jup bolıp, altı jıldam bo'g'imdan shólkemlesken.

Biologiyasi - keneler ayırım jınslı, máyek qoyıp rawajlanadı, bir ana kana 3 - 4 mıńnan 10 - 15 mıńǵasha máyek qóyadı. Máyekleri kishkene hám kóbinese súyri-sopaq formada, sarı, reńli bolıp tabıladı. Ana kana urıwlanıp, haywan qanın sıpab toyǵandan keyin sırtqı ortalıqqa shıǵıp, máyeklerin jerge qóyadı. Ana kana máyek qoyıp bolıwı menen o'ladi. Máyekten júdá kishkene altı ayoqli lichinka shıǵadı. Ol haywanǵa jabıwıp qanın sıpab tullaydi hám sırtqı kórinisinen ana kanaga uqsaǵan segiz ayoqli nimfaga aylanadı. Azıqlanıp toyǵandan keyin nimfalar tullab, jınıslıq voyaga jetken er adam hám urǵashı kanaga aylanadı. Kanalar lichinka hám nimfa dáwirinde kóbinese jabayı haywan hám qus esabına jasaydı. Jınıslıq voyaga jetken fazasında úy haywanlarınıń qanı menen azıqlanadı. Haywan qanın sorıw dáwiri kanalarning rawajlanıwına qaray 3 - 10 kún dawam etedi.
Rawajlanıwı hám azıqlanıwına qaray bir, eki hám úsh xojayınlı jaylaw kanalari boladı. Bir xojayınlı kanalar Boofilus kalkaratus, gialomma skupenza metamorfoz ózgeriwin hámme aktiv fazasında jerge túspewden bir xojayın denesinde ótkeredi. Eki xojayınlı kanalar birinshi xojayınlarına lichinkalik dáwirinde yopirilib, onıń denesinen túspewden bulmanda tullab, nimfaga aylanadı. Nimfa qan sıpab toyǵandan keyin yerta túsip tullaydi, keyininen imagoga aylanadı. Imago azıqlanıw ushın ekinshi xojayınǵa hújim etip, olardıń qanın sıpab, toyǵandan keyin, jerge túsedi. Eki xojayınlı kanalarga Ripitsefalis, Xialomma, Gialoma hám basqalar kiredi. Úsh xojayınlı kanalar úsh túrdegi haywan organizmin almastıradı. Birinshi xojayınǵa lichinka dáwirinde hújim etip, qanın sıpab toyǵandan keyin jerge túsedi, tullaydi hám nimfaga aylanadı. Nimfa ekinshi xojayınǵa o'rmalab ótedi jáne onıń qanın sıpab jerge túsedi, sırtqı ortalıqta tullab, imagoga aylanadı. Ol úshinshi xojayınǵa hújim etip, onıń qanın soradı, keyininen máyek qoyıw ushın jerge túsedi. Mámleketimizde jaylaw kanalarining 50 den kóbirek túri málim bolıp, olar hár túrlı regionlarda túrlishe tarqalǵan.
Argazid (jumsaq ) kanalar - ash kanalar denesi tegis, uzınlaw súyri-sopaq, ellips formasında, aldı azmaz ensizroq, ash-sarg'ish, gúńgirt reńde. Denesi jumsaq, shozılıwshı, olardıń dorzal hám ventral qalqanları bolmaydı. Argazidlarning jınıslıq demorfizmi onsha sezilmaydi. Er adamları urǵashılarına qaraǵanda anaǵurlım kishilew. Imago menen nimfalarining tórt jup ayaqları bar. Ayaqlarınıń bo'g'imlari iksodid kanalarinikidan parq etpesten, altı bo'g'imdan ibarat. Lichinkalari derlik dumaloq, úsh jup ayaǵı bar. Lichinka tumsıqı denesiniń aldından anaǵurlım shıǵıp turadı.
Biologiyasi - argazidlar malxana diywallarınıń jarıqları, qus uyaları, kemiriwshilerdiń ini sıyaqlı tuyıq orınlarda jasawı menen ajralıp turadı. Argazidlar júdá túrme-túr sút emizuvchilarning qanın soradı. Biraq olar qus, sudralib juretuǵın, hátte suwda da qurǵaqlayda juretuǵın haywanlar denesinde orta esapta 2 - 50 minuta parazitlik etedi. Ayırımları óz iyeleriniń denesinde bir saat hám odan da kóbirek jasaydı. Lichinka hám nimfalari bir ret qan sıpab toyǵanlaridan keyin tullab, basqa dáwirine aylanbaǵanǵa shekem xojayınlarına hújim etpeydi. Imagolari bolsa óz xo'jayipining qanın bir neshe ret soradı. Argazidlar uzaq waqıt 5 - 7 hám hátte 10 - 15 jılǵa shekem ash jasawı múmkin. Argazidlar bir qansha nimfa dáwirin (2 den 7 ge shekem) ótkergennen keyin imagoga aylanıwı menen iksodidlardan ajralıp turadı. Kópshilik argazidlar haywanlarǵa keshesi hújim etedi hám olar qandalaǵa uqsas turmıs keshiredi. Argazide shańaraǵına kiretuǵın hámme kanalar eki kishi shańaraqqa yaǵnıy Ornitodorina hám Argazida shańaraǵına bólinedi.
Gamazoid kanalar - bul gruppaǵa 20 dan artıqlaw kana shańaraǵınıń wákilleri kiredi. Gamazoid kanalarning xojayınlarına kemiriwshiler, shıbın-shirkeyxo'rlar, kishkene jırtqıshlar, sonıń menen birge, qus, sudralib juretuǵınlar hám hár túrlı shıbın-shirkeyler mısal boladı. Úy haywanları, ıyt hám tawıqlar da gamazoid kanalarning xojayınları esaplanadı. Gamazoid kanalar tiykarınan jasırın turmıs keshiredi. Olar xojayınlarına olardıń ınlarında, uyasida hám tawıqxonalarda hújim etedi. Gamazoidlar máyek qoyıp ko'payadi, biraq tiri tug'adiganlari da bar. Tuwılganidan keyin lichinka, eki ret nimfa hám imago dáwirin oteydi. Bul kanalarning ayırımları haywanlarǵa, qusqa hám adamǵa hár túrlı keselliklerdiń qo'zgatuvchilarini juqtıradi.
Sarkoptoz - sozılmalı qıshıma qotır bolıp, ol menen qaramal, túye, arqa buǵısı, cho'chqa, qoy hám ayırım jabayı haywanlar kesellenedi. Sarkoptoz adamlarda da ushraydı.
Qozǵawtıwshısı - qıshıma qotırdıń qozǵawtıwshıları Sarkoptes yavlodiga kiredi. Ol oǵırı mayda kana, ólshemi 0, 1 - 0, 4 mm bolıp, kózge kórinbeydi. Qıshıma qotır kanalari teriniń epidermis qatlamı ishinde qıysıq - bugri orında jasaydı. Bul jayǵa ózleriniń máyeklerin qóyadı hám epidermis xujayralari hám de toqıma suyıqlıqları bilap azıqlanadı.
Rawajlanıwı - qıshıma qotır kanalari lichinka, birinshi nimfa (protonimfa), ekinshi nimfa (teleonimfa) hám voyaga jetken (er adam hám urǵashı ) stadiyalarini ótip rawajlanadı. Urıwlanǵan ekinshi nimfa, yaǵnıy urǵashı kana epidermis shaq qatlamın kavlab, ózlerine jol (galereya ) etedi hám bulmanda jasaydı. Bul jayǵa urǵashı kana 40 - 50 dane máyek qóyadı. Sonnan keyin oradan 5 kún ótkennen, máyeklerden altı ayoqli lichinkalar shıǵadı, olar demde azıqlanıp, taǵı 3 - 5 kúnden keyin anabioz jaǵdayına ótedi. Olar ekinshi tullab bolǵanınan keyin jetik urǵashı kanaga aylanadı. Qıshıma qotır kanalarining máyekten máyekge shekem rawajlanıwı ushın 2 - 3 hápte, orta esapta 15 kún ótedi. Bir urǵashı Kanada qolay sharayatta 3 ay ishinde 1, 5 mln kana payda boladı. Sırtqı ortalıqta hawanıń ızǵarlıǵı hám ıssılıq dárejesine qaray qıshıma qotır kana shama menen 21 kún ash yashay aladı. Sonıń menen birge, qıshıma qotır kanalar qurǵaqlıqqa shıdamsız. Mısalı, olar temperatura +50° - 80°S ga jetkende 30 - 40 minutada o'ladi.
Epizootologiyasi - denesinde hár túrlı rawajlanıw dáwirin keshirip atırǵan qıshıma qotır kanasi bolǵan haywan sarkoptoz keselliginiń dáregi bolıp tabıladı. Kesellik saw haywanlarǵa jaylawda, kóbirek malxanalarda qasında turıwı, surkalishi, sonıń menen birge, haywanlardı tazalaytuǵın ásbap, yopqich, iashlagich, taraq, kiyim hám molboqarlar arqalı tarqalıwı múmkin. Jas haywanlar qıshıma qotır menen kóbirek kesellenedi. Qotır menen jaydarı buyımlarǵa salıstırǵanda shetten keltirilgen tuqım buyımlar kóbirek kesellenedi hám olarda kesellik salmaqli ótedi.
Klinikalıq belgileri - hámme haywanlarda sarkoptoz sozılmalı keshedi. Qıshıma qotır kaialari, áwele molning basına yuqadi. Haywan basınıń mańlay hám aldınǵı bólegi, keyin bas terisining barlıǵına, at hám cho'chqalar dumining átirapı, moynı, ko'kragi átirapına tarqaladı. Qıshıma qotır keselliginiń belgileri kesellik yuqqanidan keyin oradan 2 - 3 hápte ótkennen payda boladı. Kesellik baslanıwında ónim bolǵan túynek hám irińler bilinmasligi múmkin, sebebi buyım tutqınǵa alıwınishi menen jarılǵan irińsheler qurǵaqlay qabıqloqka aylanadı. Qıshıma qotır menen túyelerdiń moyin, qarın hám biqinlari terisi kóbirek ziyanlanadı. Atlarda da qıshıma qotır bas hám jelkesinen baslanıp, bas, moyin terisining jaralanǵan bólegi ásirese ıssı ımaratlarda kúshli qichiydi. Arıq buyımlarda jara denediń gúrek, biqin, tós qápesi átirapına tez tarqaladı. Kesellengen at ólpeń oriqlaydi, jumıs qábiletin joǵatadı. Íytlardıń aoosan bas bólegi zálellenedi, dene hám quyrıǵı átirapı anaǵurlım kemrek jaralanadı. Sarkoptoz túlkiler ortasında da keń tarqalǵan. Sarkoptoz qoy hám de eshkilerde de ushraydı. Olar terisining junsiz bóleginde, erinleri, murın átirapı, qulaqlariiing uchi ayırım waqıtlarda ayaqlarınıń tómengi bóleginde jaylasadı. Sarkoptoz qoyga qaraǵanda eshkilerde anaǵurlım kóbirek ushraydı. Eshkiler salmaqli kesellengende kesellik hámme denesine tarqaladı. Olar akarozdan tez-tez o'lib turadı.
Diagnozı - ayriqsha klinikalıq belgileri menen hám de laboratoriyada tekserip anıqlanadı. Kana yamasa olardıń máyeklerin tabıw ushın teriniń jańa jaralanǵan bólegi menen saw toqıma ortasından qırındılar alınadı. Emlew - qotır buyım sawlarınan ajıratıp emlenedi. Emlewden aldın buyım terisining jaralanǵan bólegine kók sabın eritpesi surtiladi. Erteńına ziyanlanǵan teri ústindegi qabıqloq aǵash pıshaqta qiriladi. Sonnan keyin akaritsid preparat menen emlenedi. Qotır molni emlewde, olardıń túri, jası, tompaq yamasa oriqligi hám aqır-aqıbetde, jıldıń mawsimi esapqa alınıwı kerek. Házirgi waqıtta qotır buyımlardı dust menen emlew gúzek, qıs hám erte báhárde qollanıladı. Akaritsid preparati retinde altıngugurt untaqı, geksaxloranning 10 - 12 % li hám xlorofosning 7 % li dusti isletiledi. Geksaxloran dusti menen baǵılǵanǵa boqilgan buyımlardı soyıwdan 30 kún aldın hám de sawın siyirlardı emlew ulıwma ma'n etiledi.
Qıshıma qotır menen kesellengen haywanlardı jıldıń hámme mawsimlerinde túrli mazlar hám linimentlar menen emlew múmkin. Liniment hám surtpeler haywan terisining jaralanǵan jerine surkaladi. Preparat teri epidermisiga shimilib qotır kanalarga uzaq múddet tásir etiwi ushın +400 - 50°S qızdırılıp, qashlagich menen jaqsılap ishqalanadi. Qishda ivomekdan molning hár 50 kg tiri salmaǵına 1 ml den jiberiw qolay. Ol menen emlengen buyım eki ay dawamında qotır menen kesellanmaydi. Kesellik dyogotli liniment, Venskiyning dyogotli linimenti, kreolinli liniment, Murinnig joqarı dárejede jetilistiriwtirilgan linimenti, altıngugurt menen dyogotli liniment, dyogotli surtpe, Vil'kinson surtpesi. «K» sabını menen emlenedi.
Jazda qoy psoroptozini emlewde vannalardan paydalanıladı. Ádetde shomıldırıwdan aldın otardagi buwaz, arıq qoy hám qóziler ajratıladı, olar bólek-bólek cho'miltiriladi. Sho'miltirishdan 3 - 4 kún aldın qoyning juni qirqilib, emlewge tayarlanadı, shomıldırıwdan 10 saat aldın azıqa beriw toqtatıladı, bir-eki saat aldın suwǵarıladı. Vannadagi suyıqlıq +360 - 38°S bolıwı shárt. Qoyni azanda yamasa keshte salqında shomıldırıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı, sebebi aptap iyis-iqda qoyning terisi kuyip, olar záhárleniwi múmkin.
Túrli qotır kesellikleriniń aldın alıw hám emlew maqsetinde geksaxloran aralastırılǵan kreolin emul'siyasi isletiledi. Bul emul'siyada bir ret shomıldırıw jetkilikli. Keyininen qoy ishinen qotır menen kesellengen qoy ajıratılıp, ekinshi márte cho'miltiriladi. Ádetde, qoy bir ret cho'miltirilgandan keyin geksaxloran qotır kanalarni nkki ayǵasha óltiriwi múmkin. Kreolin emul'siyasi isletilingende 2% li emul'siya tayarlanadı hám 5 - 7 kúnden keyin taǵı bir ret shomıldırıw kerek.
Qotır menen kesellengen qaramallardı sarkoptoidozdan emlew ushın altıngugurt, akrodeks, amitraz hám basqa preparatlar qollanıladı. Búrkiw ushın joqarı dispersli altıngugurt, koson, tiovitlarinning 2 - 3 % li suwdaǵı suspenziyasi yamasa OP - 7, OP - 10, sabın, sul'fanol sıyaqlı emul'gatorlarda tayarlanǵan emul'siyalar isletiledi. Qıs waqtında altıngugurt untaqı sepiladi. Psoroptozga qarsı 0, 025 % li suwda tayarlanǵan amitraz emul'siyasidan buyım basına 0, 75 - 1 l purkaladi. Emlew ushın emul'siya 10 kún aralas 2 ret, kesellikti aldın alıw maqsetinde bolsa bir ret purkaladi.
Aerozol ballonlarda shiǵarılatuǵın akrodeks, psoroptol isletiledi. Akrodeks menen molning pútkil denesi, psoroptol menen bolsa teriniń zálellengen bólegi 8 - 12 kún aralas 2 ret emlenedi. Sonıń menen birge, qaramallardı psoroptozdan emlew ushın 2 % li xlorofos, tsiodrin, azuptol, 0, 5 % li olugan, 0, 05 % li neotsidol, 0, 2 % li bayteks, 0, 25 % li tsimbush isletiledi. Bul preparatlar 10 - 12 kún aralas 2 ret purkaladi. Qoy hám eshkilerdi qotırdan emlew hám keselliktiń aldın alıw ushın gamma izomer esabında tayarlanǵan 0, 03 % li geksaxloran preparatlari, 0, 05 % li amitraz, 0, 05 % li neotsidol, 0, 25 % li tsiodrin, pediks - 50, vetiol qollanıladı. Bul preparatlar menen vannada 30 - 60 sekund cho'miltiriladi.
Aldın alıw ilajları - qotır tarqalǵan xojalıqlar daǵı buyımlar kesellengenligi anıqlanǵannan keyin olar kesel, kesellikke shubhalı hám shártli saw haywanlar gruppalarına bólinedi. Hár qaysı gruppa daǵı buyımlar bólek-bólek boqiladi. Kesellengen buyımlar tezlik penen joqarıdaǵı usıllar menen emlenedi hám pútkil emlew dáwirinde to'yimli azıqa berip boqiladi. Xojalıqtaǵı hámme buyımlardı hár kúni veterinariya vrachi názerden keshirip turadı. Qotırǵa shubhalı buyımlar da emlenedi. Shártli saw buyımlar keselliktiń aldın alıw maqsetinde dárilenedi. Malxana, onıń ishindegi barlıq ásbap -úskeneler, qoyshılardıń kiyimleri dezinvaziya etiledi. Onıń ushın 5% li geksaxloran menen aktivlestirilgen kreolin emul'siyasi hám basqalardan paydalanıw múmkin. Jaylawlardı biologiyalıq zıyansizlentiriw ushın ol jerlerde 2 - 5 ay buyım boqilmaydi, bul waqıtta qotır kanalari biologiyalıq usılda ashlıqtan o'ladi. Saw buyımlardı kesellengen buyımlar menen bir qudıqtan suwǵarıw yamasa bir oxurdan bagıwǵa jol qoyılmaydı. Qotır keselligi anıqlanǵan xojalıqta karantin daǵaza etilip, qotır keselligin joytıwǵa tiyisli ilajlar ámelge asıriladı. Eń aqırǵı kesellengen haywan tawır bolıp ketkenine 21 kún bolǵanında xojalıq saw esaplanıp, odan keyin karantin biykar etiledi.
Psoroptoz - tez tarqalıp, sozılmalı keshetuǵın qotır keselligi bolıp tabıladı, ol menen qoy, at, qaramal, qoyan hám de kóplegen jabayı haywanlar kesellenedi. Teriniń qotır keselligi psoroptoz hám taǵı basqa qotır kesellikleri sıyaqlı ekzematoz jalınlanadı hám de haywan qichinadi. Bul qo'ychilik, ásirese mayin júnli qo'ychilik xojalıqlarına úlken ekonomikalıq ıyan keltiredi. Kesellengen sharba buyımlarınıń jemisdorligi hám de terisining sapası keskin pasayadi.
Qozǵatıwshısı - qotır kanasi Psoroptes súyri-sopaq formada bolıp, kanalarning eń úlkeni esaplanadı. Ash - sarı yamasa sarg'ish-gúńgirt reńli bolıp, úlkenligi 0, 5 - 0, 9 x 0, 2 - 0, 5 mm. Qotır kenelerdiń dúzilisi bir-birine uqsaydı. Bul parazitlar teride ko'beyedi. Olar terini tesip jańa shıqqan limfa suyıqlıǵı menen azıqlanadı.
Rawajlanıwı - psoroptes haywan terisinde top-top bolıp jaylasadı, sebebi olardıń lichinka hám protonimfalari, bólek teleonimfalari terini shot almaǵanlıqları ushın azıq tabılmaydı. Olar epidermis bólegin teskeninde ajralıp shıqqan seroz limfa suyıqlıǵı menen azıqlanadı. Hár bir urǵashı qotır kenesi, haywandıń jaraqatlanģan terisindegi júnine 60 danege shekem máyek qoyadı. 3 - 6 kúnden keyin máyekten altı ayaqlı anaǵurlım uzın lichinka shıǵadı, ol tezlik penen azıqlanıp oradan 2 - 3 kún ótkennen, túlleydi hám 8 ayaqlı protonimfaģa aylanadı. Protonimfa bir qansha kúnden keyin túlegennen soń, teleonimfaga, ol bolsa jınıslıq er jetken teri ústi qotır kenesine aylanadı. Sonday etip, qotır kenesi qolay sharayatta16 - 20 kúnde tolıq rawajlanadı. Psoroptes keneleri haywan denesinde eki aydan artıq jasamaydı.
Epizootologiyasi - qotır keneleri jabısqan sharwa malları psoroptestiń tiykarǵı deregi esaplanadı. Kesellik ızģar malxana, jaylaw, suw dereklerinde bir-birine súykeliwi, mal tazalaytuǵın buyım, taraq, kiyim hám malbaģardan juģadı. Psoroptoz keselligi gúzde hám qısta haywanlar ızǵar, tar ımaratlarda baģılģanda tez tarqaladı. Zoogigienik talaplarına uyqas kelmegen sharayatta saqlanıp, sapasız azıq menen baģılsa, zootexniya hám veteriiariya xızmeti jaqsı shólkemlestirilmegen xojalıqlarda psoroptoz keselligi keń tarqalıwı múmkin.
Klinikalıq belgileri - psoroptoz keselliginde búrgeler onsha kóp bolmaydı. Mine sol ózgesheligi menen sarpayptozdan ajralıp turadı. Teriniń parazitlar tarqalǵan bólegindegi júni ańsat túsedi. Haywan túnde kúshli tutqınǵa alınadı. Qoyda, ásirese mayin junli merinoslarda psoroptoz awı, yarım awır, sozılmalı hám jasırın kórinislerde keship, haywan terisiniń júni qalıń jayları jaralanadı. Qoy terisini tutqınǵa alıwda tisleydi, bunıń nátiyjesinde teri travmatik jaralanadı. Júni qamtım -qamtım bolıp tógiledi, teri qabıqlı hám irińli jalınlanadı, qóyda az qanlılıq belgileri kórinedi, azadı hám kóp qoy suwıq túsiwi menen nabıt boladı. Jazda júni qırqılǵannan keyin qoy táwir bolıp baslaydı. Terisiniń júni túsken jaylarınan jún shıǵadı. Bunday qoy sırtqı kórinisi tárepinen saw esaplanadı. Biraq olar qotır keneleriniń deregi bolıp tabıladı.

Súwret. Psoroptoz qozǵatıwshısı

Atlardıń teri ústi qotır keselliginde psoroptoz menen atlardıń moynı, jolı astı terisi, beli, jelke bólegi hám quyrıq átirapı jaralanadı.

Qaramallarda teri ústi qotır kenesi mal shaxınıń átirapı, moynınıń ústki bólegi, quyrıqtıń ushında jaylasıp, kesellik awır ótedi. Teri ústi qotırı menen qoyanlardıń qulaqları jaralanadı.
Emlew hám aldın alıw ilajları sarkoptoz keselligine uqsas bolıp tabıladı.
Tákirarlaw ushın sorawlar.
1. Jaylaw keneleriniń biologiyasın túsindiriń.
2. Qotır keneleriniń biologiyasın aytıń.
3. Qıshıma qotır keselliklerin aytıń.
4. Qotır keselliklerin emlew jolların aytıń.