Va uning tashkil etilishi. Mobil aloqa texnologiyalari. Internet xizmatlari. Reja

INTERNETning ba’zi foydali manzillari ro‘yxati 
http://www.w3.org
- internetning rasmiy hujjatlar saqlanadigan serveri, hususan, siz bu 
yerda HTML tilining amaldagi andozalarini va uning yangi namuna versiyalari bayonini, internet 
ishi masalalari muhokama qilingan konferentsiya (anjuman)larga murojaatlarni, global 
kompyuter tarmog‘ining boshqa manbalariga murojaatlarini topasiz. 

http://www.tsau.uz

. Bu Toshkent Davlat Agrar Universiteti sayti bo‘lib, undan universitet 
haqida to‘liq ma’lumot olishingiz mumkin. 
http://www.machaon.ru/digest/
. Agar siz ingliz tilini yaxshi bilmasangiz, bu sahifada 
internetda ishlash haqidagi rus tilida yozilgan hujjatlarga murojaatlarni topasiz. 
http://web.canlink.com/helpdesk/window.htmlда
ishlab chiqaruvchi kompaniyalarning 
WWW adreslar ko‘rsatilgan. HTML muharrirlarining ro‘yxati. Bunda erkin tarqatiladigan 
dasturlarni ko‘rsatilgan serverlardan yuklab olishingiz mumkin. 
http://www2.imagiware.com/RxHTML/htdocs/single.html
- HTML doktori. HTML hujjat 
tuzilishi, jadvallar, formatlarning to‘g‘riligi, murojaatlarning haqiqiyligini tekshiradi. Masalan: 
rasmga mavjud bo‘lmagan murojaat ishlatiladi yoki ochiluvchi va yopiluvchi teglar soni teng 
emas. Bu holda dastur xato qilingan hujjat satrining nomerini ma’lum qiladi. 
Http://www.chat.ru
sahifa o‘lchami 3 mb gacha bo‘lishi mumkin. Pochta qutisi havola 
qilinadi. 
Http://www.real.com/. Bu server Internet orqali “jonli” va video uzatish muammolariga 
bagishlangan. Tarmoq orqali radio eshitishni va video ko‘rishni xoxlovchilar uchun juda ko‘p 
tavsiyalarni o‘z ichiga olgan. 
IP protokoli o‘z vazifasini bajarishi uchun axborotlar almashinuvida ishtirok etuvchi 
kompyuterlarga nomerlar yoki adreslar berish kerak . 
TSR/IR tarmog‘iga ulangan har bir kompyuter o‘zining IR adresiga ega bo‘lib, u 32 
razryadli ikkilik son bilan ifodalanadi. Masalan, 01001011001001001011010010100101. 
Bunday ko‘rinishdagi adresni albatta yodda saqlash qiyin. Shu boisdan IP protokolida 
adreslarning har biri 8 baytdan iborat bo‘gan 4ta blokka bo‘linib o‘nli sanoq sistemasidagi son 
ko‘rinishida yoziladi. Barcha baytlar bir-biridan nuqtalar bilan ajratiladi, masalan, 123.45.67.89, 
195.158.8.173, 192.168.0.1,196.201.90.0 204.1.1.23 va h.k. Dastlabki ikkita blok tarmoq 
identifikatorini, keyingi ikki blok esa tugun identifikatorini anglatadi. Masalan, ushbu 
195.158.8.173 adresda 195.158 tarmoq identifikatorini, 8.173 esa tugun identifikatorini bildiradi.
Tarmoq identifikatori 
Tugun identifikatori 
Network ID: 195.158 
Host ID: 8.173 
IP adresdagi dastlabki blok adres sinfini anglatadi. Adres sinflari esa uchta bo‘ladi: A, V va 
C.
Adres 

sinfi 
Birinchi

blok qiymati 
Mumkin bo‘gan 
tarmoqlarSoni 
Mumkin bo‘lgan tugunlar 
soni 
A sinf 

V sinf 
S sinf 

1-126 
128-191 

192-223 
126 

16384 
2 097 152 
16 777 214 
65 534 

254 
Odatda kichik korxonalarga S sinfdagi adreslar beriladi. Korxona lokal tarmog‘iga 254 

donagacha kompyuterlarni o‘zaro bog‘lash mumkin. 
Internetdagi asosiy protokollar va ularning qo‘llanilishi 
Internet orqali taqdim etiladigan barcha xizmatlar standart protokollar orqali amalga 
oshiriladi va foydalaniladigan kompyuterlarga bog‘liq emas, albatta. Protokollar texnologiyalar 
orasidagi mantiqiy ko‘prik bo‘lib kommunikatsiyaning ko‘plab elementlarini boshqaradi. 
Internet protokollari haqidagi axborotni RFC (Request For Comment)da topish mumkin. RFC bu 
fayl ko‘rinishida taqdim etilgan Internet hujjatidir.
Odatda internet tizimidagi barcha prokollar "mijoz-server" sxemasi bo‘yicha ishlaydi. 
Server - bu ma’lum bir tarmoqda bir guruh kompyuterlar yoki dasturlarga markazlashgan holda 
xizmat ko‘rsatishga mo‘ljallangan kompyuter va uning dasturiy ta’minotidir. Agar server 
foydalanuvchilar kompyuterlariga kirishlarni, ularga kerakli fayllarni olish va uzatish imkonini 
bersa, unda u fayl-server vazifasini bajaradi. Bitta server-kompyuterda bir vaqtning o‘zida bir 
necha xizmatlarni ko‘rsatish imkoniyati bo‘lishi mumkin, masalan, WWW, FTP, E-mail va 
Proxy serverlar. Mijoz - bu server resurslaridan foydalanuvchi kompyuter yoki dasturdir. 
Serverga uning dasturiy imkoniyatlaridan kelib chiqib bir vaqtning o‘zida bir nechta mijoz

bog‘lanib, undan ma’lumot almashinish imkoniyatiga ega bo‘lishi mumkin. Internet tizimida 

asosan quyidagi protokollar keng qo‘llaniladi: 
Telnet – masofada joylashgan kompyuter bilan ulanib, o‘zaro axborot almashinish 
protokoli: 
FTP – fayllarni uzatish va qabul qilish xizmati: 
HTTP (Hypertext Transfer Protocol) –gipermatnlarni uzatish protokoli; 
Gopher – matnli ma’lumotlarni qidirish va ko‘rish protokoli: 
WAIS –(Wide –Area Information Servers) – ma’lumotlar omboridan axborotlarni qidirish 
protokoli. 
World Wide Web (WWW)- Gipermatn (matn, tovush, tasvir, video, animatsiya) 
ko‘rinishdagi hujjatlarni izlash, ko‘rsatish protokoli. 
Shu protokollar bilan yaqindan tanishib chiqaylik. 
Telnet protokoli 
Telnet bu terminalning emulyatsiya protokolidir. U orqali Internetga olisdan turib kirish 
mumkin. Terminal emulyatsiyasi bu boshqa kompyuterga bog‘lanishni ta’minlovchi ish rejimi 
bo‘lib, foydalaunvchilar boshqa kompyuter bilan uning terminali sifatida muloqotda bo‘ladi. 
Ko‘p hollarda DEC firmasi tomonidan ishlab chiqilgan va UNIX operatsion tizimi uchun 
mo‘ljallangan vt100 terminal emulyatsiyasidan foydalaniladi.
UNIX operatsion tizimida fayllarni boshqarish DOSdagi kabi kataloglar asosida amalga 
oshiriladi. 
Telnet dasturini foydalanuvchi Windows yoki Dos muhitidan ishga tushirishi mumkin. 
Agar u Windowsda bo‘lsa, «Pusk» menyusi orqali komandalar satrida telnet komandani kiritishi 
lozim; DOSda esa mazkur dastur yozilgan papkadan telnet.exe faylini ishga tushirishi kerak. 
Telnet dasturiga kirgach foydalanuvchi bog‘lanmoqchi bo‘lgan xohlagan mashina nomini yoki 
IP adresini ko‘rsatish lozim. Masalan, telnet well.cf.ca.us komandaga ko‘ra well.cf.ca.us 
tugundagi server bilan bog‘lanish amalga oshadi. Olisdagi kompyuter foydalanuvchining 
ro‘yxatga olingan nomini (Login) va parolini (Password) so‘raydi. Chunki telnet aloqani 
o‘rnatish uchun foydalanuvchi ushbu olislashgan kompyuterda ro‘yxatga olingan bo‘lishi kerak. 
Agar telnet komanda qatorida turib Telnet ning barcha komandalari haqida ma’lumot olish kerak 
bo‘lsa, klaviatura orqali so‘roq (?) belgisini kiritishi lozim.
Telnet dasturiga ega bo‘lgan kompyuter lokal, aloqa o‘rnatatiladigan kompyuter esa
olislashgan (masofadagi) kompyuter deb hisoblanadi. 
FTP protokoli 
FTP protokoli internet tizimi orqali fayllarni jo‘natish va qabul qilish uchun maxsus 
yaratilgan. Fayllar matn, tasvir, tovush, video va animatsiya yoki bajariladigan dasturlardan 
iborat bo‘lishi mumkin. FTP uchun kerakli fayllar arxivlar deb ataluvchi fayllarni o‘z ichiga 
olgan maxsus serverlarda bo‘ladi. Server arxividagi fayllar mavzulari bo‘yicha kategoriyalarga 
ajratilgan bo‘ladi. FTP serverlarida foydalanuvchilar o‘zlari uchun kerakli bo‘lgan dasturlarni 
ham topishlari mumkin. Bugungi kunda mijozlarning yaratgan WEB sahifalari asosan FTP 
protokoli orqali uzatilib yangilanib boriladi. FTP protokollar foydalanuvchiga oddiy matnli yoki 
grafik interfeysli ko‘rinishida xizmat ko‘rsata oladi. Matn ko‘rinishli FTP protokoli asosidagi 
ish seansi quyida keltirilgan: 
Matnli FTP protokolidan foydalanish uchun maxsus komandalarni bilish lozim, bu esa 
mijozlardan ba’zi bilim va malakalarni talab qiladi.
Quyida FTP protoklida foydalaniladigan buyruqlardan na’munalar keltirilgan: 
Buyruq 

(komanda) 

Tavsif 
Ascii
Matnli fayllarni uzatish rejimiga o‘tish 

Binary 
Ikkilik kodlar ko‘rinishidagi fayllarni uzatish rejimiga o‘tish 

Cd 
Olisdagi kompyuterda papkaning yo‘lini almashtirish 

Dir 
Olisdagi kompyuterda joylashgan fayllar ro‘yxatini ko‘rish 

Get 
Olisdagi kompyuterdan mijoz kompyuteriga faylning nusxasini ko‘chirib 

yozish 
Help 

FTP buyruqlari xaqida ma’lumot (yordam) olish 
Mget 

Olisdagi kompyuterdan mijoz kompyuteriga bir necha fayllar nusxasini 

ko‘chirish. 
Mijozlar foydalanishi qulay bo‘lishi uchun keyinrok grafik interfeysli protokollar ham 

yaratilgan. Ulardan bugungi kunda ko‘plab mijozlar keng miqyosda foydalanishmoqda. Grafik 

interfeysli protokolning ish seansi quyidagi rasmda keltirilgan: 
HTTP protokoli 
(Hypertext Transfer Protocol) –gipermatnlarni uzatish protokoli. U internet orqali WEB 
sahifalarni uzatish uchun ishlab chiqilgan. HTTP protokoli WWW ning asosi bo‘lib hisoblanadi.
Brauzerlar interfeysi orqali mijozlar HTTP ning buyruqlarini berishadi. Berilgan buyruqqa 
binoan brouzer WEB serveridan so‘ralgan resurslarni (sahifalarni) oladi. HTTP protokoliga 
asoslangan internet resurslarining adreslari quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin:
http://www.uzpak.uz 
Gopher protokoli 
Gopher – matnli ma’lumotlarni qidirish va ko‘rish protokoli. U 1991 yilda ishlab chiqilgan. 
WWW protokolidan avval iyerarxik fayl strukturasidan axborotlarni olish uchun Gopher 
protokolidan foydalanilgan. Bu protokol yordamida mijozlar bir sahifadan ikkinchisiga menyular 
yordamida o‘tishgan. Gopher mijoz dasturi tekstli interfeysga ega bo‘lgan. Quyida Gopher 
xizmatidagi axborot resursining adresi keltirilgan:
Gopher:// Gopher.tc.umn.edu 
WAIS protokoli 
WAIS – (Wide–Area Information Servers) – ma’lumotlar omboridan axborotlarni qidirish 
protokoli. Bu protokol ma’lumotlar omboridan kerakli axborotlarni qidirish uchun yaratilgan. 
WAIS axborot tizimi taqsimlangan ma’lumotlar omboridan tashkil topib, ular alohida serverlarda 
joylashgan bo‘ladi. Ma’lumotlar haqidagi axborotlar shu serverlardagi kataloglarda yozib 
qo‘yilgan bo‘ladi. Axborot resurslarini ko‘rish WAIS – mijoz dasturi yordamida amalga 
oshiriladi. Kerakli ma’lumotni qidirish mijoz tomonidan kiritilgan kalit so‘z orqali amalga 
oshiriladi. Kalit so‘z yordamida kerakli ma’lumotlar joylashgan ma’lumotlar ombori qidiriladi. 
Qidiruv natijalari topilgan ma’lumotlarga murojaatlar ko‘rinishida chiqadi. Internetda WAIS 
resurslari adresi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: WAIS://site.edu 
WWW protokoli 
WWW (World Wide Web) - gipermatn (matn, tovush, tasvir, video, animatsiya) 
ko‘rinishdagi hujjatlarni izlash, ko‘rsatish proltokoli. Hozirgi kunda barcha mijozlar WWW 
deganda internetni ko‘z oldiga keltirishadi, internet deganda esa WWW ni. Ular aslida bir xil 
narsa emas. WWW – axborotlarni tasvirlash va almashinish tizimidir. Aynan shu WWW 
yordamida dunyodagi barcha mijozlar global kompyuter tarmog‘i orqali barcha axborotlarni 
ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. WWW xizmatini yaratilishida gipermatn texnologiyasini 
taklif etilishi katta turtki bo‘lgan. 
1965 yilda Teodor Nelson tomonidan taklif etilgan gipermatn texnologiyasi gipermatn 
inqilobiga olib keldi. Van Dam boshchiligidagi bir guruh olimlar 1967 yilda matnlar uchun 
gipermatn tahrirlovchisini yaratishdi. Nelson esa 1987 yil ma’lumotlarning matn, tasvir, tovush, 
animatsiya, video axborot ko‘rinishida qayta ishlay oladigan va ularni mos qurilmalarda aks 
ettira olishga imkon yaratib beradigan gipermatn mualliflik sistemasini yaratdi. Jenevaning 
CERN ilmiy tekshirish institutida ishlovchi fizik olim Tim Bernes Li 1989 yil gipermatnga 
asoslangan loyihani ishlab chiqib institut rahbariyatiga taqdim etdi. Bu loyiha barcha fizik 
olimlarga Internet tarmog‘i orqali tadqiqot natijalarini o‘zaro almashish imkonini beradi. 
Shunday qilib, Xalqaro axborot tarmog‘i World Wide Webga poydevor qo‘yildi. 1993 yil Mark 
Andersen rahbarligida gipermatnlarni aks ettirish va qayta ishlashga mo‘ljallangan birinchi 
Mosaic grafik Brauzeri ishlab chiqildi va u keyinchalik Netscape korporatsiyasiga o‘tib, 
Netscape brauzerini yaratilishiga asos bo‘ldi. 90-yillar o‘rtalarida Internet Informatika fanidan 

boshqa sohalarda ham qo‘llanila boshlandi. Web texnologiyasining yaratilishi dunyoda shaxsiy 

kompyuterlarning egalari va kompaniyalar orasida interenetdan keng miqyosda foydalanilish 
imkonini berdi. Dunyoda internetdan foydalanuvchilar sonining keskin ortib borishi quyidagi 
muammolarni vujudga keltirdi: tarmoq kanallarining zo‘riqishi, axborotlarga birovlarning 
tajovuzi va ularning o‘g‘irlanishi, axborotlarning xavfsizlik muammolari va boshqalar. 1981-
2000 yillar orasida internetdan foydalanuvchilar soni haqidagi statistik ma’lumotlari 
quyidagicha:
1981 y Internet da 213 ta foydalanuvchi;
1983 y Internet da 562 ta foydalanuvchi;
1986 y 5089 ta foydalanuvchi;
1992 y 727000 foydalanuvchi;
1995 y 20-40 million foydalanuvchi;
2000 y 332 million foydalanuvchi; 
2002 y 490 million foydalanuvchi.
Computer Industry Almanac Inc. kompaniyasi bergan ma’lumotlarga ko‘ra 2005 yilda 
dunyoda internetdan foydalanuvchilar soni 945 mln.tagacha, 2007 yilda esa 1 mlrd. 460 mln. 
taga yetadi. 
Internet – bu xalqaro global axborot tizimi bo‘lib, global adreslar fazosi bilan bog‘langan 
va ular orasida ma’lum protokollar asosida axborot almashinib turish imkoniyatiga ega bo‘lgan 
kommunikatsiya vositasi ekan. U butun dunyo kompyuterlarini o‘rgimchak uyi singari yagona 
axborot aloqa tizimiga bog‘laydi va yer yuzidagi millionlab kompyuterlarni yagona axborot 
manbaiga bog‘lanish imkoniyatini yaratib beradi. Axborot resursiga ega bo‘lgan manbalar 
internet tizimi orqali bog‘lanishlari uchun ularning adreslari bo‘lishi lozim. Internet orqali 
yaratib berilgan xizmatlar orasida World Wide Web (Jahon tartanak uyi) deb ataluvchi va o‘zida 
Web-serverlar va Web saytlarni biriktiruvchi global tarmoq tizimi katta ahamiyat kasb etadi. 
Web sahifalaridagi axborotlar gipermatn ko‘rinishida tashkil etilgan bo‘ladi. Gipermatn 
ko‘rinishdagi ma’lumotlarda alohida rang bilan ajratilgan so‘zlarni sharhlovchi yoki unga 
taaluqli bo‘lgan grafik yoki video ma’lumotli fayllar bilan bog‘lash mumkin. Odatda bunday 
jarayonlarni amalga oshirish uchun gipermatn muharrir (HTML –Hyper Text Mark up 
Language) laridan foydalaniladi.
Internet tizimi har bir professor o‘qituvchi, doktorant, aspirant, talaba va o‘quvchilar uchun 
jahonning istalgan burchagidan o‘zlarini qiziqtirgan sohalari bo‘yicha ma’lumotlarni, kerakli 
adabiyot va ilmiy maqolalarni qidirib topish va undan foydalanish imkoniyatini yaratadi. Bu 
tizimning CHAT (ICQ) deb ataluvchi xizmati jahonning istalgan nuqtasidagi ham kasblar va 
tanish bilishlar bilan bir vaqtning o‘zida interaktiv muloqot olib borish imkonini beradi. Bunday 
jarayon mohiyatiga ko‘ra telefon aloqa tizimi orqali gaplashish jarayonidek bo‘lib, hamkasblar 
o‘zaro axborotni, kompyuter klaviaturasi orqali matnlarni terib amalga oshiradi. Internetning 
yana bir imkoniyatlaridan biri bu telekonferensiyalardir. Telekonferensiyalarning mavzulari va 
uni muhokama etadigan masalalar oldindan e’lon qilinib, telekonferensiyaning chop etilgan 
maqolalari dunyodagi barcha mutaxassislar tomonidan muhokama qilinadi. Odatda bunday 
konferensiyalar eng dolzarb masalalar bo‘yicha amalga oshiriladi.
Dunyoning nufuzli universitetlariga bormasdan o‘z yashash joyida turib o‘qish imkoniyati 
faqat internet tizimida qoniqarli amalga oshadi. Bu o‘qish tizimi masofaviy ta’lim deb ataladi. 
Albatta, buning uchun talabalar xorijiy tillardan birini mukammal bilishlari lozim. 
Internetning imkoniyatlaridan unumli foydalanish uchun quyidagi texnik, dasturiy va 
xizmat turlari bo‘lishi kerak: 
Pentium-II yoki undan yuqori rusumli multimedia moslamalari bilan jihozlangan 
kompyuter; 
Internetga ulanish vositasi (Modem, tarmoq kartasi va h.k.); 
Korxona yoki o‘quv yurtining barcha tuzilmalarini o‘zaro bog‘lovchi va axborot 
almashinish imkonini beruvchi yagona lokal axborot tizimi – Intranet; 
Internet xizmatini ko‘rsata oluvchi litsenziyaga ega bo‘lgan provayder tashkilot; 

Bir nechta kompyuterlarni yagona kompyuterga ulab beruvchi va u orqali barcha 

foydalanuvchilarga internet xizmatini ko‘rsatuvchi markaziy server va Proksi server tizimi; 
Internet provayderidan ishlash uchun olingan vaqt (akkaunt); 
Ushbu moslamalar va markazlarga ega bo‘lgan tashkilot xodimlari va o‘quv yurti talabalari 
jahon axborot tizimidan o‘zlarini qiziqtirgan masalalar bo‘yicha bemalol va istagancha 
ma’lumotlarni olishlari mumkin. Foydalanuvchining ehtiyojiga ko‘ra ma’lumotlarning quyidagi 
turlaridan foydalanishi mumkin: 
Matnlar; 
Rasm, tasvir, diagramma va sxemalar; 
Tovushlar; 
Video tasvirlar; 
Animatsiyalar 
Axborotning barcha turlaridan foydalana olish uchun, albatta kompyuterda multimedia 
moslamalari o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. Bular maxsus tovush kartalari, tovush karnayi, mikrofon 
va kompakt diskni o‘quvchi qurilmalardir. Ushbu moslama va vositalar ayniqsa Internet tizimida 
masofaviy o‘qishni istagan foydalanuvchilar uchun juda ham zarurdir.