Valeologiya asoslari

TEMIR TANQISLIGI ANEMIYASIYA UNING OLDINI OLISH
A nem iya (kam qonlik) q o n d a gem oglobin u m u m iy m iqdori va qon 
hajm i birligi kontsentratsiyasining kamayishidir.
Q ondagi u m um iy g em oglobin darajasining m e ’yoriy darajasi 119- 
130 g G “l b o ‘lgani h o ld a, anem iy ada 111,0 g G “ l va u n d an pastroq 
darajaga tushib ketishi kuzatiladi.
A n e m iy a b u tu n d u n y o b o 'y i c h a k e n g t a r q a lg a n b o la la i 
kasalliklaridan b o ‘lib, JS S T ning bergan m a ’lum otiga k o ‘ra, ularning 
aksariyati te m ir tanqisligid an kelib chiqadi. S huning u c h u n tem ii 
tanqisligi anem iyasi (TTA) qon tizim ining b o lalar yoshidagi keng 
tarqalgan patologiyasi deb hisoblanadi.
Ja h o n s o g iiq n i saqlash tashkiloti m a ’lum otlariga k o ‘ra, bolalar va 
ayollar o ‘rtasida TTA iqtisodiy rivojlangan m am lak atlard a 10-20 %, 
rivojlanib k elay otgan m a m la k a tla rd a 50-60 % , O siyoning ayrim
m am lakatlarida 90 % g ach a tarqalgan.
S o 'n g g i 1 0-15 yil ic h id a g i k u z a tis h la rn in g k o ‘r s a tis h ic h a , 
0 ‘zbekistonda te m ir tanqisligi anem iyasi bolalar va o 'sm irla r orasida 
25-88 % gacha b o ‘lib, kasallikka chalinish xavfi k o'p ro q 1-2 yoshgacha 
bo 'lgan bolalarga tegishlidir, o ‘sm irlar va h o m ilad o r ayollarda ham
anem iya kasalliklariga chalinish kuzatilm oqda.
T em ir inson organizm i u c h u n m uhim elem entdir. T em ir ko‘pgina 
ferm entlar tarkibiga kiradi, m od d alar alm ashinuvida ishtirok etadi, u 
qonning hosil b o ‘lishida m uh im aham iyat kasb etadigan elem en t 
h iso b la n a d i. O rg a n iz m d a g i u m u m iy te m ir m iq d o rin in g 60 % 
eritrotsitlarning gem oglobinida to ‘plangan, u kislorodning bog'lanishi- 
da, uni bu tu n organizm b o ‘ylab tarq atish d a ishtirok etadi. Shuning 
u c h u n o rg an iz m ta rk ib id a g i te m irn in g kam ayishi e ritro ts itla rd a
gem oglobin etishm ovchiligi va gipoksiya (hujayralarga kislorodning 
kerakli m iq d o rd a yetib borm asligi)ga olib keladi.
109

---

M uam m o nin g dolzarbligi faqatgina uning keng tarqalganligida 
em as, balki u bilan birga rivojlanib boruvchi organlar patologiyasi 
natijasida deyarli b archa organ va tizim lar faoliyatining buzilishida: 
bu m oslashishning uzilishi va turli patologiyalar bilan kasallanishning 
k o ‘payishiga olib kelishidadir. T em ir tanqisligi, o d atd a, asta-sekin 
rivojlanadi va kam qonlikning yaqqol ko‘rinishi nam oyon b o ‘lguniga 
qad ar rivojlanish davom ida b ir qancha bosqichlardan o ‘tadi. T em ir 
tanqisligi rivojlanishining so‘nggi bosqichi tem ir tanqisligi anemiyasidir.
0 ‘sm irlar va go 'daklarda tem ir tanqisligining rivojlanish xavfi tana 
v azn in in g ja d a l s u r’a td a o ‘sishi va a y lan ad ig an q on h ajm in in g
ko‘payishi bilan b o g iiq , bunda biometallga bo'lgan ehtiyojning o'sishi, 
tem irning zaxira fondi va yeguliklardagi m iqdori o'rtasidagi farq (mos 
kelm aslik) asosiy om il b o 'lib xizm at qiladi. Shunday qilib, bolalarda 
eritropoez uch un tem irga b o 'lg an ehtiyoj 30 % bilan t a ’m inlanadi, 
bu ovqatdan te m ir so'rilishi hisobiga yuz beradi, shuning uch u n 
anem iyada to 'g 'ri ovqatlanishga katta aham iyat beriladi.
A nem iyadan aziyat chekayotgan bolalar o datda jism oniy va aqliy 
rivojlanish borasida o 'z tengqurlaridan orqada qoladilar, ular tez -te z
xastalanib turadilar. Bu, albatta, ularning darslarni o'zlashtirishlariga 
salbiy ta ’sir qiladi, ular dars tayyorlashni istam aydilar, tez toliqib 
qoladilar. Agar ayol kishi hom iladorlik paytida anem iya dardiga 
yo'liqsa, u vazni yetarli b o'lm ag an zaif bolani dunyoga keltirishi 
m um kin, bu esa kichkintoy uchun xatarlidir. Ayrim hollarda anem iya 
onalar o'lim iga olib kelishi ham m um kin. Bu bizni tashvishga solm ay 
qo'ym aydi. Hozirgi kunda O 'zbekistonda hom ilador ayollarning 80%i, 
tug'ish yoshidagi ayollarning 60% i va 57% bolalar anem iyadan aziyat 
chekishm oqda.
A nem iyada kuzatiladigan sim ptom lar:
— teri qatlam i va ko 'rin ib turgan shilliq qavatlarning rangsizligi;
— bosh aylanishi, behollik;
— tirnoqning yupqalashishi va sochning sinuvchanligi;
— ishtaha kamayishi, ta ’m buzilishi (bolalar b o 'r, kesak yeyishadi);
— og'ir hollarda nafas yetishmasligi, yurakning tepa qismida sistolik 
shovqin;
— jigar va qorataloq o 'lch am in in g kattalashishi.
O zuqalarda tem ir m anbalari ju d a ko'p. G o 'sh t, jigar, tuxum sarig'i 
tem irga boy m ahsulotlar hisoblanadi. O 'sim lik m ahsulotlaridan suli,
110

---

grechixa, j o ‘xori, dukkakli o 'sim lik yorm alari, qora n o n va boshq 
boshoqli m ahsulotlar tarkibida tem ir ko ‘p bo'ladi. Shuningdek, olm a 
shaftoli, a n o r va boshqa m evalarda h am te m ir m iqdori k o 'p bo'ladi 
K u n lik o v q a tla n is h ta rk ib ig a g o 's h t, b a liq va o q silg a bo; 
m ah su lo tla rn i kiritish foydalidir. S abzavotlar, m evalar, k o 'k a tla
ovqatlanishda m u h im o ‘rin tu ta d i, chunki u lar tarkibidagi A, S v; 
boshqa v itam in lar organizm ga yaxshiroq so'riladi. 
g o 'sh t, p a rra n d a , baliq m ahsulotlari va jigar; 
n o n u sh ta d a v itam inlar bilan boyitilgan boshoqli m ahsulotlar; 
sabzavot va m evalar; 
yangi k o 'k atlarn i iste’m ol qilish foydali;
ovqatlanish v aqtida choy ichishdan saqlanish lozim , chunki cho} 
tarkibida b o'ladigan tan in m oddasi te m ir so'rilishiga to'sqinlik qiladi 
Y ana bir to 'sq in lik qiluvchi om il b u g 'd o y unining kepagi va jigai 
rang guruch tarkibida uchraydigan oliy kislota bo'lishi m um kin. Ovqal 
tarkibidagi tem irning so'rilish chegarasi sutkasiga 2 mkgni tashkil etadi. 
K uniga k atta yoshdagi h ar q anday kishi jin sid an q a t’i nazar 1 mg 
te m irn i y o 'q o tad i. Lekin ayollar hayz vaqtida, hom iladorlik, tu g 'ru q
va em izikli d av rd a nisbatan k o 'p ro q m iq d o rd a te m ir m iqdorini 
y o'q o tad ilar. S huning uchun bu davrlarda ularning tem irga bo 'lg an
ehtiyoji m in e ralla r bilan to 'y in g a n to 'la q o n li ovqatlanish tartibiga 
rioya qilinganda to 'la qoplanm aydi. Buning natijasida tem ir tanqisligi 
rivojlanadi va bu ovqatlanish tartib in i o 'zgartirishga em as, balki dori 
p rep aratlari bilan davolanishga asos b o 'lad i. H om iladorlik, tu g 'ru q
va em iziklilik davrida organizm 700-1000 mg tem ir y o 'q o tad i, u bu 
zaxirani 2-3 yil davom ida qayta to 'ld irib olishi m um kin. Bu vaqtdan 
oldinroq h om ilado rlik boshlanib qolsa, alb atta, anem iya rivojlanadi.
T e m ir ta n q islig i a n e m iy a s in i d a v o la sh d a te m ir p r e p a r a tla r i 
q o'llan ad i. H ozirgi vaqtda tark ibid a te m ir b o 'lg an bir q ato r dori 
preparatlari mavjud: tem ir laktati, gem ostim ulin, feramid, ferrotseron, 
ferropleks, tardiferon va boshqalar. T em ir tanqisligi anemiyasini asosan 
ichga q o 'lla n a d ig a n tem ir prep aratlari bilan davolash zarur. U larni 
n ah o rg a yoki o v q a tla n ish d a n 1 soat o ld in yoki b a ’zi h o la tla rd a
o v q a tla n ish o ra sid a ichish m aq sad ga m u v o fiq d ir, bu te m irn in g
organizm ga so 'rilish in i osonlashtiradi. B u n d an tashq ari, askorbin 
kislotasini qo'llash ham yaxshi natija beradi, chunki u tem ir preparatlari 
bilan birgalikda m etallning tez o 'zlash tirilish in i t a ’m inlaydi.
I l l

---

Tem ir tanqisligi ikki yoshgacha b o ‘lgan bolalarda aqliy rivojlanishni 
pasaytiradi. Shuning uchu n h o m ilad o r va tu g ‘ish yoshidagi ayollar, 
emiziMi o n alar boyitilgan u n d an tayyorlangan m ahsulotlarni iste’m ol 
qilishlari nihoyatda m uhim dir.
T e m ir m odd asi va foliy kislotasi b ilan boyitilgan un birg in a 
A Q Shning o ‘zida h a r yili nafaqat anem iyani, balki 5000 g acha insult 
va 25000 infarkt hollarini b a rta ra f e ta r ekan.
Boyitilgan non boyitilgan undan tayyorlanadi. U nga vitam inlar, 
tem ir m oddasi, foliy kislotasi va boshqa m oddalar q o ‘shiladi. Aslida 
m ana shularning ham m asi bug'doyda m avjud b o 'lad i, biroq unga 
ishlov berish ch o g ‘ida ozuqa m oddalarining aksariyat qismi yo 'q o lib
ketadi. Aynan shuning uchun ham bizning ayollarim iz va bolalarim iz 
sog'-salom at bo'lishlari uchun ushbu m oddalarni unga qaytarish ju d a
m uhim hisoblanadi. X o ‘sh, bu qanday qilinadi? Ishlab chiqarish 
korxonasida (tegirm onda) ishlab chiqarishning yakuniy bosqichida 
unga vitam inlar va tem ir m oddasining aralashm asi q o ‘shiladi, h a tto
bir siqim un d a ham barcha ozuqa m oddalari mavjud b o ‘lishi uch un
u yaxshilab aralashtiriladi.
O'zbekiston aholisi asosan 1-navli un iste’mol qiladi, xuddi shuning 
uchun ham aynan 1-navli un boyitiladi. M ana shu tarzd a birinchi 
navli o'zb ek u n idan tayyorlangan non boyitilgan hisoblanadi. Bu biz 
sevib iste’m ol qiladigan «buxanka» va obi nondir.
0 ‘zbekistonda faqat birinchi navli un boyitiladi, shuning uchun 
aynan m ana shu un d an tayyorlangan non sizning salom atligingiz 
uchun foydali hisoblanadi.
C h oy va qahva ovqatdagi te m ir m o d d asin in g 70-100 foizini 
o ‘zlashtirishga to 'sqinlik qiladi, shuning uchun ovqat paytida yoki 
ovqatdan so'ng shu zahoti choy ichm ang, 30 daqiqa kutib turing! 
C hoy o 'rn in i sharbat, kom pot, qaynatilgan suv yoki m a ’danli suv 
bosishi m um kin.
112

---