Вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги

 
 М.Шоумарова, Т .Абдиллаев, И. Нуритов
1
, З .Мансурова
2 
ТошДАУ, Қибрай қишлоқ хўжалиги касб-xунар коллежи
1 
Қибрай тадбиркорлик касб-xунар коллежи
2 
 
Фермерларимиз етиштирган мўл пахта ҳосилининг кўпроқ қисмини машиналар билан йиғиштириб 
олиш катта ижтимоий аҳамиятга эга эканлиги маълум. Шу мақсадда Тошкент трактор заводи МХ-1,8 
машинасини ишлаб чиқаришни жадаллаштираётгани қувончли воқеадир. Аммо пахтани қўл билан 
теришни камайтириш учун машиналар сони кўп бўлиши етарли эмас. Машиналарни самарали 
ишлатадиган малакали операторлар қаторини ҳам кўпайтириш талаб қилинади. Шу сабабли, 
операторларни ўқитиб тайёрлайдиган коллежларда МХ-1,8 машинасининг тузилиши ва уни ишга 
тайёрлаш технологик жараёнини чуқурроқ ўргатиш замон талабидир. 
Машина терими самарадорлигини ошириш учун пахта даласини ва бевосита пахта териш 
аппаратини теримга сифатли тайёрлаш етарли даражада ўргатилиши лозим. Бевосита машиналардан 
самарали фойдаланишни коллеж ўқувчиларига ўргатишда айрим муаммолар туғилмоқда. 
Фикримизча машинани ишга тайёрлашда бажариладиган созланишларни ўқитувчи ёки ўқув устаси 
фақат айтиб, кўрсатиб бериши етарли бўлмайди. Ҳар бир созланишнинг моxиятини, яъни унинг пахта 
териш жараёнига таъсирини ҳам изоxлаш фойдали бўлади. Бу боради қуйидаги айрим муаммоларни 
келтириш мумкин. 
Шпинделни айланма ҳаракатга келтирадиган тасмасимон фрикцион юритманинг xолати пахта 
териш жараёнига ўта кучли таъсир қиладиган омил ҳисобланишига урғу бериш зарур. Агар ташқи 
тасмалар ейилиб ёки уларни таранглатиб турадиган пружина чўзилиб қолган бўлса, тасманинг 
шпиндел ғалтагига қисилиб, унга туширадиган босими мўлжалланган миқдордан бирмунча камайиб 
қолса, тасма билан ғалтак орасидаги ишқаланиш кучи камаяди. Демак, ишчи тирқишдаги ғўза 
тупининг шоxларига тишлари тиралган шпинделнинг айланиш тезлиги меъёридан камайиб, xатто у 
айланмасдан қолиши мумкин. 
Натижада, биринчидан, шпиндел тиши абсолют тезлиги векторининг йўналиши ўзгариб, учраган 
пахта толаларини илинтира олмайдиган бўлиб қолишини тушунтириш лозим. 
Иккинчидан, чаноқдаги пахта палласини ўз устига тўлиқ ўраб олиши учун шпиндел ўз ўқи 
атрофида керакли марта айланиб улгурмасдан, чаноқда бир-икки чигитни қолдириб кетади. 
Аппаратнинг териш даражаси пасайиб, пахтани ерга кўпроқ тўкиб кетадиган бўлади деб тушунтириш 
керак. 
Барабанлардаги шпинделларни шахмат тартибида ўрнатиш лозимлигини ўргатишда кўп xолатда 
ўқитувчилар аппарат ишчи тирқишини кенглиги минимал xолатга келтирилса, бир жуфтдаги 
барабанларнинг устки дисклари бир-бирига тегиб қолади деб ўринли тушунтиришади. Аммо машина 
ишини сифатига, яъни териш даражасига таъсир қилишига урғу беришмайди. Шпинделлар “шахмат” 
тартибига келтирилса, ишчи тирқишга киритилган чаноқдаги пахта иккита эмас, балки учта шпиндел 
сиртига бир вақтда тегиб, унинг пахтаси тез ва тўлиқ суғирилиб олинади яъни бункерга тушадиган 
пахта миқдори ортади деб тушунтириш фойдали бўлади. 
Яна бир вазиятга кўпроқ эътибор бериш лозим. Аппарат ишчи тирқишига ғўза тупи 
энгаштирилмаган xолда киритилиши керак. Шпинделли барабанларни айлантириш тезлиги 
машинани илгарилатиб юритиш тезлигига мос бўлса ҳам, ғўза туплари ишчи тирқишга аксарият 
xолда олд томонга энгашган xолда киритилиши маълум. Аммо, ғўза тупларини чилпиш сифатсиз 
бажарилиб, туплар баландлиги чекланмаган бўлса, туплар кўпроқ олд томонга энгашадиган бўлади. 
Бундан ташқари, МХ-1,8 машинасининг териш аппаратлари машина xайдовчиси ўтирган 
кабинанинг орқасида жойлаштирилганлиги сабабли, ғўза туплари қаторининг ўрта ўқига аппарат 
тирқишини мослаб машинани юритишни назорат қилиш қийин. Шу сабабли, ғўза туплари ён 
томонларига ҳам энгаштирилиб ишчи тирқишга киритилади. Энгашган ғўза тупларидаги пастки, энг 
сифатли тола жойлашган чаноқ пастга қисилиб, чала терилади. Шу сабабли, ғўза тупларини 
энгаштирадиган омилларни ўқувчиларга тушунтириш керак бўлади. Ғўза туплари қаторига мослаб 
аппарат тирқишини тўғри келтириш учун МХ-1,8 машинасининг олд қисмига қаторни кўрсатиб 
турадиган шовунсимон йўналтиргич илиб қўйиш фойдали бўлади. 
Яна бир мисол териш аппратининг ажраткичига тегишли бўлиб, ўз номи билан шпинделга ўралган 
пахтани ажратиб туриши учун хизмат қилади деб ўргатишади кўп ўқитувчилар. Аммо шпинделга 
ўралган пахтанинг кўп қисми (80 % гача) шпиндел ғалтаги ички тасмаларга келиб текканидан сўнг 
177

---

шпиндел тормозланиб, ўта қисқа вақтга тўхтаб, тескари айлана бошлагани (реверс)да инерция 
кучларини таъсирида ажралиб тўкилишини кўпинча изоxлашмайди. 
Реверсдан сўнг қолган пахта (20 %)ни ажраткич чўткалари тўлиқ ечиб ололмайди. Пахтанинг 
қарийб 2-3 % шпиндел устида қолиб, ғўза тупи томон олиб кетилади. Манфий бурчак тезланиши 
билан содир бўладиган реверс жадаллиги ички тасмалар xолатига боғлиқ. 
Шундай қилиб, ажраткичнинг асосий вазифаси шпинделга ўралган пахтани тўлиқ ажратиб олиш 
эмас, балки шпиндел сиртини чиркланишдан тозалаш деб ўқувчиларга тушунтириш тўғри бўлади. Ўз 
вазифасини бажариши учун ажраткич чўткалари шпиндел тишларига 1,5 мм гача ботирилиб 
созланиши керак. 
Ажраткич чўткалари шпиндел тишига ботиб туришини созлашда аппаратни қўлда айлантириб, 
шпиндел ўқи ажраткич ўқи билан барабан ўқларини бирлаштирадиган xаёлий тўғри чизиқ устига 
тушганида тўхтатилади ва чўткаларнинг тишларга нисбатан xолати кўздан кечирилади. Чўткалар 
шпинделнинг бутун узунлиги бўйича бир хил xолатда бўлишини таъминлашни назорат қилишга урғу 
бериш керак. Чўткаларнинг пастки қисми оғир шароитларда ишлаши туфайли кўпроқ ейилишини 
изоxлаб, айнан чўткаларнинг пастки қисмининг xолатига кўпроқ эътибор бериш кераклигини асослаб 
тушунтириш керак бўлади. Ажраткичнинг пастки қисмини шпинделга яқинлаштирадиган ёки 
узоқлаштирадиган винт xолатини тўғри назорат қилиш учун аппаратни транспорт xолатига кўтариб, 
ўз-ўзидан тушиб кетмаслиги учун уни блокировка қилиб, аппарат остига ётиш кераклигини кўрсатиш 
лозим, чунки амалда кўп операторлар эриниб, созланишни таxминан бажаришади. 
Чўткаси тишларга 1,5 мм гача ботирилиб ўрнатилган ажраткич шпиндел билан учрашганда унинг 
1/3-1/4 қисминигина тозалашни эътиборга олиб, ҳаркуни теримни бошлашдан олдин бу созланишни 
назорат қилиш лозим бўлади деб тингловчиларга ўқитиш керак. Агар чўткаси шпиндел сиртига фақат 
тегиб турадиган қилинса, ўралган пахтани ажраткич ажратиб олиши мумкин, аммо шпиндел сирти 
мутлоқ тозаланмайдиган бўлиб, тез чиркланиб, ерга кўп пахтани тўкиб кетадиган бўлади, бункерга 
тушадиган пахта миқдори кескин камайиб кетади деб ўқувчиларган тушунтириш керак бўлади. 
Xулоса. Юқорида келтирилган бир нечта мисол асосида коллеж ўқувчиларига янги МХ-1,8 пахта 
териш машинасидан фойдаланишни ўргатганда, хар бир созланишнинг пахта териш даражасига 
кўрсатадиган таъсирининг моxиятини тушунтириш, ёш ўқувчи ҳар бир созланишнинг аҳамиятини 
онгли тушуниб, кўникма ҳосил қилиб, масакасини ошириш жараёнини самаралиқилиш имконини 
беради.