Vasl, imola va taslim hodisalari

Haj-r+ i-la dil/xas-ta bơl-dim,/ dil-si-to-ne / top-ma-dim
- v - - / - v - - / - v - - / - v -


Man+ ơl-tur-moq /ti-lab, il-gin / tu-tub tush-dim/ a-yo-qi-ğa,
v - - - / v - - - / v - - - / v - - -
 
Ul+ is-tiğ-no / qi-lib zo-hir / ma-nga , ơl-tur / may+ ơl-turdi.
v - - - / v - - - / v - - - / v - - -
ma-fo-iy-lun / ma-fo-iy-lun / ma-fo-iy-lun / ma-fo-iy-lun

Shuni alohida slatish lozimki, vasl faqat vazn talabi bilan amalga oshadi. Quyidagi ikki misolga e ’tibor qiling.
1-misol:
 
Jon-ğa chun der/men: “Ne ơl-di/ ơl-ma-kim kay/ fi- -ti?”?
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
 
Der-ki: “Bois/ ơldi jism+ ich /ra ma-raz-ning / shiddati ”
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
fo- i- lo -tun/fo- i- lo - tun/ fo- i -lo - tun/ fo- i- lun
(Navoiy)
2-misol:

De-ma hij-ro /nim-da chek-may/sen fi-ğo-nu / no-la kơp,
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
Jis-m ay-lar /mu fi-ğon bơl /ğon na-fas jo /din ju-do
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
fo i- lo –tun /fo- i-lo – tun / fo- i -lo – tun / fo- i- lun (Navoiy)

Imola (luğaviy ma’nosi: “bir narsani boshqasiga moslashtirish”) – vazn talabi bilan bơğinni chơzib talaffuz etish. Imola ikki xil bơladi:
1) imolai maqbul (“yoqimli”, “qabul qilingan”)
2) imolai maqduh (“yoqimsiz”, “qabul qilinmagan”)
Maqbul imolada ơta chơziq bơğinlarning oxirgi undoshiga talaffuzdagina ifodalanadigan qisqa i tovushi qơshib aytiladi:
Yo-r(i)-din hij / ron chekar ush / sho-qi zor+ ey/ dơs-t(i)lar,
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
Ne-cha tor-tay/ hajr(i) chun yơq/ man-da yor+ ey/ dơs-t(i)lar.
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
fo i- lo –tun /fo- i-lo – tun / fo- i -lo – tun / fo- i- lun
(Navoiy)
Maqduh imolada bơğin zơrama-zơraki, soxtalik bilan chơziladiki, bu quloqqa noxush shitiladi. Mashrabning
Meh-na-tu dar / dim-ni sơr-may,/ ğun-cha-dek oğ / zing o-chib,
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
El-ga ish-rat / bo-ği ich-ra / gu-li xan-don / sen-mu-san?
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
fo i- lo-tun /fo- i-lo- tun / fo- i –lo- tun / fo- i- lun
baytida “guli” sơzining birinchi bơğini chơziq hijo ơrnida qơllangani maqduh imolani yuzaga keltirgan.
Sakta (luğaviy ma’nosi: “tơxtash”) – misradagi tovushning vazn talabidan ortiq yoki kam kelishi. Misol:
Ne-cha Man-su / r+ ơl-di ir-shod /mand mu-hab-bat / kơ-yi-da,
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
Man-ga ham do/re qu-ril-ğon / da ye-tar bu / qis-ma-tim.
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
fo i- lo-tun /fo- i-lo- tun / fo- i –lo- tun / fo- i- lun
(Mashrab)
Kơpincha arab yozuvidagi matnni notơğri ơqish, kotib yoki matbaa xatosi tufayli saktalik yuzaga keladi. Saktaning quloqqa oğir botmaydigan, vaznga jiddiy putur etkazmaydigan kơrinishi saktai maleh (chiroyli sakta ) deyiladi.
Taslim (luğaviy ma’nosi: “buzish”) – vazn taqozosiga muvofiq sơz tarkibidagi harf yoki harflarni tushirib qoldirish. Masalan, su(suv), ari (ariğ), inchka (ingichka), kơrnadur(kơrinadur) kabi. Misol:
Ul i-lik-kim, / suv-din+ o-riğ /dur, yu (v)mas o /ni su(v)da,
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
Bal-ki suv-ni / po-k bơl-sun / deb i-lik bir / la -yu-yr.
- v - - / - v - - / - v - - / - v -
(Atoiy)
Taznib («dum yasash») – vaznga moslash uchun harf orttirish. Masalan, ayit (ayt), shakkar (shakar), yurusa ( yursa)kabi. Misol:
Bi-ti-dim / ki-to-bi / ma-vo-iz / ma-sal,
v - - / v - - / v - - / v -
Ơ-qi-sa / ta-tur til / ye-mish-tek / a-sal.
v - - / v - - / v - - / v -
(A. Yugnakiy)
fa-uv-lun / fa-uv-lun / fa-uv-lun / fa-ul
Mutaqoribi musammani mahzuf ơlchochida yozilgan bu baytda vazn talabi bilan “bitdim”sơzi “bitidim” shaklida istifoda tilgan
Tağyir (luğaviy ma’nosi: “ơzgartirish”) – vaznga muvofiqlashtirish uchun sơzdagi harflar ơrnini almashtirish. Dilsiton (diliston), fishon (afshon), sarfaroz (sarafroz) kabi. Misol:
Sal-mu Ma-nu / cheh-r+i+la Nav /zar qa-ni?
- v v - / - v v - / - v -
Bah-ma-nu Do / ro - vu Si-kan /dar qa-ni?
- v v - / - v v - / - v -
Muf-ta-i-lun /muf-ta-i-lun / fo-i-lun
(A.Navoiy.“Hayratul-abror”)
Baytda “Iskandar” sơzi “Sikandar” shaklida qơllangani uchun uning 1-bơğini chơziq hijodan qisqa hijoga aylangan. Tağyir asosan forsiy leksika uchun xosdir.
Nazorat savollari:

• Vasl hodisasiga misol ayting.
• Sakta qachon yuzaga keladi?
• Tag‘yir nima?
• Taslim qanday hodisa?
• Taznibning lug‘aviy va istiloh ma’nolarini tushuntiring.