Вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги

Адабиётлар рўйхати: 
1. “Соғлом бола” йили давлат дастури 2014 
56

---

2. Каримов И.А. Баркамол авлод -- Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. -Т.: Шарқ, 1998.63 б.
3. Каримов И.А. Юксак маънавият - снгилмас куч. -Т.: Ўзбекистон, 2008. - 173 б. 
4. Шодмонова Ш, Хошимова М, Файзуллаева Н. “Тарбиявий ишлар услубиёти”. Ўқув 
қўлланмаси.-Т.: ТДИУ,2007, 178 б.
ТАЪЛИМ МУАССАСАСИДА ЖИСМОНАН ҚОБИЛИЯТЛИ ТАЛАБАЛАРНИ
ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯСИ ХАҚИДА 
 
М.Салихов, Ш.Шаумаров 
ТошДАУ 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Соғлом бола йили” Давлат дастури тўғрисида”ги 
қарорида “жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан соғлом, мустақил фикрлай оладиган, юксак 
интеллектуал салоxиятли, чуқур билимли ва замонавий дунёқарашга эга, мамлакат тақдири ва 
келажаги учун масъулиятни ўз зиммасига олишга қодир баркамол авлодни шакллантириш, давлат ва 
жамиятнинг барча куч ва имкониятларини ана шу мақсадларга сафарбар этишга доир кенг миқёсли 
чора-тадбирларни амалга ошириш кўзда тутилган”[1]. 
Шу муносабат билан, таълим муассасаларида; жисмоний жиҳатдан соғлом, чуқур билимли ва 
замонавий дунёқарашга эга, баркамол авлодни шакллантириш, жисмоний тарбия ва спорт 
мураббийларининг вазифаларига киради. 
Соғлом бола, жисмоний, маънавий ва интелектуал жиҳатдан қобилиятли бўлиши туғма бўлади. 
Уни келажакда спортда муваффақиятларга эришиши мунтазам шуғилланиш ва шарт-шароит 
яратилишига боғлиқ [2]. 
Таълим муассасаси спорт комплексида жисмоний тарбия билан шуғилланишга барча имкониятлар 
яратилган. Демак, талаба ёшлар қобилиятни такомиллаштириш мураббийлар, ҳар бир талаба учун
учун маълум услубларни ишлаб чиқишни талаб қилади.
Ёшларни яшаш шароити, муҳит, имконият ва доимий бажарган машқлари кўламига муофиқ, 
қобилияти турлича бўлиши мумкин. Жисмоний тарбия машқларида эришилган натижаларга қараб 
уларни қуйидагича баҳолаш мумкин.
A=Σa
i
=a
1
+a
2
+a
3
+...+a
n
. (1) 
Бу ерда, a
i
-жисмоний тарбиянинг i-тури бўйича эришилган натижа кўрсатгичи. Кўрсатгичлар 
талабаларнинг маълум бир жисмоний машқни бажаришда ўрнатилган меъёрларга асосан 
белгиланади. 
Таълим муассасасида, талабаларга яратилган шарт-шароитларни Б қуйидагича белгилаш мумкин: 
B=ΣB
j
=b
1
+b
2
+b
3
+...+b
j
. (2) 
Бу ерда, яратилган b-шарт-шароитлар. j-шароит тури. 
Шарт-шароитлар тури ҳар-xил бўлиши мумкин. Улар жисмоний тарбиянинг маълум тури бўйича 
тренажерлар, ётоқхона шароити, молиявий, иқтисодий ва бошқа шароитлар(куч, ғайрат ва x.к.) 
бўлиши мумкин. 
Талабанинг спортда муваффақиятга эришишининг янабир жиҳати мунтазам машқ билан боқлиқ. 
Мунтазам машқ турларини қуйидагича белгилашимиз мумкин: 
C=Σc
k
=c
1
+c
2
+c
3
+...+c
k
. (3) 
Бу ерда, c
k
- машқнинг k-тури
. 
Таълим муассасаси жисмоний тарбия ва спорт бўйича мураббийси талабанинг дастлабки ўқиши 
даврида қобилятини ривожлантириш ва муваффақиятларга эришиш учун қуйидаги кўрсатгични, 
жисмоний тарбия бўйича талабанинг баркомоллик кўрсатгичини белгилашга асос қилиб олиниши 
мумки:
D=Σd
m
=d
1
+d
2
+d
3+
d
m
. (4) 
Бу ерда, D-бул алгебрасидан фойдаланиб 1, 2 ва 3 ифода кесишмаси олинади. 
D = A∩B∩C= Σa
i
∩ΣB
j
∩ Σc
k
= . (5) 
Талабанинг ҳар бири учун аниқланган ушбу жисмоний тарбия қобилияти имкониятлари жисмоний 
машқ тури “А” ва натижалари “В” кўрсатгичини иккита доира кесишган геометрик шаклларда 
тасавур қилиш қулай (1-расм).
57

---

1-расм. Талабанинг жисмоний машқ ва натижалари кўрсатгичини геометрик тасвири. 
Бу ерда, “А∩В”- тенг шароитда талабанинг жисмоний тарбия билан шуғилланишдаги қобилияти 
кўрсатгичи. 
Турли шароит ва имкониятларга “С” эга бўлган талабанинг жисмоний машқ тури “А” ва 
натижалари “В” кўрсатгичини жисмоний тарбиядаги қобилияти имкониятлари кўрсатгичини (5) 
ифодаси учта доира кесими кўринишидаги геометрик шаклда тасаввур қилиш мумкин (2-расм).
2-расм. Талабанинг жисмоний тарбия-даги 
қобилияти 
имкониятлари 
кўрсатгичлари 
геометрик шаклда D= . A∩B∩C катталик 7 сони 
билан белгиланган. Ушбу A, B ва C 
имкогниятлар кесишмаси қанча катта бўлса, 
талабанинг муваффақият қозонишга бўлган 
имкониятлари шунча кўп бўлади. Агар, A∩B∩C 
жуда кам миқдорда бўлса, талаба билан 
мунтазам шуғилланиш керак бўлади.
Доира шаклида ифодаланган А, В ва С катталиклар кесими юзаси A∩B∩C миқдорини қанчалик 
ошириб борилса, таълим муассасасида шарт-шароит яхши эканлигини, келажакда ёшлар спортда 
катта муваффақиятларга эриша олишини башорат қилиш мумкин бўлади. Талабаларнинг жисмоний 
тарбия билан мунтазам шуғилланишга имконияти пасайса, яшаш шароити ёмонлашса ва танлаган 
машқлари A∩B∩C катталикни ўсишига олиб келмаса, талабанинг жисмоний тарбиядаги қобилияти 
ривожланмай қолади.
Таълим муассасасида, талабалар жисмоний қобилиятини мунтазам ривожланишига муҳит ва шарт 
шароитлар яратилган. Демак, талабаларни жисмоний таълимдаги шарт-шароитлар кўрсатгичи, 1-
расмда келтирилган А ва В катталиклар кесишган юза талабанинг жисмоний тарбиядаги қобилиятини 
ўстиришини кўрсатувчи миқдор бўлиши мумкин. – 
Талабаларни турли машқларни бажаришдаги кўрсатгичлари турлича бўлади. Келажакда машxур 
спортчилар етишиб чиқишида А-кўрсатгичи юқори бўлган талабаларда имконият кўпроқ бўлади.
Уларни рўёбга чиқаришда спорт комплекси имкониятларидан тўлиқ фойдаланиш муҳим. Жисмоний 
тарбияда қобилиятли ёшлар, қўйилган вазифани юқори савияда бажара оладиган куч ва ғайратли 
бўлиши талабанинг ёшликдан чиниқиб келишига ҳамда оилада шароит яратилганлигига боғлиқ. . 
муассасаси спорт жамоаси ва оила учун ҳам катта эътиборга лойиқ.
Ёш авлодни жисмонан баркамол этиб тарбиялаш, уларнинг мунтазам машқлари учун шароит 
яратиш жисмоний тарбиялашнинг асосий шартларидан биридир. 
Хулоса қилиш мумкинки, таълим муассасасида жисмоний тарбия билан шуғилланувчилар орасида 
жисмоний қобилияти кўрсатгичини ривожлантириш қисқа фурсат ичида талабалар жисмоний 
қобилиятини қайси спорт турига йўналтирилишини, жисмоний қобилияти D миқдори динамикаси 
бўйича келажакда талабанинг спортда юқори натижаларга эришишини башорат қилиш мумкин 
бўлади ва таълим муассасасида жисмоний тарбия давлат талабига мос ривожланиб боришини 
таъминлайди.