Вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги

ҒЎЗАНИ СЎРУВЧИ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИГА ҚАРШИ КУРАШ 
 
М.Н. Юсупова, А.Норбоев, М.Раззоқов, М.Атаханов 
Андижон қишлоқ хўжалиги институти 
Пахтачиликда зараркунанда ва ҳашаротларга қарши курашиш юқори ва сифатли ҳосил олиш 
гарови эканлигини тушунган ҳолда азалдан деҳқонларимиз бу соҳада ўз мактабини яратганлар. 
Жумладан, ғўзани сўрувчи зараркунандаларга қарши курашиш бугунги куннинг энг муҳим 
агротехник тадбирларидан бири ҳисобланади. 
Маълумки, қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларига қарши кураш ишлари олиб борилмаса, 
ҳосилга 20-30 фоизгача зарар келтириши мумкин. Шунинг учун, қишлоқ хўжалик экинларидан 
асосийси ҳисобланган ғўза зараркунандалари биоэкологиясини ўрганиш ва уларга қарши кураш 
олиб бориш долзарб хисобланади. 
Ғўзани даслабки ривожланиш даврида асосий сўрувчи зараркунандалари шира ва трипс 
ҳисобланиши ҳеч кимга сир эмас. Кейинчалик эса–ўргимчаккана. Бу зараркунандалар 
Ўзбекистоннинг барча ҳудудларида тарқалган бўлиб, уларга қарши кураш учун жуда кўплаб 
маблағ талаб этилади. Республикамизда ғалла экинлари майдонларининг кескин кўпайиши, ғўза-
ғалла экинларининг навбатлаб экиш тизимининг жорий этилганлиги ҳам бу зараркунандаларнинг 
кўпайишига сабаб бўлмоқда. Чунки, трипснинг бир неча тури билан кучли шикастланадиган ғалла 
экинлари бу зараркунандани тарқатувчи омил бўлиб қолади. 
Ғўза зараркунандалар билан кўп зарарланадиган ўсимлик ҳисобланади, мазкур турлардан жуда оз
қисми, қарийб 10 га яқини ғўзага жиддий зарар етказади. Аммо зарарлиги жиҳатидан 2-ўринда 
турганлари ҳам қулай шароит келганда ғўзага сезиларли зарар келтириши мумкин. 
Зараркунандалар озиқланиш усулига қараб сўрувчи ва кемирувчи гуруҳларга ажратилади. Сўрувчи 
зараркунандаларга шира, трипс, қандала, оққанот, цикада ва ўргимчакканалар ва бошқалар
киради.
Ғўзада битларнинг асосан 3 та тури, яъни беда ёки акация бити, 
полиз бити ҳамда ғўза ва катта ғўза битлари учрайди ва улар 
ғўзага жиддий шикаст етказади.
Акация бити 
Ғўза битлари ўсимликнинг ўсиш нуқтаси ва барглардан 
ширасини сўриб, ўсишини 2 хафтагача орқага суради, ғўзани 
ҳолсизланлантиради. Ғўза барглари буралади, ранги ўзгаради, тўкилади, пояси қинғир-қийшиқ 
бўлиб, айри шохлар ҳосил қилади, пастки шохларида кўсак ҳосил бўлмайди. Кузда ғўза битлари 
(полиз ёки ғўза ва катта ғўза битлари) кўпайганда, улар ажратган шира пахта толасини ифлослаб, 
ёпишқоқ қилади ва замбуруғлар ривожланишига сабаб бўлади, натижада тола сифати бузилади ва 
уни қайта ишлаш қийинлашади. 
Ғўза битлари қанотсиз ва қанотли шаклларда учрайди. Битлар учун қанчалик шароит яхши (нам ва 
салқин) бўлса, улар кўпроқ қанотсиз шаклда бўлади, шароит ёмонлашган сари (ҳаво қуруқ ва иссиқ 
бўлса) улар қанот чиқариб бошқа экинларга кўчади. Бу зараркунандалар бир йилда 26 мартагача 
насл беради. Ҳаво ҳароратига қараб ғўза битларининг бир авлоди ривожланиши учун 3-20 кун 
керак 
бўлади. 
Ҳар 
бир 
бит 
ўз 
ҳаётида 
150 тагача личинка туғади. 
Ғўза битлари бегона ўтларда қишлайди. Эрта баҳорда улар тез кўпая бошлайди. Беда ёки 
акация бити ғўзага апрель-май ойларига ўтиб, июн ойининг 
охиригача у ерда ҳаёт кечиради. Полиз ва ғўза катта яшил 
битлари эса ғўзага май ойида ўтиб, бутун ёз давомида 
363

---

озиқланади. Ғўза битлари ҳам дастлабки бегона ўсимликларда ривожланиб, кейин ғўзага ўтади. 
2012-2013 йилларда Андижон вилояти шароити- 
да ғўзадаги шираларни ривожланиш динамикасини
ўргандик. Чигитларни уруғдорилагич инсектицидлар 
билан дорилаб экиб, инсектицидларни сўрувчи зарар- 
кунандаларга таъсирини ўргандик. Бу фенограмма 
№1 да берилган. Сўрувчи зараркунандаларга қарши 
инсектицидлар билан. Чигитни дорилаб экиш зарарку- 
нандага юқори биологик самара беради.
Катта ғўза бити 
Битта
зарарланган
ба
рг
да
ги
шира
сони
, дона
1. Гаучо-М; 2. Ортен; 3. Рапкол; 4. Назорат 
Турли инсектицидлар билан чигитни дорилашни ғўзада шира ривожига таъсири 
Тамаки трипси ғўза майсаларининг ёш баргларини ва ўсув нуқталарини санчиб-сўриб 
шикастлайди. Зарарланган баргларнинг остки томони ўзига хос равишда кумушсимон ялтираб 
қолади, шикастланган куртаклар эса мужмағил барглар ёзади. Ўсув нуқтаси ўлгач ўсимликнинг 
ривожланиши издан чиқади, баъзан ёш ўсимликлар нобуд бўлади. Етук тамаки трипси ва 
личинкалари ўсимлик қолдиқлари остида ва тупроқнинг юқори қисмида қишлаб, март ойида 
бегона ўсимликларда ва бедада ривожланади. Чигит унгандан сўнг трипс ёш кўчатларга ўтиб 
уларни зарарлайди. Мавсум давомида 10 мартагача насл беради. 
Тамаки трипси имагоси 
Ўргимчаккананинг баҳор-ёздаги авлоди кўкиш-сариқ, 
қишлаб чиқадиганлари эса тўқ сариқ-қизил бўлади. 
Ўргимчаккана қишловдан жуда барвақт, ўртача 
суткалик ҳарорат 7,30 С дан ошганда чиқади. 
Ўргимчаккананинг биринчи авлоди бегона ўтларда 
ривожланади. Ўргимчаккана бегона ўтлар қуригандан 
сўнг шамол ёрдамида ўргимчак иплари воситасида 
иш қуроллари орқали ғўза ва бошқа экинларга чекка томонларидан зарарлайди. Даланинг йўл 
ёқаларидаги экинлар канадан энг кўп шикастланади. Чунки йўл чанги ўргимчак ипларига ўралиб, 
364

---

уни табиий кушандалардан ҳимоя қилади. Бундай ўсимликдаги зараркунандаларга акарицидлар 
ҳам яхши таъсир этмайди. Ўргимчаккана урғочиси ўрта толали ғўзаларда 100-160 тагача тухум 
қўяди, 30-40 кун ҳаёт кечиради. Ўргимчаккана учун ҳарорат 26-330С, ҳавонинг нисбий намлиги 
55-60 % бўлиши энг мўтадил ҳисобланади. 
Ўргимчаккана 
Ўргимчаккана ғўза, сабзавот, полиз, дуккакли экинларга ва 
боғларга кучли зарар келтиради. Кана асосан, баргларнинг 
орқа томонига жойлашиб олиб унга шикаст етказади, 
баргини жуда ингичка кул ранг ўргимчак иплари билан 
ўрайди. Унинг номи ҳам шунга қараб қўйилган. 
Ўргимчаккана 
оғиз 
аппаратининг 
хелицераларини 
хужайрага санчиб киритилиб, ундаги моддаларни сўриб 
озиқланади. Зарарланган баргларининг устки томонида, 
бунда оч тусли, қаттиқ зарарланган жойларда эса қўнғир-
қизғиш доғлар пайдо бўлади. Кучли шикастланган барглар тўкилади. Кананинг ривожланиши ёзда
8-12 кун, баҳорда-кузда 20-30 кун давом этади. Кана тухум қўйиб кўпаяди. Ўзбекистонда 
зараркунанда йилига 12-20 марта насл беради. Урғочи ўргамчаккана қишлаш даврида совуққа 
чидамли бўлиб, ҳарорат 290С совуқ бўлганда батамом қирилиб кетади. 
Бу сўрувчи зараркунандаларнинг сони юқори бўлганлигидан Андижон вилояти Избоскан 
тумани 
“Майгир-Юсуфхон” 
фермер 
хўжалиги 
шароитида
2012-2013 йилларда тажрибалар олиб бордик. Май ойида тут новдалари кесиб олингандан кейин 
дала атрофидаги тутқаторлардаги увотлар йўл ариқ бўйларидаги бегона ўтлар сўрувчи 
зараркунандалар уяси бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун Суми - алфа - 0, 5% , БИ-58 -0,2 % , 
фазалон 0,3 % билан ишлов берганимизда зараркунандаларга 75-85 % самара берди. Бунинг 
натижасида атрофдаги экинларнинг эрта зарарланишига барҳам берилди. Ниҳолларнинг нозик 
даври 
ҳимояланиб 
қолинди. 
Бундан 
ташқари, 
уватлар 
экин 
майдонининг
8-12 %ини ташкил қилиниши назарда тутилди. Кимёвий модда ва маблағ иқтисод қилинди. 
Тадқиқотларимизда кимёвий ишловдан ташқари, биологик усул ҳам амалга оширилди. Май 
ойининг иккинчи ва учинчи ўн кунлигида олтинкўз личинкаларини зараркунандага нисбатан 1:5 ва 
1:10 қилиб тарқатилди. Чигитни уруғдорилагич инсектицидлар билан дорилаб экиш сўрувчи 
зараркунандаларга юқори биологик самара беради. Биологик усул сўрувчи зараркунандаларни 
уясини йўқ қилиш билан бирга ипак қурти боқиш даврида зарарсиз ишлашни таъминлади. 
Хулоса қилиб айтганимизда илмий амалий синовлардан ўтган чора тадбирларни ўз вақтида амалга 
оширилса қишлоқ хўжалиги экинлари сўрувчи зараркунандалардан талофат кўрмайди.