«Valeologiya asoslari»

2. O‘rta Osiyo xalqlarining bellashuv va o‘yinlari yoshlarni tarbiyalashning samarali vositasi sifatida
O‘rta Osiyoda turli tantanalar munosabati bilan xilma-xil xalq sayillarini o‘tkazish an’anaga aylanib qolgan. Jumladan, ularda piyoda yoki otda yugurish-poyga, kurash, ko‘pkari yoki uloq, hayvonlarni urishtirish keng tarqalgan edi. Yugurish uchun (poyga) 1000-2000 m li masofa belgilanadi. Unda 18 yoshga tulgan barcha hoxlovchilar ishtirok etishi mumkin bo‘lib, marraga birinchi etib kelganga qimmatbaho sovrin: ot, 2-3 qo‘y, shoyi chopon yoki pul belgilangan.
Marraga ikkinchi yoki uchinchi bo‘lib yugurib kelganlarga ham mukofotlar berilgan.
Otliq poyga 4-6 km li masofada o‘tkazilgan. Birinchi bo‘lib marraga kelgan chavandozga qimmatbaho sovg‘a berilgan. Kurash bellashuvlari to‘ylarda, odatda, kechqurun katta gulxan yorug‘ida tashkil etilgan. Yig‘ilganlar keng davra qurib o‘tirganlar. g’olib uchun chopon, do‘ppi, etiklar, qiyiqchali to‘n va pul belgilangan. Bolalarda milliy harakatli o‘yinlar-berkinmachoq, toshotar, urdi-qochdi, oq suyak, akkol,bukri tayoq, oshq o‘yini, qimor o‘yini keng tarqalgan.
Yuqorida bayon qilinganlar O‘rta Osiyoda aholining keng qatlamlari turli musobaqalarni tashkil etganlar, bu ijtimoiy faollik, intizom, o‘zaro yordam, jamoatchilik va do‘stlik, alohida imkoniyatlarni yuzaga chiqarishga ko‘maklashgin, deb xulosa qilishga izn beradi.
3. Musobaqalar talaba yoshlarni tarbiyalashning samarali yo‘li sifatida
B sinasha bilishning tarbiyalash usuli sifatidagi mohiyati yoshlarga pedagogik ta’sir o‘tkazish shunday tizimini qo‘llashdan iboratki, bu tizim ularda o‘rtoqlik bellashuvi hamda sog‘lom raqobat ruhini rivojlantiradi, o‘qishda eng blilarga, jismonan yaxshi tayyorlangan va uyg‘un kad-qomatga ega bo‘lganlarga tenglashishni, hamkorlik, o‘zaro yordamga intilish, qoloqlarni ilg‘or darajasiga tortish va shu asosda faoliyatning yuqori umumiy natijalarini ta’minlashni taqozo etadi. Musobaqaning yuqori samaradorligini ta’minlash uchun uning sub’ektlarini (kim kim bilan bellashyapti guruh guruh bilan, talaba talaba bilan) hamda ob’ektlarini (qaysi sport turlari bo‘yicha tashkil etilyapti) aniqlb olish zarur.
Musobaqa shakllarini belgilashda talabalarning alohida holatini guruhlar, fakultetlar, yotoqxonalar orasidagi musobaqalar bilan uyg‘unlashtirish juda muhim. Musobaqaning tarbiyaviy jihatdan samaradorligining muhim shartlaridan biri musobaqaga kirishayotgan talaba va guruhlar olgan majburiyatlarning maqbullik xususiyatidir. Majburiyatlar aniq bo‘lishi, talabalarning haqiqiy imkonlariga mos kelishi hamda ularni yuqori darajadagi shiddat bilan faoliyat yuritishga jalb etishi kerak.
Musobaqa to‘g‘ri tashkil etilishining muhim ko‘rsatkichlaridan biri b sinasha bilish, sog‘lom raqobat, eng bliga etib olish va undan o‘zib ketish hamda o‘z birinchiligini saqlab qolishdir. Bu guruhda ijobiy ma’naviy-ruhiy iqlimni yaratadi. Ayni vaqtda bunday iqlim musobaqa natijalarini muhokama qilish va keyingi bellashuvlarga chaqirish uchun qulay vaziyatni yuzaga keltiradi, bu esa talabalarning jismoniy mashqlar, sport bilan mustaqil shug‘ullanishini faollashtiradi.
Musobaqalar quyidagi tamoyillarga muvofiq tashkil etiladi:
Musobaqalar borishining oshkoraligi;
yuqori natija ko‘rsatkichi talabaning (guruhning) tezkorlik bilan rag‘batlantirilishi (mukofotlanishi).
Amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish jarayonida musobaqa usulini qo‘llashning tarbiyaviy ahamiyati.
Talabalarni tibbiy-pedagogik tekshiruvidan o‘tkazishda ularning jismoniy rivojlanishi, qad-qomati o‘rganiladi. Jismoniy rivojlanishning eng yaxshi ko‘rsatkichlariga va uyg‘un tna tuzilishiga ega bo‘lgan talabalarni alohida ajratib ko‘rsatish lozim.
Jismoniy, funksional tayyorgarlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha reytingning aniqlanishi o‘quv jarayoniga musobaqa elementlarini tatbiq etadi va talabalar tomonidan katta qiziqish bilan qabul qilinadi.
Amaliy mashg‘ulotlarda qo‘llash uchun tavsiya etilgan individual xususiyatga ega bo‘lgan musobaqalar-bular armrestling, og‘irliklar ko‘tarish, testlar bo‘yicha (ta’tillik, gavdani ko‘tarish, qo‘llarga tayanib, ularni bukib-yozish) bellashuvlar. Alohida testlar bo‘yicha g‘olibni fakultet terma jamoasiga qabul qiladilar.
Guruh doirasida ham xar xil sport turlari bo‘yicha musobaqalar o‘tkaziladi.
Bir oqimdagi (potok) guruhlar orasida alohida testlar asosida ham, sport o‘yinlari bo‘yicha ham musobaqalar uyushtiriladi.