Вазирлиги Тошкент Молия Институти

интизомига риоя этишининг назорати . 
5.Корхона, ташкилот ва муассалар томонидан нақд пуллик ва
 нақд пул иштирокисиз амалга ошириладиган ҳисоб – китобларни амалга ошириш 
қоидаларига риоя қилиниши устидан банк назорати.
Давлат банки бўлимларининг касса плани ҳар бир банк бўлими томонидан 
режалаштирилаётган квартал бошланишидан 60 кун аввал мижозларининг касса режалари 
кўрсаткичларига асосланган ҳолда тўзилар эди. 
Унда режалаштирилаётган квартал давомида банк кассасига қаердан ва қанча 
нақд пул келиб тушиши, банк кассасидан ушбу даврда нима мақсадларга ва қанча нақд 
пул берилиши ҳамда муомалага қўшимча нақд пул маблағлари чиқарилиши ёки 
муомаладан заҳирага қанча нақд пул маблағлари олинишини акс эттирувчи эмиссион 
натижа ифодаланиши лозим эди . 
Банк бўлимларида тўзилган касса режаси вертикал равишда пастдан юқори 
ташкилотларга юборилар ва юқоридан тасдиқланиб қуйи органларга квартал 
бошланишидан 10 кун олдин
келиб тушар эди. Юқори ташкилотдан тасдиқланган режа 
эса қуйи ташкилотлар учун бажарилиши шарт ҳисобланган .Шунинг учун давлат банки 
бўлимлари тасдиқланган касса режасининг бажарилишининг доимий равишда кўзатиб 
боришлари шарт эди. Кундалик кўзатувлар натижасида ҳар беш кунда унинг бажарилиши 
юзасидан ҳисоботлар тайёрланар эди. 5-10 кунлик ҳисоботлар таҳлили асосида касса 
режасини бажариш чора –тадбирлари ишлаб чиқилар эди. 
Бунинг учун кунлик савдо тушуми режасининг бажарилиши, майда улгуржи 
савдо режасига риоя қилиниши, тушумларнинг ўз вақтида ва тўлиқ инкассацияланиши, 
хўжаликлар томонидан касса қолдиғи лимитига риоя қилиниши давлат банки бўлимлари 
томонидан доимий равишда назоратга олинар эди. 
Юқоридагиларнинг барчаси муомаладаги нақд пул массасини товарлар ва 
хизматлар ҳажми билан мутаносиб равишда ушлаш орқали пул бирлигининг 
барқарорлигини таъминлашга қаратилган.
Аҳоли даромад ва ҳаражатлари баланси ҳам асосан нақд пул миграциясини 
аниқлаш ва у орқали нақд пул муомаласини бошқаришга хизмат қилган. 
Аҳоли даромад ва ҳаражатлари баланси асосан кварталларга ажратилган ҳолда 
1 йиллик даврга тўзилган. Унда ҳудуд аҳолисининг йил давомидаги даромадлари ва 
уларнинг манбалари, ҳаражатлари ва уларнинг йўналиши ҳамда аҳоли қўлида қоладиган 
пул маблағларининг ўзгариши, кўпайиши ёки камайиши акс эттирилган. 
Режали иқтисодиёт даврида давлат банки бўлимлари томонидан ўз 
мижозларининг иш ҳақи фондидан фойдаланиши ҳар кварталда бир марта текширилиб 
борилган. Чунки барча корхона ва ташкилотлар давлат мулки,уларга иш ҳақи фонди 
давлат томонидан тасдиқланган ва унинг ишлатилиши давлат органи – давлат банки 
томонидан назорат қилиб борилган. Мақсад, иш ҳақи фондидан фойдаланиш билан ишлаб 
чиқариш ва хизматлар кўлами ўртасидаги мутаносибликни ушлаб туришдан иборат 
бўлган яъни иш ҳақининг ўсиш даражаси паст бўлишига эришилган. 
Бундан ташқари биз юқорида тўхталиб ўтган банк бўлимлари касса 
режасининг бажарилишини таъминлашда ҳам корхоналар иш ҳақи фонди ҳаражатларини 
назорат қилиш муҳим роль ўйнаган, чунки касса режасининг чиқим қисми асосан иш 
ҳақига бериладиган нақд пул чиқимлари ташкил этган. 
Режали иқтисодиёт даврида барча корхона,ташкилот ва муассасалар 
томонидан риоя қилиниши мажбурий бўлган касса операцияларини юритиш қоидалари 
мавжуд бўлган. 
Давлат банки бўлимлари – давлатнинг назорат органлари сифатида хўжаликлар 
томонидан касса интизомига риоя қилиниши доимий равишда назорат қилиб борилган. 
Мақсад, биринчидан, давлат мулкининг бутлигини назорат қилиш бўлса, иккинчидан, 
нақд пул муомаласини режага мувофиқ бошқариш учун хизмат қилган. Касса интизоми 

---

9 
назорат қилинганда даставвал банк кассасидан олинган маблағларнинг ўз вақтида ва 
тўлиқ хўжалик кассасига кирим қилинганлиги, олинган маблағларнинг ўз вақтида 
мақсадли ишлатилганлиги, кассага бошқа нақд пул тушумлари ва уларнинг ўрнатилган 
муддатида банк кассаларига топширилиши ҳамда касса қолдиқларининг банк томонидан 
ўрнатилган касса қолдиғи лимитларига мос келиш ёки келмаслиги текширилган. 
Режали иқтисодиёт даврида, юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, нақд пул 
обороти ва нақд пулсиз ҳисоб- китоблар оралиғида мустаҳкам “чегара” ўрнатилган. Нақд 
пуллик ҳисоб-китоблар доираси қонун, қарор ёки махсус йўриқномалар билан белгилаб 
берилган. Ушбу доирадан ташқаридаги ҳисоб-китоблар фақат нақд пулсиз яъни 
ҳисобрақамлардан пул кўчирилиши йўли билан амалга оширилган. 
Юқорида тўхталиб ўтилган тадбирларни амалга оширган ҳолда бозор 
иқтисодиёти шароитида пул муомаласини бошқариш ёки тартибга солишнинг иложи йўқ. 
Чунки биринчидан бозор иқтисодиёти шароитида мулкчиликнинг давлат мулкидан 
ташқари турли шакллари пайдо бўлди ва ривожланди. Иккинчидан мулкчилик 
шаклларининг ўзгариши натижасида нақд пул обороти ва нақд пулсиз ҳисоб-китоблар 
ўртасидаги чегара емирилиб, улар ўртасидаги тафовутлар йўқолиб боради. Банклардаги 
ҳисобрақам соҳиблари ўзларининг ҳисобрақамларида мавжуд пул маблағларидан исталган 
шаклда тасарруф этиш ҳуқуқига эга бўлдилар. 
Шундай қилиб, эркин бозор иқтисодиёти шароитида бозор қонуниятларига мос 
равишда пул муомаласини мувофиқлаштириш лозим бўлади.