Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Чекиш ва унинг организмга таъсири.  
Юрак-томир касалликларни келтирувчи омиллар орасида чекиш 
учинчи-тўртинчи 
ўринда 
туради. 
Бутун 
дунё 
соғлиқни 
сақлаш 
ташкилотининг маълумотларига қараганда 20-25 ёшларда ҳар куни 9 та 
сигарет чеккан киши ўз умрини 4,5 йилга, 10-15 сигаретни чеккан киши эса 
ўз умрини 5,5 йилга қисқартиради. Сигарет чекканда ёш организмда чуқур 

---

129 
ўзгаришлар рўй беради. Аниқланганки, сигарет тутунининг таркибида 30 дан 
ортиқ заҳарли моддалар мавжуд. Улар орасида никотин, ис гази, ҳар хил 
канцероген моддалар_ масалан, бензпирен, ва бошқалар одам ҳаёт 
фаолиятига салбий таъсир қилади. Кўпинча сигаретнинг салбий таъсири 
никотинга боғлиқ бўлади. У 20 сония давомида қонга тушиб, марказий ва 
периферик нерв тизимига фаол таъсир қилади. Сигарет чеккан кишиларда 
биринчи дақиқаларда бош миядаги қон томирлари кенгаяди, натижада ақлий 
қобилият вақтинчалик ошади. Кейин томирлар торайиши, миянинг қон билан 
таъминланиши ва ақлий қобилиятининг сусайиши кузатилади. Чекувчиларда 
яна сигаретга эҳтиёж туғилади. Узоқ вақт давомида чекиб турган одамларда 
миянинг томирлари спазматик равишда тез-тез торайиб туради. Никотин 
қўзғалишни ҳужайрадан ҳужайрага ўтказувчи синапсларга ҳам таъсир 
қилади. Шунинг учун невр толаларнинг қўзғалиш импулсларининг ўтиши 
бузилади. Никотин ички секреция безларига ҳам – айниқса буйрак усти 
безларига негатив таъсир қилади. Никотинни таъсирида адреналин, 
вазопрессин гормонларининг ажралиши ошади, натижада томирлар торайиб, 
артериал босим ошиб, юракнинг иши бузилади. Никотин нафас олиш 
тизимига ҳам зарарли таъсир кўрсатади. Никотиннинг таъсирида бронхлар 
шиллиқ қаватининг ҳимоя функцияларини сустлаштиради, ўпка алвеолаларга 
келувчикислородни ўзлаштириш имконияти пасаяди. Кўпинча, чекувчилар 
жисмоний иш бажарилаётган пайтда чекмайдиганларга нисбатан тез 
чарчайди. Никотин овқат ҳазм қилиш аъзоларининг шиллиқ қаватига ҳам 
зарарли таъсир кўрсатади. Оғиз бўшлиғига тушиб, у милкларни 
бўшаштиради, тиш эмалини зарарлайди, кариес ривожланиш хавфини 
келтиради. 
Сигарет тутунидаги ис гази ҳам саломатлик учун жуда хавфли. Қон 
томирлар деворларида холестериннинг тўпланишига сабабчи бўлиб, ис гази 
томирларида склеротик ўзгаришларни ривожлантиради. Қонда ис гази 
гемоглобин билан бирикиб, карбоксигемоглобинни ҳосил қилади. 
Гемоглобиннинг бу ҳосиласи газлар алмашинувида иштирок эта олмайди, 
натижада одамларда тўқималарнинг кислород билан таъминланиши 
ёмонлашади. Сигарет тутунидаги турли эфир мойлари ҳам юрак ишига 
негатив таъсир қилади. Сигарет тутунида 27% карбонат ангидрид мавжуд, 
ҳавода карбонат ангидриднинг 0.1% гача пасайиши эса саломатлик учун 
хавфлидир.
Чекувчилар юракнинг турли ишемик касалликларига чалинувчан бўлади. 
Миокард инфарктидан ўлим чекувчилар орасида чекмайдиганларга нисбатан 
5 баробар кўпроқ учрайди. Ёшлар орасида юрак инфаркти фақат 
чекувчиларда учраб туради. Чекувчиларда гипертоник касалликлари, 
стенокардия, нафас йўлларининг шамоллаши, сурункали бронхит, ўпка 
эмфизема кўпроқ учрайди. Бутун дунё соғлиқни сақлаш ташкилотларининг 
маълумотлари бўйича бу касалликлардан нобуд бўлганлар орасида 90% 
чекувчилардир. Ундан ташқари, сигарет тутунидаги заҳарли моддалар 

---

130 
таъсирида ошқозон – ичакнинг кислоталиги ошиб, гастрит, ошқозон – 
ичакнинг яра касалликлари ривожланади. Сигарет тутуни жигар, ички 
секреция безлари ва жинсий функцияларга ҳам салбий таъсир қилади. Қатор 
илмий адабиётларда кўрсатилганки, эркакларда импотенция ҳам кўп 
ҳолларда сигарет тутуни билан боғлиқ. Аёлларда ҳам никотин жинсий 
функцияни сусайтиради.
Фаол чекишдан кўра, пассив чекиш, айниқса ёш организм учун хафлидир. 
Чекувчилар организмига тушмаган тутунни таркибида заҳарли моддаларнинг 
миқдори ҳам кўпдир. Унинг таркибида ўпкага борган тутунга нисбатан ис 
гази 5 баробар, турли эфир ва никотин 3 баробар, бензпирен 4 баробар 
кўпдир.
Жисмоний юкламалар чекишнинг негатив таъсирларини кучайтиради. 
Чекувчи спортчиларда қаттиқ кучланиш, чарчаш чекмаганларга нисбатан 
тезроқ ривожланади, жисмоний ҳараклардан кейин тикланиш жараёнлари эса 
секинроқ бўлади. Чекувчи спортчиларда янги ҳаракат малакаларининг 
шаклланиши ёмонлашади, жисмоний чидамлилик, тезлик ва бошқа
кўрсаткичларнинг сифати пасаяди. 
Бутун дунё чекишни олдини олиш ва тўхтатиш учун турли чоралар 
ишлаб чиқарилмоқда. Гуруҳ бўйича психотерапия, шифокор билан 
маслаҳатлашиш, янги тиббий препаратлар, никотинга қарши чайнаш 
мосламалари қўлланилмоқда. Лекин чекмаслик учун энг тўғри йўл ўзига 
ишониб, чекишни зарарлигини англаб, уни ташлаш лозимдир. Чекишни 
ташлаб 8-10 кун ўтгандан кейин, одам ўзини яхши сеза бошлайди, унинг иш 
қобилияти ошади.