Va inregrasiy

MUVOFIQLAShTIRISh TIZIMI




Maktab, pedagog va o`quvchilar faoliyatining quyidagi darajalari ma’lum: yetarli emas, jiddiy (og<sup>;</sup>ir, mushkul), yomon ahvol, tushunarli.
Oxirgisini ta’minlash uchun o`quv-tarbiya jarayonini muvofiqlashtirishning quyidagi uslublari qollaniladi:
Umumiy talab sifatida kompleks yondashish, rejalashtirish, amaliy faoliyat choralarini tatbiq etish.

1. 
   Pedagogika tizimi xususiyatlarini hisobga olgan holda masalalarni aniqlab olish.
   
2. 
   Predmetlararo yo`nalishlarni bir-biriga muvofiqlashtirishda asosiylarini aniqlash yordamida o`quv-ta’lim jarayoni mazmunining qulay variantini tanlash, ratsional mazmun tuzilishini qurish.
   
3. 
   Qo`yilgan masalalarni o`z vaqtida muvaffaqiyatli bajarish imkonini beruvchi o`quv-tarbiya jarayoni, uslub va shakllarini tanlash.
   
4. 
   Yaxshi tayyorlangan, bo`sh o`zlashtirilgan va boshqa hamma ta’lim oluvchilarga differensial va individual yondashishni amalga oshirish.
   
5. 
   O`quv-tarbiya faoliyatida boshqarish va o`zini boshqarishning ratsional birga olib borilishi, uning borishini tezkor to`g`rilash va tuzatish.
   
6. 
   O`quv-tarbiya jarayoni natijalari va ularga sarflangan harakatlar nisbati tahlil qilinadi.
   

Agar o`quv-tarbiya jarayonini qulaylashtirish bo`yicha asosiy pedagogik harakatlarni qisqacha yakun qilib olsak, unda quyidagilarga ega bo`lamiz:

• 
  masalalarni aniqlash va umumlashtirish;
  
• 
  generalizatsiya;
  
• 
  predmetlar va yo`nalishlararo muvofiqlik;
  
• 
  ularni solishtirib, baholash asosida muqobillarini tanlab olish:
  
• 
  gumanizatsiya (insonparvarlashtirish);
  
• 
  muhim sharoitlar yaratish;
  
• 
  boshqarish va o⁴zini o`zi boshqarishni birgalikda olib borish;
  
• 
  jarayonni o`z vaqtida tuzatib, tartibga solib turish;
  
• 
  uning natijalarini belgilangan ko`rsatkichlar bo`yicha baholash;
  
• 
  yanada murakkab muammolarga o`tish;
  
• 
  innovatsion jarayonning muntazamligi va asta-sekinligi.
  

Nag qanday vositaning yangiligi shaxsiy kabi vaqt tushunchasida nisbiy turadi. Biror o`qituvchi uchun yangi bo`lgan narsa ikkinchi o`qituvchi uchun yangi boimaydi. Yangilik har doim aniq tarixiy ifodaga ega bo`ladi. Aniq vaqtda yaratilib, aniq tarixiy bosqichda masalalarni yechib, yangilik qisqa vaqt ichida ko`pchilik mulki, odatiy ko`pchilik umumiy tajribasi bo`lib qolishi yoki eskirib, keyingi vaqt yanglish, rivojlanishga to`siq bo`lib qolishi mumkin. Masalan, Ya.A.Komenskiyning jamoa bo`lib dars o`tish ta’lim tizimi.
Xususiy yangilik - nisbatan yangilik turlaridan biri. Xususiy yangilik mahsulot elementlaridan biri kundalik zamonaviylashtirilishi tartibida yangidan ishni boshlashni anglatadi. Jism qandaydir bir jihatdan yangilanadi. Xususiy yangiliklar to`planib borishi uning to`la o`zgarishga olib kelishi mumkin. Shartli yangilik ilgari bo`lgan elementlarning g’ayrioddiy birlashuvi natijasida hosil bo`ladi. Bu o`z- o`zidan yangilik emas, lekin bu qo`llanishida murakkab va ilg`or qayta tuzilishga olib keladi.
Bundan tashqari, subektiv yangilik ko`rsatiladi, bunda ushbu subekt uchun obekt yangi bo`ladi. Har bir davrning ta’lim-tarbiya sohasida o`zining yangi ko`satkichlari bo`adi. Ushbu davr uchun yangi ko`rsatkich boshqa davr uchun yangi bo`lmasligi mumkin. Yangilikning muhim tomoni. u ushbu obektning ilgarigisidan nimasi bilan tarq qilishini ko`rsatib beradi. Masalan, taklif etilayo`rgan o`qitish metodikasi ilgarigi ma’lumotlariga ko`ra, quyidagi qismlarga ajratiladi: ma’lum bo`lganini boshqa ko`rinishda ko`rish (keltirish), ya ni amalda yangilik yo`q bo`lib - rasman yangilik:

1. 
   Ilgari ma’lum bo`lgan yangilik sezilmas o`zgarishlar bilan qay- tarilishi.
   
2. 
   Ilgari ma’lum bo`lganga aniqlik kiritish.
   
3. 
   Ilgari ma’lum bo`lganni muhim elementlar bilan to`ldirish.
   
4. 
   Sifatli yangi obekt yaratish.
   

Yangilik - bu ayni vosita, innovatsiya esa jarayon, u ma’lum bosqichlar bo`yicha rivojlanadi. Innovatikada bu yangiliklar kiritishning hayot sikli tushunchasida aksini topadi.
Birinchi qism - pedagogikada yangilik yaratish qismi boiib, bu yerda pedagogikada yangi pedagogik yangiliklarni klassifikatsiyalash, yangilik yaratish shartlari, yangilik mezoni, yangilikni o`zlashtirish va foydalanishga tayyorlash o`lchovi, odatlar va novatorlik pedagogik bos qichlari yangilik ijodkorlari kabi kategoriyalari ko`rib chiqiladi. Shu bilan birga pedagogikada yangilik kategoriya chegarasi nazariyasinj ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Bu tushunchalarni pedagogik neologiya o`rganadi.
Ikkinchi qism - yangilikni baholash, o`zlashtirish va tushunish bloki: yangilikni o`zlashtirish jarayoni turlari va baholash, pedagogik hamkorlik, pedagogikada kosenvator va novatorlar, innovatsion muhit, pedagogik birlashmani yangilikni baholash va qabul qilishga tayyorlash. Bu tushunchalarni pedagogik aksialogiya o`rganadi.
Uchinchi qism - yangilikdan foydalanish va qoilash bloki. Ushbu blokda tatbiq etish, yangilikni qoilash va foydalanish turlari va qonuniyatlari o`rganiladi. Bu tushunchalar bloki pedagogik praksianalogiya deb nomlanuvchi tatbiq etishni o`rgatish bilan bog`liq. Pedagogik innovatsiyalar qayta takrorlanish sikli, qonuni, mazmuni yangi sharoitda yangilikning qayta tiklanishidan iborat. Pedagogika va ta’lim tizimi uchun bu o`ziga xos xususiyat, shu sababli yangilik nazariyasi va ama- liyoti ko`pgina qarama-qarshiliklar keltirib chiqaradi, chunki pedagoglar birlashmasi ilgari bolgani kabi yondashib, bu yangilikni takrorlashi eski emas. Yoki eskisining yangidan qayta tiklanishi ekani sezilmaydi. Ta’lim sohasida pedagogik adabiyotlarda innovatsion jarayonlarning ikki turi ko`rsatiladi.
1-tur. Innovatsiya ko`p jihatdan tabiiy, o`z-o`zidan sodir boiadi. Yuzaga keltiruvchi talablarga aniq boglanmay yoki innovatsion jarayonni amalga oshirish yo`l va vositalarini butun sharoitlar tizimini to`la tushunmagan holda sodir boiadi. Bu turdagi innovatsiya har doim ham ilmiy asoslash to`laligi bilan bog`liq bolishi, vaziyat tartiblari ta’siri bilan imperik asosda sodir boiadi. Bu turdagi innovatsion jarayonga o`qituvchi innovator, tarbiyachi ota-onalar faoliyatini kiritish mumkin.
2-tur. Yangiliklar kiritishning ikkinchi turi ta’lim tizimida ongli ravishda maqsadni ko`zlab, fanlararo faoliyatda ilmiy tarqala oladigan mahsulot bo`lgan innovatsiya.
Innovatsion jarayonlarning pedagogikada jadallashishi faqatgina ijtimoiy buyurtma va nazorat, tekshirishlar hamda novatorlik tajribasida ularni amalga oshira oladigan vositalar mavjudligi bilan bog`liq boimay, pedagogik uyushmasi ongi doirasidagi muhim o`zgarishlarga ham bogiiqdir. Tizimda yangilikni kiritishga pedagoglarning psixologik tayyorligi juda muhim shartdir. Ayniqsa, shuni hozirgi maktablarimiz innovatsion jarayonning boshlang`ich radikal bosqichi davridan o`ta- yotgan, butun jamiyat hayotidagi qayta qurish bilan yuzaga kelgan, uni bizning pedagogikamiz merosini qaytarish davrida tushunish muhimdir. Aniq yangiiiklarni kiritish va o`rganish bilan bog`liq ishlab chiqish zarurligini tushunib, ilmiy qiziqishlar innovatsion jarayonlar borishiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilishga qaratildi. Shu tarzda innovatsiya pedagogik jarayon komponentlari, umutnan, pedagogik uyushma faoliyati va umumiy tuzilishga ta’sir etuvchi katta tizim samaraga egadir. Har qanday oddiy yangiliklardan farqli pedagogik innovatsiya bolalar tarbiyasi shaxsiy va ijodiy jarayonini taklif etadi. Ular butun ta’lim sohasi va turli vazifalarni bajaruvchi ekspert konsultant, loyihalashtiruvchi, yangilik kiritish maktabi pedagogi ishlarini bajaruvchi o`qituvchini tayyorlashni o`z ichiga qamrab oladi.
UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA INTEGRATSIYaNING MAVJUDLIGI
Umumta’lim maktablarida barcha fanlarning o`qitilishi bugungi kun o`smirlarining ijobiy munosabatlarini shakllantirishga yordam beradi.
O`smir yoshdagi o`quvchilarning shaxsi va ularning kamoloti muammosi taraqqiy etayo`tgan va o`z taraqqiyotida yuksak cho`qqiga intilayo`rganlari jamiyat uchun dolzarb masaladir. Har bir o`quv fanining o`rganilishi, ta’lim samarasi yuksak bo`lishi, bolalar erkin fikrlashni o`rganishi naqadar dolzarb ekanligi hech kimda shubha uyg`otmaydi. Erkin fikrlay oladigan kishigina jamiyatda o`z mavqeyini to`la idrok qila oladi.
Bilimdonlikning muhim qismi bo`lgan insoniy demokratik munosabatlar tizimidagi teranlik shaxs taqdiri va salohiyatini belgilovchi muhim omildir. Pedagogika va ijtimoiy psixologiya har bir o`smir shaxsning hayotning barcha jabhalarida o`zini erkin sezish va fikrlarini to`la-to`kis bayon etishiga o`rgatuvchi usul sifatida xizmat qiladi. Bugungi kunda o`smirlarning shaxslararo va ular o`rtasidagi o`zaro munosabatlari ma’lum bir darajada ularning shaxsidagi psixologik holatlarni o`zgartirish va ijobiy munosabatlarni shakllantirishda yordam

beradi. Maktab ta’limining san’at yo`nalishi mazmunini bolalarnining ta’lim-tarbiya olishida odamiylik sifatlari qunt bilan singdirib borilsa ular yetuk va barkamol, sog’lom, mustaqil fikrlovchi shaxs bo`lib yetishi belgilaydi. Har bir yosh davrning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda tarbiyaviy ta’sir o`tkazish bolada o`z vaqtida o`zini anglashni vujudga keltiradi. Bolada o`zini anglash tuyg’usi qancha erta uyg`onsa, shaxsiy nuqtayi nazar, o`z huquqini his etish, o`zining aqliy va jismoniy imkoniyatlarini baholash shunchalik tez paydo bo`ladi. Hozirgi vaqtda hamma fanlar, shu jumladan, politexnik sikl har tomonlama talqin qilinar ekan, shu fanlarni chuqur o`rganish va uning ijtimoiy hayotini yaxshilash dolzarb va kechiktirib boimaydigan masalalardan biridir.
O`zbekistondagi shu sohadagi qarashlar, psixologik olimlarning olib borayo`rgan va rejalashtirilgan ilmiy-amaliy yo`nalishdagi barcha tadqiqotlarning qimmatli ahamiyati juda kattadir. Shu bilan birga barcha yosh avlod ta’lim-tarbiyasining buguni va ertangi kun talablari uchun zarurdir. Sharq mutafakkirlarining ilg`or g’oyalari - yosh avlodni aqliy va jismoniy jihatdan yetuk, ma’rifatli, bilim va hunarlarni egallagan, odob-axloq qoidalarini o`zida mujassamlagan, go`zal didli hamda zavqli qilib yetishtirishdir. Bu avloddan avlodga og’zaki ijod va yozma adabiyotlar vositasida ommalashadi. Yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko`p asrlar davomida qoilanilgan usul-vositalar, tadbir va shakllar, o`ziga xos urf-odat va an’analar, tarbiya haqidagi g’oyalar va hayotiy tajriba xalq pedagogikasida mujassamlangandir.
Ma’lumki, har bir xalq boshqa xalqlar bilan bog`liq holda yaratilgan. Shu sababli ham ularning ijtimoiy-sivosiy va madaniy hayoti, urf-odatlari, an’analarida o`xshashlik mavjud. Bu o`xshashlik ular­ning mehnat va nafosat, aqliy va axloqiy tarbiya usullarida yorqin ko`rinadi. Ular turli xil kasb egalari bo`la olishadi. Bular quyidagi kasblardir: mexanizator, ta’mirlovchi-payvandchi, chorvador, dehqon. O`quvchilarni hozirgi zamon kasb-hunariga o`rgatish mehnatkash inson psixologiyasini rivojlantiradi. Umumta’lim maktabining vazifasi mana shulardan iborat. Ijtimoiy hayotimizdagi inqilobiy o`zgarishlar. mustaqillik, huquqiy davlat tizimiga intilish - insonparvar psixologiya qonuniyatlari va ilmiy materiallarni or’ganish monitoringidan turmushda foydalanishga quyidagicha baho beradi:

• 
  talabalarni individuallik qiyofasida shakllantirish;
  
• 
  ta’lim-tarbiyani, odamiylik sifatlarini qunt bilan singdira borish;
  
• 
  tarbiyaviy jarayonning natijasi;
  
• 
  keng bilim saviyasiga ega bo`lish, turli bilimlardan xabardor bo`lishi;
  
• 
  yosh pedagogik-psixologiya, ijtimoiy psixologiya va pedagogika, yosh fiziologiyasi hamda maktab gigiyenasidan chuqur bilimlarga ega bo`lishi;
  
• 
  o`zi dars beradigan fan bo`yicha mustahkam bilimga ega bo`lib, o`z kasbi, sohasi bo`yicha jahon fanida erishilgan yutuq va kamchiliklardan xabardor bo`lishi;
  
• 
  ta’lim va tarbiya metodikasini egallashi;
  
• 
  o`z ishiga ijodiy yondashishi;
  
• 
  pedagogik texnika (mantiq, nutq, ta’limining ifodali vositalari) va pedagogik taktikaga ega bo`lish;
  
• 
  o`qituvchi o`z bilimi va pedagogik mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi barobarida har bir o`qituvchi psixologik jihatdan ana shu talablar monitoringiga eng yuqori darajada mos keladigan bo`lishiga intilishi lozim.
  

Zamonaviy o`qituvchi o`quvchilar o`rtasida o`zaro munosabatlarni yoiga qo`ya olish, bolalar jamoasida ijtimoiy-psixologik mexanizmlardan fovdalanishni bilishi zarur. Jamiyat tomonidan qo`yilgan talablar bilan bir qatorda o`qituvchi o`z faoliyatida tevarak-atrofidagi kishilar, maktab ma’muriyati, hamkasblari, o`quvchilar va ularning ota-onalari undan nimalarni kutishini ham esdan chiqarmasligi lozim.