Valyuta kursi, to’lov balansi va uning taqchilligi

4 – savol
 

---

Valyuta kursi, to’lov balansi va uning taqchilligi
 
.
586 
nazoratsiz chiqib kirib turishi xorijiy valyutaga bo‘lgan talabning navbat bilan 
o‘sib yoki kamayib turishiga va kutilmagan foiz stavkasi tebranishiga olib keladi. 
G’arbiy Yevropa, AQSh va Yaponiyada ichki valyuta bozorlarining 
rivojlanishi ularning xalqaro aloqalarini mustahkamladi, xalqaro valyuta-moliya 
institutlarining tashkil topishi va rivojlanishi bilan valyutani boshqarish 
instrumentlarini takomillashtirish va valyuta nazoratini bosqisma-bosqich 
kamaytirish borasida valyuta siyosatida muhim islohotlar amalga oshirildi. Xozirgi 
paytda rivojlangan mamlakatlarda erkin amal qiladigan valyuta bozorlari mavjud 
va u yerda milliy valyutalar erkin almashtiriladi. Lekin ular bu darajaga erishgunga 
qadar qattiq valyuta cheklovlarini o‘rnatib kelishgan. 
G’arbiy Yevropadagi rivojlangan mamlakatlarda valyuta cheklovlari 60- 
yillargacha o‘tkazib kelingan. AQSh da esa bu cheklovlar bundan oldin olib 
tashlangan. Endi kapital harakatini boshqarish bozor mexanizmi va pul-kredit 
siyosati dastaklari orqali amalga oshirilmoqda. Bu mamlakatlar valyuta 
munosabatlarini tartibga solishda katta tajribaga ega. Rivojlangan mamlakatlarda 
valyutani tartibga solish va nazorat qilish bosqichlari quyidagilardan iborat: 
1-bosqich. Urushdan keyingi davrda o‘tkazilgan qattiq valyuta boshqaruvi 
va nazorati. Bu bosqich iqtisodiyotning nobarqarorligi, pul muomalasi va valyuta 
nobarqarorligi muammolari sharoitida amal qilgan. Masalan G’arbiy Yevropa 
mamlakatlarida ekportyorlarga xorijiy valyutani davlatga sotish majburiyati 
belgilab qo‘yilgan. Bunda sotish majburiyati 50 % dan 100 % gacha qilib 
belgilangan. Masalan Italiyada xorijiy valyutani davlatga sotish majburiyati 100 % 
qilib belgilangan. Bu bosqich rivojlangan mamlakatlarda yigirmanchi asrning 50-
yillarigacha, rivojlanayotgan mamlakatlarda 80-90 yillargacha va o‘tish davridagi 
mamlakatlarda bozor munosabatlari shakllangunga qadar davom etgan. 
2-bosqich. Qattiq valyuta boshqaruvi va nazoratidan erkinlashtirishga o‘tish 
davri (50-yillar oxiri va 60-yillar o‘rtalarigacha). Ba’zi o‘tish davri iqtisodiyotlari 
uchun bu bosqich davom etmoqda. 
3-bosqich. Valyuta boshqaruvi va nazorati sohasidagi erkinlashtirish davri. 
Xozirgi paytda bu bosqich rivojlangan, rivojlanayotgan va o‘tish davridagi 
iqtisodiyotlarda amal qilib kelmoqda.
Iqtisodiyotni pul-kredit tizimidagi kutilmagan tebranishlardan va valyuta 
zahiralari kamayishidan himoya qilish xozirgacha rivojlangan mamlakatlar uchun 
valyuta siyosatidagi asosiy maqsad hisoblanadi. Quyida biz valyuta boshqaruvi va 
nazoratining hamma bosqichlirini bosib o‘tgan rivojlangan mamlakatlardagi 
valyuta siyosatining xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Bundan maqsad valyuta 
boshqaruvi normalari bilan mamlakat iqtisodiyoti holatining aloqadorligini 
tushunish hisoblanadi. 
Buyuk Britaniyadagi valyuta va eksport nazorati xususiyatlarini ko‘rib 
chiqamiz. Buyuk Britaniyada valyuta nazorati organlarining asosiy maqsadi milliy 
valyuta zahiralarini saqlash va to‘lov balansining optimal nisbatlarini ta’minlash 
hisoblanadi. Valyuta va eksport nazorati bo‘yicha zamonaviy tizim asoslari 1939 
yilda o‘rnatildi. Bir qator qonunlar qabul qilindi. Valyuta nazorati to‘g‘risidagi 

---