tuzilmasi.
3. Axborotni o’lchash va tasvirlash.
4. Aхbоrоt va uning хоssalari.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
2
Kirish
Insoniyat o’zining rivojlanishi tarixi mobaynida moddiy quvvat va
axborotlarni o’zlashtirib kelgan. Bu rivojlanishning butun bir davrlari shu
bosqichning ilg’or texnologiyasi nomi bilan atalgan.Masalan: “ tosh asr”– mexnat
quroli yasash uchun toshga ishlov berish texnologiyasini egallash bochqichi, “kitob
chop etish asri” - axborotni tarqatishni yangi usulini o’zlashtirish bosqichi ,“elektr
asri” - quvvatning yangi turlarini o’zlashtirish bosqichi shular jumlasidandir
Bundan 20-30 yillar ilgari “atom asri” boshlandi deyilgan bo’lsa, xozirgi kunda
“EXM asri” deb aytiladi.Biz yangi “Informatika” fanining o’rgana boshlaymiz.
“Informatika fanining kelib chiqishi, uning uch tarkibiy qismi algoritm, dastur
va xisoblash vositalarini paydo bo’lishi va rivojlanishi bilan bog’liq. Kishilik
jamiyatida xisoblash ishlari (podadagi mollar soni, ov natijasi, er o’lchash va hk.)
boshlangan davrdayok qo’shish, ayirish kabi arifmetik amallardan, keyinchalik esa
ko’paytirish va bo’lishdan foydalanganlar. Bu amallar usha davrga taalukli bo’lgan
algoritmlar asosida bajarilgan.
Xisoblash ishlari uchun zarur bo’lgan axborot xajmini oshishi, qo’lning
barmoqlaridan farqli o’laroq yangi turdagi xisoblash vositalarini yaratilishiga sabab
bo’ladi. X1X asr oxiri, XX asr boshlarida fanlarning yangi yo’nalishlari va yangi
fanlar paydo bo’lishi ishlov berish uchun zurur bo’lgan axborot xajmini keskin oshib
ketishiga olib keladi. XX asr o’rtalarida yaratilgan axborotlarni avtomatik ishlov
qurilmasi- elektron xisoblash mashinalari (EXM) lar katta xajmdagi axborotlarni
saqlab turish va katta tezlikda ishlov berish imkoniyatlarini tug’diradi. Buning
natijasida esa murakkab ilmiy – texnik masalalrni (atom energetikasi, kosmosni
o’zlashtirish, ob - xavoni bashorati, ishlab chiqarishni avtomatlashtirilgan
boshqarish, avtomatlashtirish loyixalash va xk.) echish ularni taxlil qilish mumkin
bo’lib koldi. Demak qo’yilgan masalani to’g’ri echib olish uchun zarur bilim va
maxorat (algoritm va usul), EXM tushinadigan dastur va EXM ning uzi bir butuning
uch
qismi,
biz
o’rganishimiz
kerak
fannining
tarkibidir.
3
Informatika axborotlarni EXM yordamida tasvirlash, saqlab turish, uzatish va ishlov
berish usullarini o’rganadigan fandir.
EXMlarni ishlab chiqish va undan foydalanish soxasida katta yutuqlarga erishilgan
olim V.M.Glushkov ta’biri bilan aytsak: Яngi asr boshida texnik jixatdan
rivojlangan mamlakatlarda aksariyat axborot EXM xotirasida joylashgan bo’ladi.
XXI asr boshlarida ana shu axborotlardan foydalanishni bilmagan kishi, XX asr
boshida o’qish va yozishni bilmagan odamga o’xshab qoladi. Bundan kelib chiqqan
xolda “Informatika” fanini o’rganish ikkinchi savodxonlik bilan tengdir.
Informatika fanining rivojlanish tarixi
Hozirgi zamon ilmiy-texnika taraqqiyotining asosi bo’lmish hisoblash
texnikasidan ishlab-chiqarishning turli iqtisodiy vazifalarini hal etish va har xil
murakkab masalalarni echishda keng foydalanilmoqda, chunki juda ko’p faktorlarni
hisobga olish, ulkan hajmdagi axborotlar bilan ishlash zaruriyati- elektron
mashinalarsiz hal etishga imkon bermaydi. Hisoblash texnikasi yordamida
mashinasozlik, transport ishlab-chiqarishini rejalashtirish, loyihalash, hisoblash
hamda tahlil ishlari keng hal qilinmoqda. SHuning uchun ham hisoblash texnikasi
keng joriy etilishi munosobati bilan bu texnikalardan mustaqil foydalana oladigan
mutaxassislarga talab oshib bormoqda.
Fanning asosiy maqsadi ham talabalarga zamonaviy kompyuterlarda ishlashni
o’rgatishdan iboratdir. Bu fanni o’rganish mobaynida talabalar kompyuterlarning
ichki va tashqi qurilmalari va ularning ishlash prinpiplari bilan tanishish bilan bir
qatorda aniq yo’nalishdagi masalalarni echishga qaratilgan dastur mahsulotlari bilan
ishlash qoidalarini ham o’rganib boradilar. Umuman bu fan orqali talaba
kompyuterda
mustaqil
ishlay
oladigan
foydalanuvchiga
aylanadi.
2. Ma’lumki moddiy-texnika vositalaridan va mavjud rezervlardan o’z vaqtida
foydalanishni optimal tashkil etish uchun hisob ishlarini to’g’ri olib borish zarurdir.
Bu har qanday korxona faoliyati ravnaqi uchun hal qiluvchi omil bo’lib hisoblanadi.
4
Bundan tashqari hisob ishlarini to’g’ri olib borish ishlab-chiqarish korxonalarida
mehnat unumdorligini oshirishda katta yordam beradi. Biroq ishlab-chiqarish
rivojlanishi bilan hisob ishlarining hajmi ham ortib bormoqda. Natijada korxonani
boshqarish uchun zarur bo’lgan texnik-iqtisodiy axborotlarni o’z vaqtida tayyorlash
murakkab ishlardan biri bo’lib qolmoqda. SHuning uchun ham bunday ishlarni
avtomatlashtirish zaruriyatlari paydo bo’lmoqda. Vaholanki bir necha asrlardan
buyon insoniyat hisob ishlarini mashinalar yordamida bajarishga o’rinib kelgan.
Pirovard natijada 1642 yili buyuk frantsuz fizigi Paskal matematikaning ikki amalini
(qo’shish va ayirish) bajaradigan dastlabki mexanik hisoblash mashinasini yaratdi.
Birinchi elektromexanik hisoblash mashinasi amerika olimlari tomonidan 1937
ishlab chiqildi. Ushbu hisoblash mashinasi elektromexanik relelardan tashkil topgan
bo’lib, 5 ot kuchiga ega bo’lgan elektrodvigatel orqali ishga tushirilar edi.
Hisoblash texnikasining elektron davri 1945 yildan boshlanadi. CHunki shu yili
dunyoda birinchi bo’lib, Amerika Qo’shma SHtatlarida ENIAC nomli elektron
hisoblash mashinasi yaratilgandir. Uning xotira qurilmasi elektron lampalarga
asoslangan bo’lib, boshlang’ich, oraliq hamda dasturlarni saqlash uchun xizmat
qilgan. Dastur va ma’lumotlarni kiritish uchun perfokartalar, natijalarni olish uchun
esa alifbo-sonli bosma qurilmasi ishlatilgan. SHundan so’ng izlanishlar natijasida
1971 yili INTEL firmasi tomonidan birinchi 4004 integral mikrosxema ya’ni
mikroprotsessor yaratilgan. Bu mikroprotsessor mikrokalkulyatorlarda ishlatishga
muljallangan edi. INTEL firmasining 8080 mikroprotsessoriga asoslangan birinchi
kompyuter ALTAIR-8800 nomi bilan MITS firmasi tomonidan ishlab chiqarildi. Bu
kompyuterlarning xotira hajmi va ish bajarish koeffitsienti chegaralangan edi.
SHunga qaramasdan bu kompyuter boshqa keng imkoniyatli kompyuterlarning
yaratilishiga asos bo’lib qoldi. 1981 yili IBM firmasi tomonidan katta EHMlardan
qolishmaydigan darajadagi 16 razryadli mukammal kompyuter yaratildi. IBM PC
apparaturasi va dastur mahsulotlari loyihalari e’lon qilingandan so’ng
kompyuterlarni takomillashtirish ustida izlanishlar kengaydi. Bu esa o’z navbatida
IBM firmasining mashhurligini oshirib yubordi. 1984 yili IBM firmasi INTEL
5
firmasining 80286 mikroprotsessori bazasida yangi kompyuter yaratdi.
Dastur mahsulotining asosiy qismini MICROSOFT firmasi ishlab chiqarmoqda.
Keyingi yillarda IBM tipidagi kompyuterlarning ko’pchiligi Tayvan, Singapur va
Janubiy Koreya mamlakatlarida ishlab chiqarilmoqda. Eng qimmatbaho va sifatli
kompyuterlar AQSH va Evropa mamlakatlarida yig’ilmoqda, lekin ularning ham
ehtiyot
qismlari
Osiyo
mamlakatlarida
tayyorlanmoqda.
Hozirgi kungacha IBM tipidagi 80086, 80286, 80386, 80486 hamda 80586 yoki
Pentium I, Pentium II, Pentium III, Pentium IV deb ataluvchi mikroprotsessorli
kompyuterlar
ishlab
chiqarilgan.
3. EHMlar bir-biridan texnik xarakteristikalari, mantiqiy tashkil etilishi, elementlar
bazasi hamda programma ta’minoti bilan farqlanadi. EXMlarning rivojlanish
jarayonida asosiy omillardan biri, mashinalarning foydali ish koeffitsentini
oshirishga
harakat
bo’lgan.
Yuqorida qayd etilgan va boshqa xarakteristikalarga asoslangan holda EHMlarni
shartli
ravishda
avlodlarga
bo’lish
qabul
qilingan.
EHMlarning texnik iqtisodiy ko’rsatkichlarining o’zgarib turishi ularning
qurilmalarida ishlatiladigan elektron sxemalarga va ishlash tezligiga bog’liq bo’lib,
EXMlarning elementlar bazasi, avlodlarning kriteriyasi bo’lib xizmat qiladi.
Birinchi avlod – EHMlarning elementlar bazasi asosan elektron lampalardan tashkil
etilgan. Bunday mashinalarning paydo bo’lishi 50-yillarga to’g’ri keladi. Bu avlod
mashinalariga misol qilib, BESM-1, Minsk-1, Ural-1, Ural-2, M-1, M-2, Strela
mashinalarini keltirish mumkin. Ularning operatsiya bajarish tezligi sekundiga 2-3
ming operatsiyani tashkil qilib, operativ xotira hajmi 4 Kbayt bo’lgan.
6
Ikkinchi avlod mashinalarining elementlar bazasi sifatida tranzistorlar xizmat
qilgan. YArim o’tkazgichlarning ishlatilishi EHMlarning operativ xotira hajmi va
ish bajarish tezligini sezilarli darajada oshirdi. EHMlarning og’irligi, ulchami va
elektr manbaiga extiyoji kamaydi. EHMning nporramma ta’minoti rivojlanishi
hisobidan ularning qo’llanilish doirasi kengaydi. Ikkinchi avlod mashinalariga
quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: Ural-14, Ural-16, Minsk-22, BESM-b,
BESM-3, BESM-4, M-222, MIR-2, Nairi va boshqalar. Ularning ish bajarish tezligi
sekundiga 30 ming operatsiya, operativ xotira hajmi 8 Kb, l6 Kb va 32 Kb ni tashkil
etardi.
Uchinchi avlod EHMlari elementlar bazasi mikro elektronikaga asoslangan bo’lib,
ular integral sxemalarning qo’llanilishi bilan xarakterlanadi. Uchinchi avlod
mashinalariga ES tipidagn ES-1010, ES-1020, ES-1030, ES-1040, ES-1050, ES-
1066, Elektronika 60, SM-3, SM-4 va boshqa tipdagi mashinalarni misol qilib olish
mumkin. Ularning operatsiya bajarish tezligi 500 mingdan 1 mln. operatsiyagacha
bordi.
Operativ
xotira
hajmi
esa
64
Kb
dan
1204
Kb
etdi.
To’rtinchi avdod mashinalarining elementlar bazasi katta integral sxemalarga
asoslangan bo’lib, qurilma sifatida kremniy plastiklaridan foydalanildi. Bu avlod
mashinalariga Elbrus tipidagi mashinalarni misol qilib keltirish mumkin. Uning
operatsiya bajarish tezligi sekundiga 5 millionni tashkil etib, 64 Mbaytgacha
operativ
xotira
hajmiga
ega
bo’ldi.
Mikroprotsessorlarning paydo bo’lishi hisoblash texnikasi rivojlanish tarixida
revolyutsion bosqich bo’ldi. Mikroprotsessor-lar asosida kompyuter davri
boshlandi.
Beshinchi avlod mashinalari elementlar bazasi ulkan katta integral sxemaga
asoslangan bo’lib, sun’iy intelekt asosida ishlaydi. Ma’lumotlarni kiritish va
atanimizda chiqarish tovush va tasvirlar orqali amalga oshiriladi.
7
Vatanimizda informatika fanining rivojlanish istiqbollari. Informatikaning
tuzilmasi.
Mustakil Uzbеkistonimizda kibеrnеtika va informatikaning tarakkiyot yuli
kanday kеchdi va bu fanlarning rivojlanish istikbollari kanday, dеgan savollar
xakida kiskacha tuxtalib utamiz. Kibеrnеtika va informatika soxasida ilmiy-tadkikot
ishlarini olib borish va xalk xujaligiga joriy etish maksadida 1956 yilda akadеmik
M.T. Urozboеv tashabbusi bilan Uzbеkiston Fanlar Akadеmiyasi tarkibida V. I.
Romanovskiy nomli Matеmatika instituti koshida Uisoblash tеxnikasi bulimi
ochildi. Unga V. K. Kobulov raxbar etib tayinlandi va 1958 yilda Rеspublikamizda
ilk bor «Ural-1» rusumli EUM urnatildi. 1966 yilda Markaziy Osiyo mintakasida
Uzbеkiston Rеspublikasi Fanlar Akadеmiyasi tarkibida xisoblash markazi bulgan
Kibеrnеtika instituti, 1978 yilda esa uning asosida Kibеrnеtika ilmiy ishlab chikarish
birlashmasi tashkil etildi. Xalk xujaligidagi turli masalalarni xal etishda
algoritmlashtirish nazariyasini yaratish va rivojlantirishga akadеmik V. K. Kobulov
boshchiligidagi birlashmaning еtakchi olimlari Uzbеkistonda kibеrnеtikaning tarkib
topishi va rivojlanish boskichiga ulkan xissa kushishdi. Tasvirlarni tеkshirib bilish
va sun'iy intеllеkt nazariyalari buyicha katta maktab yaratgan akadеmik M. M.
Komilov, matеmatik modеllash va xisoblash ekspеrimеnti, matеmatika va
mеxanikaning murakkab vazifalarini xal etishning mikdoriy-taxliliy usullari
buyicha akadеmiklar F. B. Abutaliеv, B. A. Bondarеnko, T. Buriеv, axborotni kayta
ishlash buyicha — akadеmiklar D. A. Abdullaеv, T. F. Bеkmuratov, kibеrnеtika
fanining turli yunalishlari buyicha ulkan maktablar uzagini yaratgan profеssorlar T.
A. Valiеv, F. T. Odilova, Z. T. Odilova, O. M. Nabiеv, D. N. Axmеdov, R. S.
Sa'dullaеv, Z. M. Solixov, N. A. Muminov, ta'lim soxasini kompyutеrlashtirish
buyicha ilmiyuslubiy izlanishlar olib borgan va bu soxaning rivojlanishiga katta
xissa kushgan profеssor M.Ziyoxujaеv va boshkalarning katta xizmatlarini
ta'kidlash lozim. Uozirgi kunda akadеmik V. K. Kobulovni Uzbеkistonning barcha
kibеrnеtiklari uzlarining ustozi sifatida kurishadi va shuning uchun xam u insonni
xurmat bilan mamlakatimiz kibеrnеtikasining «otaxoni» dеyishadi. Davlat
8
tomonidan tartibga solishning muximligi va rеspublikada axborotlashtirish
jarayonini tеzlashtirish zaruriyatini xisobga olib, Uzbеkiston Rеspublikasi Vazirlar
Maxkamasining 1992 yil 8 dеkabr karori bilan Fan va tеxnika buyicha Davlat
Kumitasi (FTDK) koshida Axborotlashtirish buyicha bosh boshkarma (Boshaxbor)
tuzildi. Mazkur karorda bеlgilab bеrilgan asosiy vazifa va faoliyat yunalishlari
doirasida UzR FTDK tashabbusi bilan axborotlashtirish jarayonini rivojlantirishga
yunaltirilgan bir kator konunlar kabul kilindi. Axborotlashtirish xakida (1993 yil,
may), EUM va ma'lumotlar bazasi uchun dasturlarni xukukiy muxofazalash
xakidagi (1994 yil, may) konunlar shular jumlasidandir. UzR FTDK
Axborotlashtirish xakida Konunning koidalarini bajara borib, 1994 yil dеkabrida
Vazirlar
Maxkamasi
Uzbеkiston
Rеspublikasining
axborotlashtirish
kontsеptsiyasini ma'kulladi. Ushbu Kontsеptsiyaning asosiy maksadi va unda
kuyilgan masalalar kuyidagilardan iboratdir: Sh milliy axborot-xisoblash tarmoKini
yaratish; Sh axborotlarga tovar sifatida yondashishning iktisodiy, xukukiy va
mе'yoriy xujjatlarini yuritish; Sh axborotlarni kayta ishlashning jaxon standartlariga
rioya kilish; Sh informatika industriyasini mujassamlashtirish va rivojlantirish; Sh
axborotlar tеxnologiyasi soxasidagi fundamеntal tadkikotlarni raKbatlantirish va
kullab-kuvvatlash; Sh informatika vositalari foydalanuvchilarini tayyorlash tizimini
muvofiklashtirish. Kontsеptsiyaning asosiy koidalari xisobga olingan «Uzbеkiston
Rеspublikasining axborotlashtirish dasturi» ishlab chikildi. U uch maksadli dasturni
uz ichiga oladi: a) milliy axborot-xisoblash tarmoKi; b) EUMni matеmatik va
dasturiy ta'minlash; v) shaxsiy kompyutеr. Mazkur dasturda vazirlik va maxkama
axborot tarmoklari, Milliy axborot-xisoblash tarmoKini yaratish, kompyutеr va
xisoblash tеxnikasi vositalarini ishlab chikarishni tashkil etish, yangi axborot
tеxnologiyalari soxasida kadrlar tayyorlashni takomillashtirish, xujjatlashtirishning
mе'yoriy-uslubiy va xukukiy tizimini yaratish va boshkalar joy olgan. Uzbеkiston
axborot tеxnologiyalarini tadbik etish va rivojlantirish uchun talay intеllеktual
imkoniyat va axborot zaxiralariga ega. Fanlar Akadеmiyasi, oliy va urta maxsus
ukuv yurtlari, ishlab chikarish va firmalarda kompyutеr tеxnikasi, aloka, dasturiy va
axborot ta'minoti, axborot tizimlari buyicha malakali xodimlar ishlamokda. Xalk
9
xujaligining ushbu yunalishida Uzbеkiston Rеspublikasi xam yukorida bеlgilab
bеrilgan tamoyillarni amalga oshirar ekan, axborotlashgan jamiyat sari shaxdam
kadamlar bilan bormokda. Buning yorkin dalili sifatida 1997 yil 29 avgustda kabul
kilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni, Uzbеkiston Rеspublikasi Oliy
Majlisining ikkinchi chakirik V sеssiyasida Prеzidеnt I. Karimov kutargan masalalar
yuzasidan 2001 yil 23 mayda Vazirlar Maxkamasining «2001—2005 yillarda
kompyutеr va axborot tеxnologiyalarini rivojlantirish, «Intеrnеt»ning xalkaro
axborot tizimlariga kеng kirib borishini ta'minlash dasturini ishlab chikishni tashkil
etish chora-tadbirlari tuKrisida»gi Karorini va 2001 yilning may oyida
rеspublikamizda birinchi marta utkazilgan Internet fеstivalini aytib utish mumkin.
Yukoridagi karorni amalga oshirish maksadida kuplab ishlar amalga oshirildi va
yana bir kator ishlarni amalga oshirish rеjalashtirilgan. Bugungi kunda rеspublika
ta'lim muassasalarida minglab kompyutеrlar mavjud bulib, ularning asosiy kismini
Pentium rusumli zamonaviy kompyutеrlar tashkil etadi. Bu kompyutеrlar zaruriy
dasturiy maxsulotlar bilan ta'minlangan. Ta'lim muassasalarida, shu jumladan,
akadеmik litsеy va kasb-xunar kollеjlarida Internet xalkaro axborot tarmoKidan va
elеktron pochta xizmatidan foydalanuvchilar soni tobora oshib bormokda.
Navbatdagi dolzarb vazifalar sifatida dunyoda mavjud bulgan ilKor va zamonaviy
informatsion-pеdagogik tеxnologiyalarni urganish, ularni ukuv jarayoniga tadbik
etish, oliy ukuv yurtlari, akadеmik litsеylar va kasbxunar kollеjlari urtasida yagona
axborot tarmoKini tashkil etish, ukuv jarayoniga kullash uchun dasturiy maxsulotlar
ishlab chikish, virtual kutubxonalar tashkil etish va ularni uzluksiz tarzda jaxonda
mavjud va rеspublika ta'lim muassasalarida tayyorlanayotgan elеktron darsliklar
bilan boyitish kabilar bеlgilangan. XXI asrda oliy va urta maxsus ukuv yurtlarining
bitiruvchilari yangi sharoitlarga ijodiy va kasbiy yondashishga tayyorlangan
bulishlari lozim. Shu sababli Республикамизда таълим soxasida xam boshka
soxalardagi kabi katta uzgarishlar amalga oshirilmokda. Ta'lim soxasiga axborot
tеxnologiyalarini joriy etish, informatika buyicha mutaxassis kadrlarni tayyorlashda
Nizomiy nomidagi Toshkеnt Davlat pеdagogika univеrsitеti profеssor-ukituvchilari
xam uzlarining munosib ulushlarini kushib kеlmokdalar. Ular tomonidan olib
10
borilayotgan ilmiy-uslubiy tadkikotlarida informatikaning urta umumta'limda, urta
maxsus va kasb-xunar ta'limida, jumladan, kasb-xunar kollеjlari va akadеmik
litsеylarda, oliy ukuv yurtlarining bakalavr va magistratura boskichlarida ukitish
uslubiyoti, yangi axborot tеxnologiyalarini ta'lim jarayonida kullash muammolari
kabi masalalar uz еchimlarini topgan. Uzbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2002
yil 30 maydagi «Kompyutеrlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-
kommunikatsiya tеxnologiyalarini joriy etish tuKrisida»gi farmoni va uni
bajarilishini ta'minlash yulida Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 6 iyundagi maxsus
karori Rеspublikamizda informatika va axborot tеxnologiyalarini rivojlantirishda
yana bir muxim boskich bulib koldi.
Axborotlashgan jamiyat
Jamiyatning ko‘pchilik a’zolari axborot,ayniqsa, uning oliy shakli bo‘lmish
bilimlami ishlab chiqarish, saqlash, qaytaishlash va amalga oshirish bilan band
bo'lgan
jamiyat.Axborotlashgan
jamiyatga
o'tishda
kompyuter
va
telekommunikatsiyaaxborot texnologiyalari negizida yangi axborotni qayta ishlash
sanoati yuzagakeladi.Hozirgi paytda u yoki bu mamlakat XXI asrda munosib o‘rin
egallashi vaboshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy musobaqada teng qatnashishi uchun
o‘ziqtisodiy tuzilishi, ustuvor jihatlari, boyliklari, institutlarini qayta qurishi
vasanoatini axborot tizimlari talablariga moslashtirishi kerakligi ravshan
bo'lmoqda.Bizning respublikamiz ham mustaqillik tufayli axborotlashgan
jamiyattomon
kirib
bormoqda.
Bu
masala
mamlakat
Prezidenti
va
Respublikahukumatining
diqqat
markazida
birinchi
masalalar
qatorida
turibdi.Kibernetika hamda informatika sohasida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib
borishva xalq xo‘jaligiga joriy etish maqsadida 1956-yilda akademik
M.T.O‘rozboyevtashabbusi bilan O’zbekiston Fanlar akademiyasi tarkibida, V.I.
Romanovskiynomli Matematika instituti qoshida Hisoblash texnikasi bo‘limi
ochildi. 1966-yildaMarkaziy Osiyo mintaqasida O’zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasitarkibida hisoblash markazi bo'lgan Kibernetika instituti, 1978-yilda esa
11
uningasosida Kibernetika ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi.Davlat
tomonidan tartibga solishning muhimligi va respublikadaaxborotlashtirish
jarayonini tezlashtirish zaruriyatini hisobga olib, O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 8-dekabr qarori bilan Fan vatexnika
bo‘yicha Davlat Qo‘mitasi (FTDQ) qoshida Axborotlashtirish bo‘yichabosh
boshqarma (Boshaxbor) tuzildi.Mazkur qarorda belgilab berilgan asosiy vazifa va
faoliyat yo‘nalishlaridoirasida O’zR FTDQ tashabbusi bilan axborotlashtirish
jarayonini
rivojlantirishgayo'naltirilgan
bir
qator
qonunlar
qabul
qilindi.Axborotlashtirish haqidagi (1993-yil, may), EHM va ma’lumotlar
bazasiuchun dasturlarni huquqiy muhofazalash haqidagi (1994-yil, may) qonunlar
shularjumlasidandir.Vazirlar Mahkamasi Axborotlashtirish haqidagi Qonun
talablarini
bajaraborib,
1994-yil
dekabrda O’zbekiston Respublikasini
axborotlashtirishkonsepsiyasini ma’qulladi. Ushbu konsepsiyaning asosiy maqsadi
va undaqo'yilgan masalalar quyidagilardan iboratdir:
• milliy axborot-hisoblash to'rini yaratish;
• axborotlarga tovar sifatida yondashishning iqtisodiy, huquqiy vame'yoriy
hujjatlarini yuritish;
• axborotlami qayta ishlashning jahon standartlariga rioya qilish;
• informatika industriyasini mujassamlashtirish va rivojlantirish;
• axborotlar texnologiyasi sohasidagi fundamental tadqiqotlarnirag‘batlantirish va
qo‘llab-quvvatlash;
12
Axborot kommunikatsiya texnologiyalari jadal rivojlanayotgan bugungi kunda
informatika fanining rivoji va istiqbollari, bu fan oldida turgan dolzarb masalalar
haqida talaba va o’quvchilarga o’z vaqtida ma’lumot yetkazish, bilim berish
zamonaviy fan o’qituvchilari, ilmiy izlanuvchi olimlarning muhim vazifalaridir.
Sababi fan shunchalik shiddat bilan rivojlanmoqdaki, agar bu bilimlar bugun
talabalarga yetkazilmasa, ertaga eskirgan ma’lumotga aylanib qolishi hech gap
emas. Shunday muhim vazifalarni amalga oshirishda ta’lim muassasalarida
o’tkaziladigan ilmiy-amaliy anjumanlar ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti Informatika o’qitish
metodikasi kafedrasida zamonaviy informatika fanining shakllanishi, rivojlanishi va
istiqbollari masalalari izlanuvchilar va olimlar tomonidan keng o’rganilib kelinadi.
Jadal rivojlanib borayotgan fan sirlarini o’rganish va bu boradagi yangi fikrlar bilan
o’rtoqlashishni ko’zda tutib, 2018-yil 23-aprel kuni «Zamonaviy informatikaning
dolzarb muammolari: o’tmish tajribasi, istiqbollari» mavzusida tashkil etilib,
o’tkazilgan Respublika ilmiy-amaliy anjumani ham shunday maqsadga yo’naltirildi.
Ilmiy-amaliy
anjumanning
asosiy
maqsad
va
vazifalari
quyidagilar:
Respublikamizdagi ta’lim tizimi muassasalarida zamonaviy fanlardan biri va
jamiyat rivojining asosi bo’lgan informatika fanining yutuqlari va ushbu fan
taraqqiyotining turli sohalarida erishilgan natijalar, fanning oldida turgan vazifalar
va kelajakdagi dolzarb muammolarni aniqlash va yechimlarini topish kabi
masalalarni muhokama qilish deb belgilandi.
13
Anjumanni kirish so’zi bilan Nizomiy nomidagi TDPU rektori, p.f.d., professor
Shavkat Sharipov ochdi. Yalpi majlisda: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat
pedagogika universiteti «Informatika o’qitish metodikasi» kafedrasi professori,
Xalqaro pedagogika ta’limi va Turon fanlar akademiyasi akademigi
A. Abduqodirov tomonidan «Umumiy ta’lim maktablarining ta’lim jarayonida
AKTdan foydalanish aspektlari» mavzusidagi ma’ruza, T. N. Qori Niyoziy
nomidagi O’zbekiston Pedagogika Fanlari ilmiy-tadqiqot instituti direktori, p.f.d.,
professor N. Taylaqovning «Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun
«Informatika va axborot texnologiyalari» fanidan yangi avlod darsligini yaratish
asoslari» mavzusidagi ma’ruza, Xalq ta’limi vazirligi ZiyoNET bo’limi boshlig’i
U. Taylaqovning «Zamonaviy informatika internetning milliy segmenti rivojlanishi
bilan hamnafas bo’lishi zarur» mavzusidagi ma’ruza, t.f.n., dotsent X. Xaldarovning
«Обеспечение непрерывности оценивания успеваемости студентов в системе
электронного деканата» mavzusidagi ma’ruzalar ishtirokchilar tomonidan qizg’in
kutib olindi.
14
«Zamonaviy informatikaning dolzarb muammolari: O’tmish tajribasi, istiqbollari»
mavzusidagi anjumanda quyidagi:
Informatika zamonaviy jamiyatning asosi sifatida.
Zamonaviy informatikani o’qitish: maqsad, mazmun, usullar.
Zamonaviy informatika o’qituvchisi tayyorlashning ilmiy-metodik tizimi.
Elektron ilovalarni ishlab chiqish va qo’llash zamon talabi.
Aniq va tabiiy fanlarni o’qitishda informatikaning o’rni va ahamiyati kabi masalalar
ham muhokama qilindi.
15
Anjumanda O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq
ta’limi vazirligi vakillari, Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika
universiteti rahbariyati, professor-o’qituvchi va talabalari ishtirok etdilar. Bundan
tashqari, respublikamizning boshqa oliy ta’lim muassasalaridan, jumladan,
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti, Toshkent davlat pedagogika
universiteti Termiz filiali, Qo’qon davlat pedagogika instituti, Qarshi davlat
universiteti, Nukus davlat pedagogika instituti, Jizzax davlat pedagogika instituti,
Guliston davlat universiteti, Andijon davlat universiteti, Samarqand davlat chet
tillari instituti, Samarqand davlat universiteti, Toshkent axborot texnologiyalari
universiteti Samarqand filiali, Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Qarshi
filiali, Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Nukus filiali, T. N. Qori
Niyoziy nomidagi O’zbekiston Pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot instituti,
Samarqand davlat universiteti huzuridagi Xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash
va malakasini oshirish instituti, Toshkent davlat pedagogika universiteti huzuridagi
Toshkent shahar Xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish
instituti, Toshkent temir yo’l muhandislari instituti, O’zbekiston Respublikasi
16
IIV Yong’in xavfsizligi instituti, Toshkent avtomobil yo’llarini loyihalash, qurish va
ekspluatatsiya instituti, Navoiy davlat pedagogika instituti professor-o’qituvchilari,
olim va mutaxassislar, shuningdek, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari
hamda umumta’lim maktablarining o’qituvchilari ham faol ishtirok etdilar.
Jumladan, Sergeli tibbiyot kolleji, Sergeli yengil sanoat kasb-hunar kolleji, Termiz
axborot texnologiyalari va turizm kasb-hunar kolleji, Toshkent temir yo’l
muhandislari instituti akademik litseyi, Jizzax tibbiyot kolleji, Toshkent moliya
iqtisodiyot kolleji vakillari, Yunusobod tumani 235-maktab o’qituvchilari tadbirda
faol ishtirok etdilar. Anjumanda qabul qilingan qarorlar va tavsiyalardan
foydalanishda kutilayotgan natijalar quyidagilardan iborat:
Anjuman natijalaridan kutilayotgan ilmiy samaradorlik — anjuman natijalari AKT
taraqqiyoti tobora tezlashib borayotgan davrda ta’lim tizimida o’quv jarayonlarini
tashkil qilishda informatika kabi zamonaviy fanlarni o’qitish yo’llari va unda
mavjud muammolar hamda ularning yechimlarini o’rganish, shuningdek, ular
haqidagi ilmiy tasavvurlar kengayishi, ilmiy jamoatchilikda bu borada shakllangan
tushunchalarning aniqlashtirilishi, umumlashtirilishi uchun xizmat qilishi mumkin.
Anjuman natijalaridan kutilayotgan ijtimoiy samaradorlik — anjuman natijalari
ta’limni tashkil qilish, boshqarishda va o’quv jarayonlarini tashkil qilishda
Informatika fani imkoniyatlari aniqlashtirilishiga xizmat qilishi mumkin.
Anjuman natijalaridan kutilayotgan iqtisodiy samaradorlik — anjuman natijalari
ishlab chiqarishda (kadrlarning innovatsion faoliyatida)gi munosabatlarining inson
omili tufayli vujudga kelishi mumkin bo’lgan sifat va miqdor ko’rsatkichlari,
jumladan, AKTdan foydalanish darajasining oshishiga, bunda turli fanlarga oid
yangi ishlanmalarning yaratilishi va ularning imkoniyatlari haqidagi tasavvurlarning
kengaytirilishiga xizmat qilishi kutiladi.
Anjumanning ilmiy-texnik dasturlari doirasida bajarilayotgan loyihalar bilan
bog’liqligi: «Oliy ta’lim muassasalarining yagona elektron axborot ta’lim tizimini
yaratish va joriy etish» loyihasi, 2015-yil 9-dekabrda o’tkazilgan «Pedagogning
17
shaxsiy va kasbiy axborot maydonini loyihalashda axborot kommunikatsiya
texnologiyalariga oid kompetentligini rivojlantirish» va 2016-yil 15-aprelda
o’tkazilgan «Zamonaviy informatikaning dolzarb muammolari: O’tmish tajribasi,
istiqbollari» mavzularidagi Vazirlik tizimidagi oliy ta’lim va ilmiy-tadqiqot
muassasalari miqyosida ilmiy-amaliy anjuman, 2017-yil 26-dekabrdagi «Elektron
ta’limni tashkil qilish: muammolar, yechimlar va istiqbollar» mavzusidagi Vazirlik
tizimidagi oliy ta’lim va ilmiy-tadqiqot muassasalari miqyosida ilmiy-amaliy
anjumandagi tushgan takliflar va xulosalarning mantiqiy davomi bo’lib hisoblanadi.
Anjuman materiallari asosida ilmiy maqolalar to’plami chop etildi
Axborotlashgan jamiyat— jamiyatning ko‘pchilik a’zolari axborot,ayniqsa, uning
oliy shakli bo‘lmish bilimlami ishlab chiqarish, saqlash, qaytaishlash va amalga
oshirish bilan band bo'lgan jamiyat.Axborotlashgan jamiyatga o'tishda kompyuter
va telekommunikatsiya axborot texnologiyalari negizida yangi axborotni qayta
ishlash sanoati yuzagakeladi.Hozirgi paytda u yoki bu mamlakat XXI asrda munosib
o‘rin egallashi vaboshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy musobaqada teng qatnashishi
uchun o‘z iqtisodiy tuzilishi, ustuvor jihatlari, boyliklari, institutlarini qayta qurishi
vasanoatini axborot tizimlari talablariga moslashtirishi kerakligi ravshan
bo'lmoqda.Bizning respublikamiz ham mustaqillik tufayli axborotlashgan
jamiyattomon
kirib
bormoqda.
Bu
masala
mamlakat
Prezidenti
va
Respublikahukumatining
diqqat
markazida
birinchi
masalalar
qatorida
turibdi.Kibernetika hamda informatika sohasida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib
borishva xalq xo‘jaligiga joriy etish maqsadida 1956-yilda akademik
M.T.O‘rozboyevtashabbusi bilan O’zbekiston Fanlar akademiyasi tarkibida, V.I.
Romanovskiynomli Matematika instituti qoshida Hisoblash texnikasi bo‘limi
ochildi. 1966-yildaMarkaziy Osiyo mintaqasida O’zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasitarkibida hisoblash markazi bo'lgan Kibernetika instituti, 1978-yilda esa
uningasosida Kibernetika ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi.Davlat
tomonidan tartibga solishning muhimligi va respublikadaaxborotlashtirish
jarayonini tezlashtirish zaruriyatini hisobga olib, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
18
Mahkamasining 1992-yil 8-dekabr qarori bilan Fan vatexnika bo‘yicha Davlat
Qo‘mitasi (FTDQ) qoshida Axborotlashtirish bo‘yichabosh boshqarma (Boshaxbor)
tuzildi.Mazkur
qarorda
belgilab
berilgan
asosiy
vazifa
va
faoliyat
yo‘nalishlaridoirasida O’zR FTDQ tashabbusi bilan axborotlashtirish jarayonini
rivojlantirishgayo'naltirilgan bir qator qonunlar qabul qilindi. Axborotlashtirish
haqidagi (1993-yil, may), EHM va ma’lumotlar bazasiuchun dasturlarni huquqiy
muhofazalash haqidagi (1994-yil, may) qonunlar shularjumlasidandir.Vazirlar
Mahkamasi Axborotlashtirish haqidagi Qonun talablarini bajaraborib, 1994-yil
dekabrda O’zbekiston Respublikasini axborotlashtirishkonsepsiyasini ma’qulladi.
Ushbu konsepsiyaning asosiy maqsadi va undaqo'yilgan masalalar quyidagilardan
iboratdir:• milliy axborot-hisoblash to'rini yaratish;• axborotlarga tovar sifatida
yondashishning iqtisodiy, huquqiy va me'yoriy hujjatlarini yuritish;• axborotlami
qayta ishlashning jahon standartlariga rioya qilish;• informatika industriyasini
mujassamlashtirish va rivojlantirish;• axborotlar texnologiyasi sohasidagi
fundamental tadqiqotlarnirag‘batlantirish va qo‘llab-quwatlash.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytamanki, Vatanimizda informatika fani hozirgi kunda eng
tez rivojlanayotgan fanlardan bo’lib , hozirda deyarli barcha sohalarga kirib
kelmoqda.
Bank sohasida ham internetdan va kompyuterdan foydalanish, mijozlarga qulay
xizmat ko’rsatish borasida ishlar olib borilmoqda. Bu qulayliklarga Internet
Banking, Mobil Banking, SMS Banking xizmatlarini misol qilib olishimiz mumkin.
Bundan ko’rinib turibdiki bizning mamlakatimizda ham internet jadal rivojlanib
bormoqda
Demak, zamonaviy texnalogiyalardan oqilona foydalanish ish samaradorligini va
sifatini oshiradi.
19
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, kurs ishlaridan asosiy maqsad: ta`lim bo`yicha
nazariy va amaliy bilimlarni mustahkamlash va kеngaytirish, olingan bilimlarni
muayyan ilmiy, tеxnikaviy, ishlab chiqarish, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy vazifalarni
hal etishda qo`llashdan iborat.
Kurs ishlarining talaba uchun ahamiyatli tomoni shundaki: ijodiy ishlash, ishlab
chiqilayotgan masalaning qo`yilish jarayonidan boshlab uni to`la nihoyasiga
yetkazish bo`yicha qaror qabul qilishda bo`lgan mas`uliyatni his etishga o`rgatish,
zamonaviy ishlab chiqarish, iqtisodiyot, tеxnika va madaniyatning rivojlanishi
sharoitida talabalarni mustaqil ishlashga tayyorgarligini ta`minlashga imkon bеradi.
Kurs ishini bajarishda talaba o`z imkoniyatidan kеlib chiqib, o`zi xohlagan tarzda
dasturlar bog`lamini tuzishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |