Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Yunalishlar

 

xorijiylik
shialik
sunnniylik
 
Islomning ushbu yunalishlari garchi yagona olloxga itoat etish goyasini
ilgari sursa-da, xar biri uziga xos karashlar va akidalarga asoslanadi.
Islomning xorijiylik yunalishi tarafdorlari karashlaricha, xalifa diniy 
jamoa tamonidan saylanadi va jamoaga buysunadi, xar kanday takvador 
musulmon ( xato kul va negr bulsa xam) xalifa sifatida saylanishi mumkin.
Agar xalifa jamoa manfaatlarini ximoya kilmasa yoki uz vazifasini syuiste‟mol 
kilsa, vazifasidan bushatiladi va xatto katl etiladi. 
Xorijiylar uzlarining ochik 
demokratik karashlari bilan toju-taxt talashayotgan ummaviylar va abbosiylarga 
karshi uzlarining ana shunday goyalarini ilgari surdilar. Ayni paytda ular « 
dindan kaytgan » va yo‟qotilishga maxkum etilgan, deb e‟lon kilingan siyosiy va 
goyaviy rakiblarga nisbatan murososiz bo‟lganlar. Xorijiylik keyinchalik bir
necha gurux – firkalarga bulinib ketadi. Manbalarda xorijiylikning 20 ga yakin
firkalari kayd etiladi. Ummaviylar va abbosiylarning xorijiy kavmlarga karshi
olib borgan kurashlari natijasida ularning aksariyat kismi kirib tashlandi.
Bugungi kunda xorijiylarning ibodiylar deb atalgan sektasini ayrim
mamlakatlar- Jazoir, Tunis, Ummon va Tanzaniyada uchratishimiz mumkin. « 
Islomning dastlabki davrlarida xorijiylik deb atalgan xarakat xomxayollarcha
musulmon jamiyatini sof kurishga kurashgan edi ».
2
Islom tarixida shakllangan barcha okim va mazxablarning diniy
falsafiy karashlari muayyan mafkuraga asoslangan. Bu mafkura islom
mafkurasidir.
Islom mafkurasi odamlarni ezgu goyalar, maksadlar sari yetaklar ekan,
ularni bu dune tashvishlarini xotirjam xal etishga, olloxga buysunish orkali 
itoatda bulishga xamda tabiatning ojiz mavjudoti ekanligini tan olishga
chakiradi. Bu mafkura barcha insonlarni tengligi xakidagi goyalarni ilgari
2
Timoti J. Uinter. XXI asrda Islom. T. 2005 y. 19 – bet

---

suradi. Talimotda xech bir tabakalanish, ijtimoiy tengsizlik goyalari
uchramaydi.
Xalifalik davrida yuzaga kelgan uzaro nizolar jamiyatdagi ijtimoiy 
tabakalanishning natijasi deyish mumkin. Asosan dexkonlar, kuchmanchi 
badaviylar va xunarmandlardan iborat karmatlar ismoiliylarning bir oqimi
sifatida abbosiylar xalifaligi tartiblariga karshi yuzaga kelgan kuzgalonlarga
boshchilik kilganlar.Ular uz xarakatlarini jamiyatda ijtimoiy tenglik goyalariga 
karatgan, kullarni inkor etgan xolda barcha erkin kishilar ijtimoiy mulkka ega 
bulishini talab kilib chikishgan. 
Islom ta‟limotining okimlaridan biri sifatida maydonga chikkan karmatlar
yagona olloxni tan olsa-da, shariat konunlariga buysunmagan. Ularning xatto 
masjidlvri xam bulmagan. Islromga nisbatan buzgunchi kavm sifatida butun 
musulmon axli ziyorat kiluvchi «kora tosh » - xajar al- asvadga xurofot, bid‟at 
deb karashgan. 899 yil karmatlar Baxraynni egallab olib, Al – asxo ( SHarkiy 
Arabiston ) da uz davlatini xam tuzdilar. Ular uz davlatida dexkon va
xunarmandlar uchun aloxida imtiyozlar yaratib, soliklardan ozod etishgan. 
Karmatlar xujumi tufayli 930 yilda Makka talon – taroj buldi. Odamlar asir
olinib, bir kismi kulga aylantirildi. Karmatlarning bunday buzgunchi xarakatlari 
islomning dunyo xalklari oldidagi obrusiga putur yetkazishi va asrlar davomida
shakllanib kelgan islom akidalariga zarar keltirish xavfini tugdirishi mumkin
edi. SHuning uchun Irok va Eronda ularga karshi shiddatli kurash boshlandi.
IX asr oxiri XII asr boshlarida keng kuloch yoygan karmatlar xarakatiga karshi 
olib borilgan kurashlar bunga chek kuydi. 
SHialikning yana bir okimi VIII asrda shakllanib, X – XI asrlarda
yakin va Urta sharkda keng tarkalgan ismoiliylik arab xalifaligida yuzaga
kelgan ichki ziddiyatlar va xalk kuzgalonlarining natijasi edi. SHialarning bir 
kismi xalifalik taxtini egallagan abbosiylar bilan kelishib ish tutishgan bulsa,
bir kismi esa oltinchi imom Za‟far as – Sodikning katta ugli Ismoil atrofiga 
birlashadilar. Garchi Ja‟far as- Sodik Ismoilning ichkilik va maishatga
berilganligi uchun taxt vorisligidan maxrum etsa-da, uning ulimidan sung Ismoil 
tarafdorlari Ismoilni taxt vorisi va uzlarining imomi, deb tan oladilar. 
Keyingi davrlarda xususan X _ XII asrlarda xalifalikda toju taxt uchun bulgan 
xarakatlarda ismoiliylar goyasi diniy nikob bulib xizmat kildi. IX asrda
ismoiliylik aloxida okim bulib shaklangan edi. Okim tarafdorlari yashirin 
uyushma va tashkilotlarga birlashdilar.
Ismoiliylar xarakatlari natijasida 1030 yilda eronda aloxida mustakil
davlat tuzildi. Ismoiliylar endi siyosiy goyalarin xam ilgari surdilar. Ular 1164 

---

yilda islom farzlari va shariat konunlarini rasmiy ravishda bekor kildilar. 
Ularning fikricha, shariat konunlari e‟tikodning yagona goyasi emas, yagona 
e‟tikod olloxga e‟tikod kuyish. SHundagina inson xakikatga yetishishi mumkin.
Ismoiliylar diniy akidalar. SHariat konunlariga ishonish urniga ilm – Fan,
inson axlining buyukligiga bulgan ishonchni ustun kuyganlar. SHariat 
konunlarini ilmiy konunlar va akliy bilim Bilan uzgartirishni yoklab chikkanlar. 
Xorijiylar , ismoiliylar va karmatlar arab xalifaligida ruy bergan ijtimoiy 
– nizolar sifatida maydonga kelgan okimlar bulib , xar kaysi uz maksa dva 
manfaatlari yulida uziga xos siyosiy mafkurasini yaratgan. Ular islomni uz
goyalari asosida talkin etishga intildi. SHuningdek, uz goyalarini ustun kuygan
xolda xokimiyatni egallashga va butun islom olamini buysundirishga intildilar. 
Islom asl ta‟limotini uzlarining manfaatlariga mos tarzda uzgartirishga bulgan
xarakatlar bu okimlar fa‟oliyatiga xosdir. Bugungi kunda Ushbu okimlarning
fa‟olityati cheklangan bulib, muayyan xududlarda aloxida guruxlari saklanib
kolgan, xolos. Xorijiylar, karmat va ismoiliylar islom ta‟limotining tarakkiyotida 
yuaga kelgan ijtimoiy – siyosiy uzgarishlar natijasidir. 
Nizom ul – mulk saljukiylar podshosi Alparslon ( 1063 – 1072 y.) va 
Malikshox ( 1072 – 1092 y. ) saroyida vazirlik lavozimida xizmat kilgan. Nizom 
ul – mulk uning lakabi bulib, asli ismi