В своем историческом развитии поэма предстала в различных и многообразных жанрах, дать её единое, общее определение крайне трудно

5. Qaraqalpaq tilinde so`zlik pa`t ma`selesi.
Eki yamasa ko`p buwınlı so`zlerdegi barlıq buwınlar aytılıwı jag`ınan birgelki bolmaydı. Ko`p buwınlı so`zlerdin` bir buwını, a`sirese ondag`ı dawıslı sesi basqalarına salıstırg`anda ko`terin`ki aytıladı. Buwınnın` bunday ayrıqsha ko`terin`ki aytılıwı pa`t dep ataladı. Pa`t tu`sken buwın pa`tli buwın delinedi de, pa`t tu`spegen, o`lpen` aytılatug`ın buwın pa`tsiz buwın dep aytıladı.

Pa`tli buwın pa`tsiz buwınnan ku`shli aytılıwı menen, joqarı tong`a iye bolıwı menen ha`m ondag`ı dawıslı sestin` ko`birek sozımlılıqqa iye bolıwı menen ayrılıp turıwı mu`mkin. Pa`tli buwınnın` ku`shli aytılıwı, joqarı tonda bolıwı ha`m dawıslı sesinin` sozımlı bolıw faktlerinin` ba`ri belgili da`rejede birgelikte keliwi menen birge olardın` birewi artıqmashılıqqa iye boladı. Sonlıqtan da geypara tillerge ko`binese ku`shli (dinamikalıq) pa`t, bazıbir tillerge muzıkalıq (tonikalıq) pa`t ta`n boladı; bir qansha tillerde pa`tli buwın sozımlılıq mug`darı menen (kvantitativ pa`t) ko`zge tu`sedi.

Tu`rkiy tillerde so`zlik pa`t ha`m onın` ta`biyatı menen ornı jo`ninde, atqratug`ın xızmeti haqqında ko`p jıllardan berli tyurkologiyalıq a`debiyatlarda so`z etilip kelmekte. Biraq ilimpazlar ortasında bul haqqında pikirler og`ada ha`r qıylı. Ko`pshilik izertlewshiler tu`rkiy tillerde pa`t turaqlı sıpatqa iye boladı ha`m mudamı son`g`ı buwıng`a tu`sedi dese, birewler kerisinshe pa`t so`z qurılısındag`ı ha`r tu`rli buwınlarg`a tu`sedi ha`m ol fonologiyalıq xızmet atqaradı deydi.

ha`tteki son`g`ı da`wirde tu`rkiy tillerde so`zlik pa`ttin` ulıwma joq ekenligi jo`ninde, onın` xızmetin tolıq tu`rde singarmonizm atqaratug`ınlıg`ı haqqında pikirler orın alıp kiyatır. Tu`rkiy tillerde pa`t jo`ninde belgili tyurkolog A.M.Sherbak bılay dep jazadı: «Tyurkologlardın` pikirleri og`ada qarama-qarsılıqlı, ha`tteki bir tildin` o`zinde ko`pshilik jag`dayda pa`t jo`ninde tikkeley qarama-qarsı juwmaqlar shıg`arıladı».

Bunday pu`tkilley qarama-qarsılıqlı pikirlerdin` bolıwının` da teren` sebebi bar. Birinshiden, tu`rkiy tillerde pa`t fonologiyalıq xızmet atqarmaydı; ekinshiden, fonetikalıq jaqtan da pa`tli buwın pa`tsiz buwınnan shamalı g`ana parqlanadı; u`shinshiden, aktsentlik tillerdegi pa`ttin` atqaratug`ın xızmetin tu`rkiy tillerde tolıq tu`rde singarmonizm atqaradı. Mine, bul jag`daylardın` ba`ri singarmonizmnin` tu`rkiy tillerde baslı supersegmentlik qubılıs ekenin tastıyıqlaydı.

Qaraqalpaq tilindegi pa`tli ha`m pa`tsiz buwınlardın` ayırmashılıq da`rejesin orıs tilindegi pa`tli ha`m pa`tsiz buwınlardın` ayırmashılıq da`rejesi menen salıstırsaq, qaraqalpaq tilinde pa`tli buwın pa`tsiz buwınnan az da`rejede ayrılatug`ının bilemiz. qaraqalpaq tilinde (ulıwma tu`rkiy tillerde) pa`t anıq bildirilmeydi ha`m onın` oraylastırıwshılıq qa`siyeti bolmaydı. So`zde neshe buwın bolsa, sonshelli pa`t bar sıyaqlı ko`rinedi. Buwınlardın` birewin basqalarınan ko`terin`kirek aytqanımız benen onın` ko`binshe ma`nige ta`siri bolmaydı. Durıs, qaraqalpaq tilinde alma'-a'lma, shıg`arma'-shıg`a'rma', salma'-sa'lma tu`rindegi jubaylas so`zlerde pa`ttin` o`zgeriwi ma`ninin` o`zgeriwine de sebepshi bolg`anday ko`rinedi. Biraq ta «Sen kitaptı alma'« ha`m «A'lma pisti» degen ga`plerdegi alma so`zindegi pa`tti o`zgertip aytqanımız benen ma`nige onshelli ta`sir etpeydi. Pa`tti nadurıs aytqan menen yag`nıy a'lma-feyil ma`nisinde, alma-atlıq ma`nisinde aytılg`anı menen ol so`z ma`ni shıg`armaytug`ın a`piwayı sesler dizbegine aylanıp ketpeydi, tek a`debiy normadan shetlewshilik bayqaladı. Al orıs tilinde pa`t anıq bildiriledi ha`m onın` oraylastırıwshılıq qa`siyeti ku`shli boladı. Pa`ttin` o`zgeriwi menen so`zdin` ma`nisi (za'mok-zamo'k), so`zdin` forması (tra'vı-travı') o`zgeredi yamasa so`z ma`ni bildirmeytug`ın a`piwayı sesler dizbegine aylanadı (kipi't-ki'pit).

So`zdegi pa`ttin` ornına qaray tiller eki toparg`a bo`linedi: erkin pa`tli tiller ha`m turaqlı pa`tli tiller. Erkin pa`tli tiller qatarına orıs tili kiredi. Orıs tilinde pa`t so`zlerdin` basındag`ı, ortasındag`ı ha`m aqırındag`ı buwınlarg`a tu`se beredi. Al tu`rkiy tillerde, sonın` ishinde qaraqalpaq tilinde pa`t mudamı derlik so`zdin` aqırg`ı buwınına tu`skendey ko`rinedi. Sonın` menen birge qaraqalpaq tilinde pa`t jıljımalı boladı. Tu`birge qosımtalardın` qosılıp barıwı menen tiykarg`ı pa`t son`g`ı buwınlarg`a qaray jılısıp otıradı. Mısalı: bala', balala'r, balaları', balalarımı'z, balalarımızg`a'.

U`sh ha`m onnan da ko`p buwınlı so`zlerdin` aqırında tiykarg`ı pa`t penen birge ayırım buwınlarda ko`mekshi, ekinshi da`rejeli pa`t te bar sıyaqlı seziledi. Ma`selen, ba'lala'r, i'nime' t.b. so`zlerdegi barlıq buwınlar birgelki aytılmaytug`ının bayqaymız. Tiykarg`ı pa`t son`g`ı buwıng`a, al birinshi buwıng`a ko`mekshi pa`t tu`setug`ınlıg`ın ortan`g`ı buwıng`a salıstıra otırıp an`lawg`a boladı. Sebebi ortan`g`ı buwın o`lpen` aytıladı. Bes-altı ha`m onnan da ko`p buwınlı so`zlerde ko`mekshi pa`ttin` sanı birden de ko`birek sıyaqlı ko`rinedi. Biraq ko`p buwınlı so`zlerdegi ko`mekshi pa`tli buwınlardı pa`tsiz buwınlardan ayırıw ju`da` qıyın. Mısalı, balalarımızdı', aytqanımızdı' degen so`zlerde tiykarg`ı pa`t son`g`ı buwıng`a tu`setug`ınlıg`ı belgili. Al ko`mekshi pa`t la (3-buwındag`ı) ha`m qa buwınlarına tu`sedi desek, olardın` basqa pa`tsiz buwınlardan parqı anıq bilinbeydi. Sonın` menen birge birinshi buwında da (ba, ayt), son`g`ı buwınnın` aldın`g`ı buwınında da (mız) ko`mekshi pa`t bar sıyaqlı ko`rinedi. Sub`ektiv baqlaw arqalı ko`mekshi pa`t jo`ninde anıq sheshimge kele qoyıw qıyın. Bul haqqında eksperimental`-fonetikalıq izertlewler na`tiyjesinde g`ana anıq juwmaq shıg`arıw mu`mkin.

Orıs tili arqalı kirgen so`zlerge qaraqalpaq tilinin` qosımtaları qosılg`anda, a`welgi tu`birdegi pa`t saqlanadı. qaraqalpaq tilinin` nızamına bag`ıng`an halda pa`t sonday-aq so`zdin` son`g`ı buwınına da tu`sedi. Mısalı: ra'dio-ra'diola'r, tra'ktor-tra'ktorla'r, telefo'n-telefo'nla'r. Bul so`zlerge lar qosımtası qosılıw menen og`an pa`t tu`sedi. Sonday-aq tu`birdegi pa`t te saqlanadı.

Tilimizde jumsalatug`ın ko`p buwınlı so`zlerdin` son`g`ı buwınına pa`t tu`sedi. Biraq bul nızamg`a bag`ınbaytug`ın yag`nıy so`zdin` son`g`ı buwınına pa`t tu`spey, aldın`g`ı buwınları pa`tli aytılatug`ın tu`bir so`zler de, do`rendi so`zler de ushırasadı. Sonday-aq geypara qospa so`zlerdin` son`g`ı sın`arına pa`t tu`spey, aldın`g`ı sın`arı pa`tli aytılatug`ın jag`daylar da ushırasadı. Aldın`g`ı buwını pa`tli aytılatug`ın tu`bir so`zlerdin` shıg`ısı ko`binshe arab, parsı tillerinen qaraqalpaq tiline kirgen so`zler boladı. Mısalı: le'kin, a`lbe'tte (yamasa a`'lbette), ba'zı, ya'g`nıy, ha`'mme t.b. Sonday-aq orıs tilinen ha`m orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen so`zler grammatikalıq formalardı qabıl etpegen halda jumsalg`anda orıs tilindegisi tu`rinde aldın`g`ı ha`m ortan`g`ı buwınlarına pa`t tu`sirilip aytıla beredi. Mısalı: o'pera, o'blast, ene'rgiya, gaze'ta, diktatu'ra, revolyu'tsiya, kommu'na t.b.

A`dette pa`t son`g`ı buwıng`a tu`setug`ın, biraq ayrıqsha bir intonatsiya menen aytılg`anda pa`t endi son`g`ı buwıng`a emes, al aldın`g`ı buwıng`a tu`setug`ın tu`pkilikli so`zler de ushırasadı. Mısalı: sanaq sanlar-e'ki, a'ltı, je'ti, se'giz, to'g`ız, e'lli, a'lpıs, je'tpis, se'ksen, to'qsan; soraw almasıqları-qa'ysı, qa'nsha, qa'nday; buyrıq meyiller-o'tır. to'qta, ta'sla t.b. tu`rinde aytılıwı mu`mkin. A`dette pa`t ol so`zlerdin` son`g`ı buwınına (eki', qaysı',otı'r) tu`sedi. Pa`ttin` da`slepki buwıng`a tu`siwi ol so`zlerdin` belgili bir jag`dayda jumsalıwına baylanıslı ayrıqsha intonatsiya menen aytılıwınan bolıp otır.

Geypara qospa so`zlerdin` da`slepki sın`arına pa`t tu`sedi de, son`g`ısı pa`tsiz aytıladı. Mısalı: almasıq so`zler-a`lle'kim, a`lle' ne, he'sh kim, he'sh na`rse, ha`'r kim, ha`'r bir, ha`'r na`rse, ha`'r qanday t.b. Sonday-aq ayrıqsha intonatsiya menen aytılatug`ın qospa sanaq sanlardın` birinshi sın`arı pa`tli, ekinshisi pa`tsiz aytılıwı mu`mkin. Mısalı: o'n bir, o'n eki, o'n u`sh, o'n to`rt, o'n tog`ız t.b. Al olar a`dettegi jag`dayda basqasha intonatsiya menen on bir', on ek'i, on u`'sh, on to`'rt, on tog`ız' tu`rinde aytıladı. Jup so`zlerdin` geyparalarının` aldın`g`ı sın`arına (ku`nne'n-ku`nge, jılda'n-jılg`a, u`lke'n-u`lken, ayta'-ayta) geyparalarının` son`g`ı sın`arına (ayma-a'y, qolma-qo'l, bes-altı', jeti-segiz', on-on be's) pa`t tu`siwi mu`mkin.

Qaraqalpaq tili agglyutinativlik (jalg`amalı) tiller qatarına kiretug`ınlıg`ı belgili. Sebebi qaraqalpaq tilinde bir neshe qosımtalar birinen son` biri tu`birge tirkesip jalg`ana beredi. Pa`t tu`birge qosılg`an qosımtalardın` en` son`g`ısına tu`sedi. Sonın` menen birge so`zdin` aqırında kelgen barlıq qosımtalar o`zlerine pa`tti qabıl ala bermeydi. qaraqalpaq tilinde pa`t tu`speytug`ın affiksler de ushırasadı. Olar ko`binshe omonimlik affiksler bolıp, bir ma`nide jumsalg`anda pa`tti qabıl etip, pa`tli aytılsa, ekinshi ma`nide jumsalg`anda pa`t tu`speydi.

Pa`t tu`speytug`ın ha`m pa`t tu`setug`ın omonimlik affiksler mınalar: Betlik jalg`awlarına pa`t tu`speydi. Mısalı: bala'man, balasa'n`, bala'mız, bala'sız, biri'men, biri'sen`, biri'miz, biri'siz, bara'man, bara'san`, bara'sız, bara'mız, bara'dı t.b. Bul jerde qosımsha eskertetug`ın jag`day-feyildin` o`tken, keler, ha`m ha`zirgi ma`ha`l formaları betlengende birgelki bolıp, u`sh bette de pa`t son`g`ı buwıng`a, yag`nıy betlik jalg`awlarına tu`speydi. Mısalı:

I. baratı'rman, baratı'rmız

II. baratı'rsan`, baratı'rsız

III.baratı'r

Predikativlik feyildin` o`tken ma`ha`l forması betlengende pa`t son`g`ı buwıng`a tu`sedi. Mısalı:

Ib. bardı'm ,saqladı'm, bardı'q, saqladı'q

IIb. bardı'n` ,saqladı'n`, bardın`ı'z, saqladın`ı'z

IIIb. bardı', saqladı'
Al predikativlik emes, kelbetlik feyiller o`tken ma`ha`l formasında betlengende feyildin` ha`zirgi ma`ha`li sıyaqlı bolıp, birinshi ha`m ekinshi bettegi betlik jalg`awlarına pa`t tu`speydi. Mısalı:
Ib. barg`a'nman ,kelge'nmen, barg`a'nbız ,kelge'nbiz

IIb. barg`a'nsan` , kelge'nsen`, barg`a'nsız, kelge'nsiz

IIIb. barg`a'n ,kelge'n

Mız/miz affiksi betlik jalg`awı emes, al tartım jalg`awı xızmetinde jumsalg`anda ol o`zine pa`t qabıl etedi. Salıstırın`ız: biz bala'mız-bizlerdin` balamı'z; biz bi'rimiz-bizlerdin` birimi'z; sız/siz affiksi betlik jalg`awı emes, kelbetlik so`z jasawshı suffiks xızmetinde jumsalsa, ol o`zine pa`t qabıl etedi: siz bala'sız-balası'z (u`y), siz ada'msız-adamsı'z (u`y). Sonday-aq ın`ız/in`iz affiksi tartım jalg`awı xızmetinde jumsalsa, onın` son`g`ı buwınına pa`t tu`sedi (sizin` qalın`ı'z, sizin` tilin`i'z, sizin` terin`i'z, sizin` barın`ı'z), al buyrıq meyildin` betlik jalg`awı xızmetinde jumsalg`anda ol affikske pa`t tu`speydi. Pa`t tu`birge tu`sedi (siz qa'lın`ız, siz ti'lin`iz, siz te'rin`iz, siz ba'rın`ız). Biraq bul ayırmashılıqtı kontekstsiz an`g`arıw ju`da` qıyın. Ayrıqsha intonatsiya menen aytılg`anda buyrıq meyil ma`nisinde ol affikslerdin` birinshi buwınına (qalı'n`ız, tili'n`iz, teri'n`iz, barı'n`ız tu`rinde) pa`t tu`siwi mu`mkin. Tartım jalg`awı xızmetinde jumsalsa, n`ız/n`iz formasına pa`t tu`sedi (sizin` qalın`ı'z, sizin` to`len`i'z), al betlik jalg`awı xızmetinde jumsalsa, og`an pa`t tu`speydi (siz qala'n`ız, siz to`le'n`iz).

2. Feyildin` bolımsızlıq affiksi xızmetinde jumsalg`anda ma/me, ba/be, pa/pe formalarına pa`t tu`speydi. Mısalı: ba'spa, ke'spe, basla'ma, te'rme, ko`rgi'zbe ha`m t.b. Al olar atawısh so`zler jasawshı affiks xızmetinde jumsalsa, o`zlerine pa`t qabıl etedi: baspa', kespe', baslama', terme', ko`rgizbe', ezbe', gezbe'.

3. Feyildin` affiksi xızmetinde jumsalsa, shı/shi formalarına pa`t tu`speydi. Mısalı: ba'sshı, qo'sshı, ti'lshi t.b. Al shı/shi so`z jasawshı affiks xızmetinde jumsalsa, olarg`a pa`t tu`sedi. Mısalı: basshı', qosshı', tilshi' t.b.

Joqarıdag`ı affiksler omonimlik ma`nide jumsalıp, olardın` birine pa`t tu`sse, ekinshisine pa`t tu`speytug`ınlıg`ın ko`rdik. Bunın` sebebi omonimlik affikslerdin` grammatikalıq-fonetikalıq jaqtan differentsiyalaw za`ru`rligine baylanıslı bolsa kerek.

Geypara affikslerge ha`m ko`mekshi so`zlerge pa`t tu`speydi. Mısalı: kelbetliktin` day/dey, tay/tey affikslerine (bala'day, a'ttay, u`'ydey, qu'rttay), ra`wishtin` sha/she affikslerine (adamla'rsha, sizi'n`she) pa`t tu`speydi. Biraq sha/she affikslerine pa`ttin` tu`spewi turaqlı emes: orıssha', qaraqalpaqsha' t.b. usag`an so`zlerde ol formalarg`a pa`t tu`sip te aytıladı. Ma/me, ba/be, pa/pe, she soraw janapaylarına, da/de, ta/te, g`oy, g`ana, shekem, sheyin, deyin, sayın tirkewishlerine pa`t tu`speydi. Mısalı: bara' ma, kele' me, se'n she, aspanda' da, jerde' de, me'n g`oy, se'n g`ana, sog`a'n shekem, barg`a'n sayın ha`m t.b. Solay etip ko`mekshi so`zler o`zlerinin` aldındag`ı tiykarg`ı pa`tli so`zlerge aktsentuatsiyalıq jaqtan g`a`rezli bolıp keledi.