Valyuta kursi va uning rejimlari Reja Kirish Valyuta kursining mazmuni, mohiyati va o’zgarish tendensiyalari

19 may 2023 yil holatiga ko’ra dollarning so’mga nisbatan kursi¹
O’zbek tovarlarini sotib olish jarayonida ular AQSh dollarini valyuta bozoriga olib chiqadi, chunki, o’zbek tovarlarini sotib olish uchun dollarni so’mga almashtirishadi. Dollarga bo’lgan talab va taklifning kesishgan nuqtasi dollarning so’mdagi qiymatini bildiradi.
Agarda, dollarning so’mdagi qiymati oshsa, so’m qiymatining pasayganligini yoki qadrsizlanganligini ko’rsatadi. Aksincha, agarda dollarning so’mdagi qiymati pasaysa, so’m qiymatining oshganligini yoki so’mning qimmatlashganligini ko’rsatadi. Bir birlik xorijiy valyutani sotib olish uchun kam miqdorda milliy valyuta sarf qilish milliy valyutaning qimmatlashuvini bildiradi. Agarda, dollarga nisbatan so’m qadrsizlansa, dollar so’mga nisbatan qimmatlashadi.
Qayd etilgan valyuta kursi - bu, xorijiy valyutada ifodalangan, davlat tomonidan rasmiy o’rnatilgan milliy pul birligining bahosi bo’lib, unga valyuta bozorida talab va taklifning o’zgarishi ta’sir qilmaydi.
Kayd qilingan valyuta kursi tizimi tarafdorlari ta’kidlaydilarki, undan foydalanish xalqaro savdo va moliya bilan borliq bo’lgan taxlika va noaniqlikni kamaytiradi. Qayd qilingan valyuta kurslarini qo’llash o’zaro foydali savdo va moliyaviy operatsiyalar hajmini kengaytirishga olib keladi. Ammo, qayd qilingan valyuta kurslari tizimining hayotga layoqatliligi o’zaro aloqalar jarayondagi ikki sharoitga bog’liq:
-zaxiralarning mavjudligi;
-o’z hajmi bo’yicha sezilarsiz kamyoblik yoki to’lov balansi aktivlarining tasodifiy vujudga kelishi. Katta va doimiy kamyobliklar mamlakat zaxiralarini yo’qqa chiqarishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, valyuta kurslarining talab va taklif ta’siri ostida shakllanish darajasi, o’z-o’zicha kurslar o’rtasidagi nisbatlarga ta’sir etuvchi real jarayonlarni aniqlab bera olmaydi. Chet el valyutalariga talab va taklifga, demak, valyuta kurslariga mamlakatdagi ham ichki va xam tashqi iqtisodiy munosabatlar majmui bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatadi.
Valyuta kurslarining o’zgarishiga bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi. Ularni qisqacha qarab chiqamiz:

1. 
   Iste’molchi dididagi o’zgarishlar. Iste’molchilar didining boshqa mamlakat buyumlariga nisbatan o’zgarishi bu mamlakat valyutasiga talab yoki taklifni hamda uning valyuta kursini o’zgartiradi.
   
2. 
   Daromadlardagi nisbiy o’zgarishlar. Agar bir mamlakatda milliy daromadning o’sishi, boshqa mamlakatdagi bu ko’rsatkichning o’sishidan ustun bo’lsa, bunda uning valyuta kursi pasayadi. Mamlakatning importi uning daromadi darajasiga to’g’ri bog’liqlikka ega.
   
3. 
   Narxdagi nisbiy o’zgarishlar. Agar bir mamlakat, masalan, AQSh ichki narx darajasi tez o’ssa, boshqa mamlakat, masalan, Buyuk Britaniyada bu daraja o’zgarishsiz qolsa, bunda amerikalik iste’molchi nisbatan arzon Britaniya tovarini izlaydi va shu bilan funtga talabni oshiradi. Aksincha, britaniyaliklar Amerika tovarlarini sotib olishga kam moyil bo’ladi va bu funt taklifini pasaytiradi. Funtga talab o’sishi va taklif pasayishining bu uyg’unlashuvi dollarlarning qadirsizlanishini keltirib chiqaradi.
   
4. 
   Nisbiy real foiz stavkalari. Faraz qilamiz, AQSh inflyatsiyani quvib o’tish maqsadida «qimmat pul» siyosatini amalga oshira boshlaydi. Natijada, real foiz stavkalari (inflyatsiya sur’atini hisobga olib o’zgartirilgan (korrektirovka qilingan) foiz stavkalari AQShda boshqa mamlakatlar, masalan, Buyuk Britaniyaga qaraganda ko’tariladi. Britaniyalik jismoniy shaxs va firmalar ishonch hosil qiladiki, AQSh moliyaviy vositalarni qo’yish uchun juda jozibador va qulay joyga aylanadi. Amerika moliyaviy aktivlariga talabning bu ko’payishi Angliya funti taklifining kengayganligi va shu sababli dollar qiymati o’sganligini bildiradi.
   
5. 
   Spekulyatsiya. Faraz qilamiz, AQSh iktisodiyotida quyidagilar kutiladi:
   

1. 
   Britaniyanikiga qaraganda tez o’sa boshlaydi;
   
2. 
   Britaniyanikiga qaraganda ancha kuchli inflyatsiyaga duch keladi;
   

v) Britaniyaga qaraganda ancha past real foiz stavkalariga ega bo’ladi.
Bu tahmin (prognoz)lar kelajakda dollar kursi pasayishi, funt kursi esa, aksincha ko’tarilishidan darak beradi. Demak, dollarni ushlab turuvchilar ularni funtga aylantirishga harakat qiladi va shu bilan funtga bo’lgan talabni oshiradi. Bu almashish, dollar kursining pasayishini va funt kursining oshishini keltirib chiqaradi.
Nominal va real valyuta kurslari o’zaro farqlanadi. Nominal valyuta kursi valyutalarning almashinuv kursi deyiladi. Yuqorida biz aynan nominal valyuta kursi haqida fikr yuritdik.
Real valyuta kursi ikki mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarning nisbiy bahosidir.
Real valyuta kursi bir mamlakat tovarlari boshqa mamlakat tovarlariga almashishi mumkin bo’lgan nisbatni ko’rsatadi, shu tufayli u savdo sharoiti ham deb yuritiladi.
Nominal va real valyuta kurslari o’rtasidagi nisbat quyidagi ko’rinishga ega.
Er = En x R d / R t
Bu erda : Er — real valyuta kursi;
En - nominal valyuta kursi ;
Rd - milliy valyutada ko’rsatilgan ichki baholar darajasi (indeksi);
Rt - xorijiy valyutada ko’rsatilgan chet eldagi baholar darajasi (indeksi).
Har ikkala mamlakatdagi narxlar darajasi (indeksi) bir xil bazis yilga nisbatan berilgan. Real valyuta kursining ko’tarilishi (pasayishi) bu mamlakat tovarlari raqobatbardoshligining pasayganligi (oshganligi) to’g’risida guvohlik beradi. Umuman valyuta kursi tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchlarning mamlakatlararo harakatini o’ziga xos boshqarib turuvchisi hisoblanib, uni o’zgarib turishi mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga hamda butun makroiqtisodiy vaziyatga kuchli ta’sir qiladi. Bu ta’sirni shunday vaziyat misolida ko’rib chiqish mumkin. Masalan, o’zbek so’mining kursi 1000 Turkiya lirasiga nisbatan 30 so’mdan 32 so’mgacha pasaygan bo’lsin, ya’ni, so’m Turkiya lirasiga nisbatan arzonlashgan va aksincha, lira so’mga nisbatan qimmatlashgan bo’lsin. Bunday holatda mamlakatimizda ishlab chiqarilgan 720 so’mlik qiymatga ega bo’lgan tovar Turkiya bozorida arzonlashib boradi va endi bu tovar 100 ming (720/7,2x1000) emas, balki 72 ming lira turadi (720/10x1000). Natijada, tovar-ning raqobatga chidamliligi orta boradi va unga bo’lgan talab oshadi, eksport rag’batlantiriladi. Biroq milliy valyutani Turkiyaga chiqarish O’zbekiston uchun foydali bo’lmay qoladi. Turkiyada ishlab chiqarilgan 2000 liralik mahsulot endi o’zbek so’mi kursining pasayishi va Turkiya lirasi kursining qimmatlashuvi natijasida o’zbek bozorida 14,4 so’m (2000x7,2/ 1000) emas, balki 20 so’m (2000x10/1000) turadi. Ko’rinib turibdiki, mahsulot narxi qimmatlashadi va shu sababli uni olib kelish qisqarib boradi, va aksincha, o’zbek so’mi kursi oshib borishi bilan Turkiyadan tovar olib kelish va kapitalni chetga chiqarish foydali bo’ladi.
Xarid qobiliyati pariteti kontseptsiyasiga ko’ra valyuta kursi doimo turli mamlakatlarda narxlar darajasining o’zgarishi natijasida kelib chiqadigan farqni qoplash uchun zarur bo’lgan darajada o’zgaradi. Ya’ni:
Pd
r
Pt
Bu erda: r — xorijiy valyutaning milliy valyutadagi narxi;
Rd — ichki narxlar darajasi;
Rt — chet eldagi narxlar darajasi.
Biz xarid qobiliyati pariteti kontseptsiyasini real almashtirish kursi modelida ifodalashimiz mumkin. Xalqaro olib sotarlarning tez harakatlari shuni ko’rsatyaptiki, sof eksport har qanday o’zgarishlar natijasida tez o’zgaradi. Milliy tovarlar narxining chet tovarlarga nisbatan kamayishi yoki boshqacha aytganda real almashtirish kurslarining pasayishi, olib sotarlarni o’z mamlakatidan tovarlarni sotib olib, chetga sotishga undaydi, yoki, aksincha. Valyuta kurslari milliy iqtisodiyotga, ishlab chiqarish va undagi bandlikka sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin. Milliy valyutalar kursining pasayishi mamlakatlar eksport imkoniyatini oshiradi. Ammo mamlakat eksporti xom ashyo tovarlari importiga asoslansa, bunda valyutalar kursining pasayishi eksport qilinadigan tovarlar narxsining o’sishiga olib keladi va bu ularning raqobatga layoqatliligiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Valyuta kurslarining oshishi mamlakatlar eksport imkoniyatlarini yomonlashtiradi. Valyuta kurslarining beqarorligi tashqi iqtisodiy aloqalarga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Uning tebranishi xalqaro bitimlarda noaniqlik va tahlika darajasini ko’paytiradi. Shu sababli valyuta kursi ham mamlakat ichida va xalqaro munosabatlarda tartibga solishning muxim ob’ekti xisoblanadi.