48
Грунтларнинг тошќи босимга чидамлилиги урни ташкил этувчи зарралар
орасидаги боѓланишга, ўзаро цементланганлик даражасига ќараб аниќланади.
Грунтлар ќуйидаги гурућларга бўлинади (СниП II – Б1 – 72):
1. Туб (скал) грунтлар. Буларга зарралари ўзаро ќаттиќ, мустаћкам
боѓланган, цементланган, намланганда ўз хусусиятларини ўзгартирмайдиган
магматик (гранит, диорит ва бошќалар), метаморфик (гнейс кварцит,
мармартош ва бошкалар) ва чўкинди тоѓ жинслари (оћактош, кумтош,
шаѓалтош ва бошкалар) киради.
2. Ярим туб (полускал) грунтлар. Буларга нураш жараёнига учраган,
дарзликлар билан бўлакларга бўлиниб кетган тишлоќ жинслар ва намланганда
зарралар орасидаги боѓланиши тез сусаядиган тоѓ жинслари киради. Масалан
гипс, мергель, чиѓаноќ оћактош ва бошќалар.
3. Йирик донали (даѓал) бўшок грунтлар . Булар ћар хил чоќиќ жинс
бўлакларидан (>2мм) иборатдир. Уларга шаѓал, чаќилган тош, ва бошќалар
мисол бўла олади.
4. Ќумли грунтлар. Буларга зарралари бир-бири билан, бирикмган,
табиий намлигида пластиклик хусусияти йўк сочма жинслар киради.
Катта-
кичиклиги 2 мм дан катта бўлган доначалар жинс оѓирлигини 50% гача
ќисмини ташкил ќилади.
5. Гил грунтлари табиий намлигида зорралари (<0,01 мм) бир-бири билан
мустаћкам цементланган, пластиклик хусусиятга (пластиклик сони >1 ) эга
бўлган жинслар (ќумлоќ, ќумоќ ва гил тупроќлар) киради.
Юќорида ќайд этилган грунтлардан ташќари яна мустаќил гурућ
сифатида тупроќ ва грунтлар ажратилади. Туб (скал) грунтлар магматик,
метаморфик ва чўкинди жинслардан иборат. Буларга гранитлар, диоритлар,
диабазлар, базальтлар, трахитлар,
мармарлар, кремнийли ќумтошлар,
шаѓалтошлар, брекочиялар, оћактошлар, доломитлар ва бошќалар мисол бўла
олади. Бу грунтлар табиатда катта майдонларда массив грунтлар кўринишида
ёки дарзликлар бўйиа ажралган ћолда етади. Улар ташки куч таъсиридан
сиќилмайди, сувда ивимайди ўзидан сув ўтказмайди. Сув фаќат дарзликлар
бўйича ћаракат ќилади.
Туб грунтлар нураш даражасига караб монолит ва
нураган жинсларга
бўлинади. Монолит грунтлар нураш жараёнига учралмаган, яхлит массив
ћолдаги ёки оз нураган жинсларидан иборат. Нураган грунтларга парчаланган,
мастдаланган кетган кичик-кичик бўлакларга ажралиб кетган жинслар киради.
Туб грунтларнинг ташќи кучларга ќаршилик кўрсата олиш хусусияти
уларнинг мустаћкамлигини ифодлайди. Грунтларнинг мустаћкамлигини
уларнинг мустаћкамлик чегараси билан белгиланади. Грунтларнинг ташќи
кучлар таъсирига чидамлилиги – мустаћкамлик чегараси дейилади.
Грунтларнинг мустаћкамлик чегарасини аниќлаш
учун лабораторияда
жинслардан катта –кичиклиги 5х5х5 см дан 10х10х10 см гача бўлган куб ёки
цилиндр шаклида намуналар кесиб олинади. Грунтнинг мустаћкамлиги сусая
боради ва ташќи куч маълум бир ќийматга етганда намуна ўзининг
яхлитлигини йўќатиб маълум йўналиш бўйича олинади. Намуна синдириб
49
юборган куч ќиймати грунтнинг мустаћкамлик чегараси дейилади ва ќўйидаги
формула билан ифодаланади.
RќKR
h
Бўнда R
h
– грунт намланган ћолда бир ўќ бўйлаб сиќилиш дейилади.
Агар намуна бирданига ћамма томондан сиќилса, уч ук бўйлаб сиќилиш
деб аталади.
Туб грунтларга бир ўќ бўйлаб сиќилишда мустаћкамлик чегараси 5
МПадан юќори бўлган жинслар киради. Магматик жинсларнинг сиќилишга
чедамлилиги 80 дан 400 МПа, метаморфик жинсларники 100...300 МПа тенг.
Чўкинди йўл билан ћосил бўлган туб грунтлакники турлича бўлиб 6 лан (гипс,
тош тузи) 120 МПа гача (оћактош, ќултош, шаѓалтош) боради.
Туб грунтларнинг бундай мустаћкамлиги магманинг кристалланишида,
жинсларни метаморфизмга учрашда уларнинг
структураларидаги кристалл
боѓланишнинг кучлилиги ёки бўшоќ жинслар зарраларининг ќаттиќ
цементланишига боѓлиќдир.
Ярим туб грунтларга нураш жараёнига учраб, дарзликлар билан бўлиниб
кетган туб жинслар киради: Масалан: гипс, ангидрит, тош туз, чиѓанок
оћактош, бўр, опока, кремнийли гил ва кучсиз цементланган шаѓалтош,
брекчия, ќумтош ва бошќалар.
Бу жинслар тузилиши ва мустаћкамлиги билан бошќа жинслардан
ажралиб туради ва намлангандаги сиќилишга чидамлилиги 5 МПа гача боради.
Ярим туб грунтларнинг асосий ќурилиш характеристикаси учун уларнинг
мустаћкамлик
чегарасидан
ташќари
зичланиш
коэффициенти
ёки
деформацияланиш модули ва сурилишга ќаршилигини ћам билиш зарурдир.
Бўндан ташќари, уларнинг сувда ивиши ва эришини аниќлаш лозим. Бизга
маълумки, айрим жинслар (гипс, тош туз ва бошќалар) сувда эрийди, баъзилари
эса гил минераллари ћисобига ювийди. Бу эса грунтларнинг кўпчишига ва
зарралар орасидаги боѓланишнинг яъни ёпишќоќликнинг
сусайишига олиб
келади.
Ярим туб грунтларнинг ивиши унинг сурилишга каршилигини кескин
камайтиради ва ташки куч таъсиридан ўзининг олдинги шаклини ўзгартиради.
Грунтлар ивишининг микдорий ќиймати жинсларнинг намлангандаги
сиќилишга чидамлилик чегарасини (R
n
) нисбати орќали топилади. Ивиш
коэффициенти hќR
H
ѓ R
n
. Агар h
0,90 бўлса ивимайдиган, hќ0,90...0,75 бўлса
ўртача даражада ивийдиган. h
0,75 тез ивийдиган грунт ћисобланади.
Do'stlaringiz bilan baham: