Valentlik

Grammatik shakl valentligi. Leksemalarga grammatik shakllar qo’shilganda ularning birikuvchilari sirasida jiddiy o’zgarish yuz beradi. Bunga amin bo’lish uchun [kitob] leksemasining grammatik shaklsiz va grammatik shakllangan holatlarida valentlik imkoniyatlarini taqqoslash kifoya.
Qiziq
Katta
Badiiy kitob
O’nta
Ko’p

Qiziq
Katta

Badiiy kitoblar
Ko’p

Qiziq
Badiiy kitobcha

O’nta
Ko’p
Ayon bo’ladiki, 2- va 3- chizmalarda [kitob] leksemasining birikuv imkoniyatlari ko’plik son shakli -lar va kichraytirish qo’shimchasi -cha hisobiga toraygan. Quyidagi gaplarda esa leksemaning biriktirish imkoniyati kengayganligiga amin bo’lamiz: 1. Salim kitob o’qidi. 2. Salim ukasiga kitob o’qitdi.
Demak, leksemalar kabi grammatik shakllar ham valentlikka ega bo’lib, ular leksemalar valentligiga ta‘sir qilishi - uni toraytirishi yoki kengaytirishi mumkin.
Birinchi marta valentlik tushunchasini tilshunoslikka 1934-yilda L.Tenier kiritgan.Soʻz birikmasining tuzilishini hisobga olib, L.Tenier tashkiliy bogʻlovchisi feʼl, ot, sifat yoki qoʻshimcha boʻlishi mumkin boʻlgan birliklarni aniqlaydi. L. Tenier ajralib turadigan strukturaviy birliklarni "og'zaki, fe'l atrofida guruhlangan va shunga mos ravishda substantiv, sifatdosh va qo'shimcha" tugunlari (Noeuds) deb belgilaydi. Shunday qilib, ibora bir nechta tugunlardan iborat bo'lishi mumkin

Birinchi marta valentlik tushunchasini tilshunoslikka 1934-yilda L.Tenier kiritgan.Soʻz birikmasining tuzilishini hisobga olib, L.Tenier tashkiliy bogʻlovchisi feʼl, ot, sifat yoki qoʻshimcha boʻlishi mumkin boʻlgan birliklarni aniqlaydi. L. Tenier ajralib turadigan strukturaviy birliklarni "og'zaki, fe'l atrofida guruhlangan va shunga mos ravishda substantiv, sifatdosh va qo'shimcha" tugunlari (Noeuds) deb belgilaydi. Shunday qilib, ibora bir nechta tugunlardan iborat bo'lishi mumkin.

L.Furkning 1939-yilda paydo boʻlgan “Qadimgi german tillarida frazema elementlarining tartibi” asari koʻp jihatdan L.Tenier asariga oʻxshaydi. DA bu holat Har ikkala tilshunosning “ko‘pchilik Yevropa tillarining markazida turgan muhiti bilan fe’ldir” degan fikrini ta’kidlash lozim. "Tuzilish sintaksisi" da L. Tenier valentlikni "fe'lning bir nechta" ishtirokchilarni boshqarish qobiliyati "deb belgilaydi. "Ishtirokchilar" (aktantlar) ostida sub'ekt va ob'ekt (to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita) tushuniladi. "Ishtirokchilar" orasida taniqli ierarxiya kuzatiladi: sub'ekt birinchi ishtirokchi, to'g'ridan-to'g'ri ob'ekt- ikkinchi, bilvosita qo'shilish- uchinchisi. Aktivdan passivga o'tishda birinchi ishtirokchi ikkinchi ishtirokchi bilan o'rnini o'zgartirishi mumkin.
Shunday qilib, sub'ekt va ob'ekt iboradagi o'ziga xos funktsiyalari bilan mavjud bo'lishni to'xtatib, birinchi va ikkinchi ishtirokchilar tushunchasiga yo'l beradi.
Bunday ishtirokchilar soni har doim cheklangan, ularni nisbatan oson hisoblash mumkin, shuning uchun L. Tenier ularni valentlik nazariyasining markaziga qo'yadi. O'z navbatida, shartli so'zlar hisoblanmaydi - ular og'zaki tugunga ta'sir qilmasdan iborada mavjud yoki yo'q bo'lishi mumkin. Shuning uchun L.Tenier valentlik nazariyasidan qo‘shimcha so‘zlarni chiqarib tashlaydi.
Valentlik nazariyasiga ko'ra, L.Tenier barcha fe'llarni 4 guruhga ajratadi:
1) valentligi nol bo‘lgan fe’llar (les verbes avalents): yomg‘ir yog‘dirmoq, yomg‘ir yog‘dirmoq, qor yog‘dirmoq, muzlamoq;
2) bir valentli fe'llar (monovalentlar) - o'timsiz: mudroq, sayohat, qichmoq, ko'zni qamashtirmoq, yo'tal, hushidan ketish;
3) ikki valentli fe'llar - ikki ishtirokchiga ega. An'anaviy grammatikada - o‘timli fe’llar: javob bermoq, hujum qilmoq, boshlamoq, o‘smoq, saqlamoq, sevmoq;
4) uch valentli fe’llar. An'anaviy grammatikada uch valentli fe'llarning yozuvlari mavjud emas. Bular uchta ishtirokchi bo'lgan shunday fe'llar: aytmoq, aytmoq, bermoq, taqdim etmoq.
L.Tenier barcha ishtirokchilar fe'lning barcha valentliklarini bajarmagan holga ham ishora qiladi. Misol uchun:
Bola o'qiydi.
Bola kitob o'qiydi.
J. Erbenda biroz boshqacha talqin kuzatiladi. Qayd etilgan tilshunos olimlar singari J.Erben ham “og‘zaki gap” tushunchasidan kelib chiqadi. Jumladan, J. Erben “valentlik” atamasini “Vertigkeit” deb tarjima qiladi. Valentlik gapning tuzilishini belgilaydi. J.Erben an’anaviy grammatika me’yorlaridan chetga chiqadi: u ob’yekt va predmet orasidagi chegaralarni ham xiralashtiradi. Yangi narsa shundaki, ishtirokchilarga vaziyatlar, predikativ ta'rif va predikativ ham kiradi.
J. Erben sodda gapning to‘rtta asosiy tuzilish modelini belgilaydi:
1) bir valentli fe’l bilan: Ayol uyquda.
2) ikki valentli fe'l bilan: mushuk sichqonchani tutdi.
3) uch varaqli fe’l bilan: The mother teaches his girl to tikish.
4) to‘rt valentli fe’l bilan: Ota qalam bilan o‘g‘liga xat yozmoqda.
J.Erben ishtirokchi sifatida zarur holatlarning mavjudligini ham hisobga oladi.
G.Gelbig tilshunoslarning fikriga qo‘shiladi: “Hozirda gapdagi har bir fe’l o‘zining valentligiga ko‘ra potentsial ma’lum miqdordagi bo‘sh kataklarga ega ekanligi inkor etib bo‘lmaydigan haqiqatdir. Ushbu "bo'sh hujayralar" to'ldirilishi mumkin - majburiy yoki ixtiyoriy.
G.Gelbig valentlik masalalarini o‘rganuvchi boshqa tilshunos olimlar singari “Valentlikning 3 turi – mantiqiy valentlik, sintaktik valentlik va semantik valentlik.