Вазирлиги

 
§ 17. МИНТАҚАВИЙ МАСШТАБДАГИ ЎЗГАРИШЛАРНИНГ 
ХАРИТАЛАРДА АКС ЭТИШИ 
 
Олдинги параграфларда локал хариталар ва уларнинг кўрсаткичлари 
ҳақида гапирилган эди. Улар харитада мазкур нуқтанинг чексиз кичик 
жойидаги ўзгаришларинигина тавсифлайди. Бирок купинча ўзгаришларни 
солиштириш ва баҳолаш зарурати пайдо бўлади.Шу мақсадда икки турдаги 
омиллар қўлланилади – 
минимаксли ва вариацион
. Уларни шартли 
минтакавий деб атаймиз. Баъзан қўлланилганда барча омиллар бутун харитага 
қўлланилади ва 
глобал
деб аталади. 
Бир неча проекцияларда тасвирланган минтакалар доирасида минимаксли 
омиллар кўлланилганда барча кўрсатгичлар ёки бирор-бир кўрсагичнинг 
максимал белгиси ҳисобланади. Максимал кўрсаткич минимал белгига эга 
бўлса тасвир энг яхши ҳисобланади. 
Вариянцияли омиллар қўлланилганда танланган кўрсагичнинг ўртача 
квадратик ўзгариш ҳисобланади. Шу мақсадда хаританинг ўрганиладиган 
қисми участкаларнинг баъзи сонларига бўлинади, хар бирининг ўртаси учун 
танланган кўрсатгич белгиси аниқланади, кейин уларнинг ўртача квадрат 
катталиги ҳисобланади. 
Ўрганиладиган минтақа доирасида ўртача белгили кўрсаткичларни 
ҳисоблашда асосланган бошқа усуллар ҳам қўлланилади. Шарда берилган 
нуқталарда жойлаштириладиган айлана ёки халқа усули қулай ҳисобланади. 
Проекцияда улар дефформацияланган шакллар бошлиб тасвир қилади. Уларни 
ўзгаришлар фигураси деб аташ мумкин. 

---

61 
16- расм. Ўзгаришлар фигураси: 
 
О - шардаги айлана маркази проекциясидаги тасвир;
 r 
min
,
 r
max
– шу нуктадан айлана тасвиригача бўлган минимал ва
максимал масофа; 
 0′- хатолар фигурасининг катта диаметри ўртаси;
А,В- шу нуктадан айлана чизиғи тасвиригача бўлган энг катта ва
энг кичик масофа. 
Ўзгаришлар фигураси қўйидагича тузилади. Танланган нуктадаги 
эллипсоид юзаси шар билан алмаштирилади Шарнинг радиуси Ɍ
эллипсоиднинг ўртача геометрик эгрилигига тенг деб қабул қилинади. 
Доира сферадаги масофа Д билан чеклашган. Айлана ҳажми турлича 
бўлиши мумкин. Айлана маркази учун ва унинг айланасининг i нуқтаси учун 
сферали координаталар хисобланади кенгликлар φ ва узунликлар λ. 
 
Берилган кенглик ва узунликлар бўйича доира маркази учун туғри бурчакли 
координатлар ва айланадаги жорий нукталар учун x
i
,y
i
, координаталари
ҳисобланади.
Шундан кейин доира ва унинг диаметри харитада акс эттирилади. Бу 
доира тасвирининг шакли ва ўлчами берилган минтакадаги хатолар ҳакидаги 

---

62 
тасаввурни беради. Доира ўлчами турлича бўлиши мумкин, давлат худуди, 
минтака ёки ерим шар катталигигача. Бу доиранинг айланасида катта сон 
белгиланади, масалан 100 ёки 200 та нукта.
Ўзгаришлар доираси микдорли кўрсаткичларни олиш учун қулайдир .Ҳар 
бир доира учун ҳам шарда, ҳам проекцияда координаталар мавжуддир
Бу маълумотлар хатоларнинг турли кўрсаткичларини ҳисоблаш учун 
қўлланилиши мумкин.