Va umumiy miqdorini aniqlash

λ_o’rt = λ₁ x h₁+λ₂ x h₂+ . . . + λ_n x h_n
h₁+ h₂+ . . .+ h_n
Bu yerda
λ- gorizontlardagi tuz miqdorlari, %
h – gorizontlar qalinligi, sm.
-jadval
Tuzlarning o’rtacha xaqiqiy miqdorlarini hisoblash

Tuproq gorizontlari, sm	Gorizont qalinligi, Sm	Gorizont qalinliklari va tuzlar ko’paytmasi
		Quruq qoldiq %	Xlor %
0-5	5	1,246 x 5 = 6,230	0,090 x 5 = 0,450
5-10	5	0,950 x 5 = 4,750	0,078 x 5 = 0,390
10-20	10	0,740 x 10 = 7,400	0,065 x 10 = 0,650
20-30	10	0,685 x 10 = 6,850	0,060 x 10 = 0,600
30-50	20	0,612 x 20 = 12,240	0,045 x 20 = 0,900
50-70	20	0,440 x 20 = 8,800	0,027 x 20 = 0,540
70-100	30	0,546 x 30 = 16,380	0,030 x 30 = 0,900
		62,650	4,430

Ko’paytmalar yig’indisi:

62,650 4,430
O’rtacha xaqiqiy miqdor:
62,650 : 100 =0,627 % 4,430:100 = 0,044%

jadval
Tuzlarning o’rtacha xaqiqiy miqdorlarini soddaroq aniqlash

Tuproq gorizonti, sm	Gorizont qalinligi, sm	Gorizont qalinligi takroriyligi		Sulfat ionning gorizontlar qalinligi takroriyliklariga ko’paytmasi
0-5	5	1		0,660 x 1 = 0,660
5-15	10	2		0,545 x 2 = 1,090
15-30	15	3		0,456 x 3 = 1,368
30-65	35	7		0,352 x 7 = 2,464
65-90	25	6		0,540 x 5 = 2,700
90-100	10	2		0,394 x 2 = 0,788
Takroriyliklar: 20			Ko’rsatmalar miqdor: 9,070

O’rtacha xaqiqiy miqdor: 9,070 : 20 = 0,454%
jadval
1-masala uchun ma’lumotlar

Tuproq gorizonti ,sm	Quruq qoldiq, %
0-15	0,900
15-30	0,840
30-50	0,710
50-70	0,610
70-100	0,660
100-120	0,520

jadval
2-masala uchun ma’lumotlar

Tuproq	Sulfat ion ,%
0-5	0,465
5-25	0,390
25-50	0,410
50-75	0,340
75-100	0,360

jadval
3-masala uchun ma’lumotlar

Tuproq gorizontlari, sm	Xlor- ion ,%
0-20	0,052
20-40	0,060
40-70	0,054
70-100	0,046
100-150	0,038

Jadvallar, plakatlar
SHo‘rlangan tuproqlar sharoit-da qishloq xo‘jalik ekinlarini ekish boshlanishdan oldin (Yerta bahorda) tuproq tarkibida o‘sim-liklarni o‘sishi va rivojlan-ishiga salbiy ta’sir etadigan tuzlar tulig‘icha yuvib yuborilish kerak. Aks holda bunday tuproqlarda ekilgan urug‘lar, ko‘chat va maysalar nobud bo‘ladi. SHo‘r yuvish ishlarini yuqori darajada o‘tkazilishi tuproq tarkibidagi tuzlarni tuliq yuvilishi bilan xaraktYerlanadi. SHu maqsadda har yili Yerta bahorda tuproq tarkibidagi tuzlarni yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdori o‘rganiladi. O‘rganish natijalari bo‘yicha ekin ekishga qadar tuzning me’yori yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan me’yoridan ortiq bo‘lsa tuproq qayta yuviladi.
Tarkibida qishloq xo‘jalik ekinlarining o‘sish va rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan darajada suvdan Yeridigan tuzlar bo‘lgan tuproqlar sho‘rlangan tuproqlar deb aytiladi. Tuproqning tarkibida uning og‘irligiga nisbatan 0,3% tuz bo‘lsa, sho‘rlanmagan, 0,3-0,8% gacha kuchsiz sho‘rlangan, 0,8-1,2% bo‘lsa, o‘rtacha sho‘rlangan va 2% hamda undan ortiq tuz bo‘lsa kuchli sho‘rlangan tuproqlar deb aytiladi.
Har bir meliorativ rayon uchun sho‘rlanish darajasining aloxida shkalasi mavjud. Mirzachul sharo-itida tuproqlar xlori tuzlar bilan sho‘rlanganligi uchun ekin ekishdan oldin yo‘l quyilishi mumkin bo‘lgan tuz miqdori quruq qoldik bo‘yicha 0,3-0,4% ga, xlor bo‘yicha 0,01-0,02% ga teng.
Farg‘ona vodiysi tuproq-larida sulfat tuzlar ko‘proq uchraydi. SHuning uchun yo‘l quyilishi mumkin bo‘lgan tuz miqdori quruq qoldiq bo‘yicha 0,6-0,8% ga va sulfat bo‘yicha, 0,3-0,4% ga teng bo‘ladi.
Qoraqolpog‘iston avtonom res-publikasida va Xorazm viloyatida ekin ekishdan oldin yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan tuz miqdori yanada yuqoriroq bo‘ladi, chunki bu Yerlarning, tuproqlarida Ca kationlari ko‘p uchraydi va tuzlar o‘simliklar uchun uncha ko‘p xavf to‘g‘dirmaydi. Har qanday holatda ham tuproqda tuz miqdorini yuqoridagi ko‘rsatkichdan ko‘p bo‘lishi ularning meliorativ jihatdan tayyor emasligini ko‘rsatadi. Ushbu holatda tuproq-ning sho‘ri to‘liq yuvilmagan deyiladi.
Tuproqda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan tuz miqdorini aniqlash, sho‘r yuvish me’yorlarini belgilashda muxim ahamiyatiga ega.
Tuproqdagi tuzlarning miqdori va tarkibini o‘rganish uchun uning qatlamlaridan namuna olinadi. Namunalar ayrim olingan dalalarda sho‘rlanish darajasi o‘rganilayotgan 1,0-1,5 m chuqurlikda har 5-10 sm dan konvYert usulida kamida 5 ta nuqtadan olinadi. Olingan namunalar suvli surim tayyor-lanadi. Daladan olingan tuproq namunalari laboratoriyada (uy havosida) quritiladi va xovonchada maydalanib teshikchalari 1 mm diametrda bo‘lgan elakdan o‘tkaziladi. So‘ngra ulardan o‘rtacha 30 g analitik namuna olinadi. Namuna VLTK-500 elektr tarozisi yordamida olingani ma’qul. Suvli surim tayyorlash uchun daladan olib kelingan tuproq namunasi (har bir qatlamdan 30-40 gramm tuproq olinadi) shisha idishga solinadi va ustiga tuproqqa nisbatan 5 marta ko‘p suv qo‘yiladi. Idishning og‘zi tiqinch bilan bYerktilib yaxshilab chayqaladi, so‘ngra qalin filtr orqali ikkinchi idishga o‘tkaziladi. Suzib olingan Yeritma suvli surim deyiladi. Olingan namunalardan har bir qatlam bo‘yicha quriq qoldiq va tuzning miqdori aniqlanadi hamda ushbu ma’lumotlardan foydalanib tuproqdagi tuzning o‘rtacha miqdori tegishli formula bilan hisoblanadi
Namuna olingan chuqurlik-lardagi tuz miqdori qo‘shilib qat-lam soniga bo‘linsa bu ko‘rsatkich tuproqdagi tuzning o‘rtacha arifmetik miqdorini bildiradi. Masalan, 7 ta qatlamdan (0-5, 5-10, 10-20, 20-30, 30-50, 50-70, 70-100) olingan tuzning miqdori 5,219:70,746%. Bu chiqqan miqdor tuzning tuproqdagi o‘rtacha miqdorini to‘g‘ri aks ettirmaydi, balki o‘rtacha arifmetik miqdordir (23-jadval).
Tuproq tarkibidagi tuz-larning haqiqiy foyiz miqdorini hisoblab chiqish uchun namuna olingan tuproq chuqurligini shu chuqurlikdagi tuz miqdoriga ko‘paytiriladi va umumiy chiqqan sonini jamlab, namuna olingan tuproq chuqurliklarining yig‘in-disiga bo‘linadi va quyidagi formula asosida aniqlanadi.

bunda  - qatlamdagi tuz miqdori, %;

h - qatlam qalinligi, sm.
YUqoridagi jadval ma’lumotlari asosida tuproq tarkibidagi tuzlarni o‘rtacha haqiqiy miqdorini aniqlashni ko‘rib chiqamiz.
23-jadval

Tuzlarning o‘rtacha arifmetik miqdorini hisoblash

Namuna olingan chuqurliklar, sm	Tuzlarning tuproq og‘irligiga nisbatan% miqdorlari
	Quruq qoldiq	Xlor
0-5	1,246	0,090
5-10	0,950	0,078
10-20	0,740	0,065
20-30	0,685	0,060
30-50	0,612	0,045
50-70	0,440	0,027
70-100	0,546	0,030
Jami:	5,219	0,395
O‘rtacha arifmetik miqdori:	0,746	0,056

Demak, aniqlash jarayonida tuproqdagi tuzlarning o‘rtacha haqiqiy miqdori quruq qoldiq bo‘yicha 0,607 ga xlor ioni bo‘yicha 0,044% teng bo‘lgan. O‘rtacha arifmetik miqdori esa 0,746% va 0,056% edi (24 jadval).

Agar tuproq namunasi olingan chuqurlik bir-birini takrorlasa (masalan, 0-5, 5-15, 15-30, 35-65, 65-90, 90-100) sonlar ham bir-biriga yaqin bo‘lsa, o‘rtacha miqdorni soddaroq yo‘l bilan hisoblash mumkin (25 jadval).
Bunda olingan chuqurlikdagi tuz miqdori shu chuqurlikning takrorlanishiga ko‘paytiriladi, so‘ngra chiqqan sonni jamlab namuna olingan umumiy chuqur-likka bo‘linadi. Masalan, 39-jadval bo‘icha: 0-5 sm dagi tuz miqdori 0,660%, qatlam qalin-ligining takrorlanishi 1 bo‘lsa, 5-15 sm dagi tuz miqdori 0,454%, qatlam qalinligining takror-lanishi huddi shu tartibda boshqa qatlamdagi tuzlar ham hisoblanadi.
24-jadval

Tuzlarning o‘rtacha haqiqiy miqdorlarini hisoblash

Namuna olingan chuqurliklar, sm	Gorizont qalinligi, sm	Gorizont qalinliklari va tuzlar ko‘paytmasi
		quruq qoldiq	xlor ioni
0-5	5	1,246x56,230	0,090x50,450
5-10	5	0,950x59,750	0,078x50,390
10-20	10	0,740x107,400	0,065x100,650
20-30	10	0,685x106,850	0,060x100,600
30-50	20	0,612x2012,240	0,045x200,900
50-70	20	0,440x208,800	0,027x200,540
70-100	30	0,546x3016,380	0,030x300,900
Ko‘paytmalar yig‘indisi
		62,650	4,430
O‘rtacha haqiqiy miqdor
		62,650:1000,607%	4,430:1000,044%

25-jadval