V. S. Xan Koreya tarixi обязательный экзем пляр

N e o k o n fu ts iy lik  -  y a n g i 
d a v la t  g 'o y a si
H o k im iy atg a  Li  sulolasi  kelishi 
bilan  neo k o n fu tsiy lik   yangi  d a v ­
lat  g'o y asig a  ay lan g an .  Jam iyat
taraq q iy o ti u c h u n   b o 'lg a n   ehtiyoj  "n irv a n a "g a   b o 'lg a n  b u d d a v iy lik  
y o 'n a lish i va  h ay o tg a  b o 'lg a n   m u n o sa b a t kabi  yech ilm ag an   m u am - 
m o larn i  faol va  am aliy ta rz d a  yechishni  talab q ilar edi. B u d d av iy lik  
b arch a  fa lo k a tla m in g  sababchisi d eb  e'lo n   qilindi.  B u d d av iy lik  ibo­
d atx o n ala ri  q a ra m  d e h q o n la rid a n  m a h ru m  b o 'ld i  va  u la rg a   tegishli 
yerlar b ir nech a b a ro b a r q isqartirildi. A ynan m a n a  s h u n d a y  sababga 
k o 'ra  d ao tsizm   h a m   o 'z in in g   tara fd o rla rid a n   m a h ru m   b o 'ld i  (1518 
yil S eulda m ark a ziy  d ao tsiy lik  ib odatxonasi  yopilgan).
S eu ld a  va  v ilo y a tla rd a   k o n fu tsiy lik   m a k ta b la ri  o ch ilg an .  D a v ­
la t  K engashi  b ila n   b irg a   d a v la t m a sla h a tc h ila ri  P alatasi  h a m   joriy 
e tilg a n  b o 'lib ,  u n g a   k o n fu tsiy  o lim lari  k irg an .  XVI  a s rd a  k o n fu tsiy  
o lim la r  sh arafig a  b a g 'is h la n g a n   k o n fu tsiy lik   ib o d a tx o n a la ri  -   so- 
vonlar tash k il  q ilin g a n  b o 'lib ,  v a q t  o 'tish i  b ila n   u la r m a h a lliy   siyo­
siy m a rk a z la rg a   ay lan g a n .
K o n fu tsiy lik n in g  m a v q e i k u ch a y ish i  n atijasid a  K o re y ad a  ijobiy 
o 'z g a ris h la r  y u z   b erd i.  A vvalo,  q iro lg a  b a rc h a   ito a t  qilishi  bilan 
b o g 'liq   k o n fu tsiy lik   m e 'y o rla ri  m u sta h k a m la n d i,  b u   m a rk a z la s h ­
g an   d a v la tn in g   m u h im   sh a rti  edi.  B oshqa  to m o n d a n ,  x ato larn i 
e 'tiro f  etib,  u la m i  tu z a tis h   y o 'li  b ilan   k a m o lo tg a   e rish ish   qiro llik  
o ilasig a  h a m   joriy  qilinishi,  d a v la t  b o s h lig 'i  to m o n id a n   y aq in lari 
va  o lim larn i  ro 'y x a tg a   kiritib,  b o s h q a ru v d a   y an g ilik la r  jo riy   eti- 
lishiga  sab a b  b o 'ld i.  K oreya  q irollari  x alqqa  q ilg a n  m u ro ja a tla rid a  
o 'z   x ato larin i  b ir  n ec h a  m a rta  ta n   o lg an   va  u la m i  tu z a tish g a   v a'd a 
b e rg a n . K oreya tarix id a  qiro llik  b o sh q a ru v in i  tak o m illa sh tirish  bo- 
ra sid a   o lim lar va a m a ld o rla r o 'z la rin in g  takliflarin i b ild irg an lar.
N e o k o n fu tsiy lik   d a v la t  g 'o y a si  ta rz id a   s h a k lla n ish id a   siyosiy 
k u c h la r b ir xil b o 'lm a g a n . C h o so n  d a v rin in g  d a stla b k i o 'n  yillikla- 
rid a   e'tiq o d li  k o n fu tsiy lar,  " x iz m a t  k o 'rsa tg a n   a m a ld o rla r"  -  xu n - 
gular k o 'p ro q  ta'sir d o ira sig a  eg a b o 'lib , h o k im iy a tg a  eg alik  q ilg a n ­
lar.  Biroq,  v a q t  o 'tish i  b ila n   jam iy at  h a y o tid a   islo h o tla r  g 'o y a sin i 
ilg ari  su rg a n  n e o k o n fu tsiy la r yoki sarimlar ("o lim lar  o 'rm o n i" ) y e ­
tak ch ilik   q ilgan.  S hu  bois  V an  S onchjon  (1469-1494)  d a v r id a   u la r 
y u q o ri  lav o zim larn i  eg a lla g an lar.  Biroq,  1498  y ild a   re g e n t Y onsan 
G u n  (1494-1506) d a v rid a  x u n g u la r tav siy asig a k o 'r a  k o 'p la b  y u q o ri

---

7 2
V I B o b .  C H O S O N   S U L O L A S I.  1  §.  Ilk  C h o s o n
m a rta b a li sa rim la r o id ir ilg a n  yoki  s u rg u n  q ilin g an .  B u ning sab ab i 
v an   Sejo  (1455-1468)  d a v r id a  v o y ag a y e tm a g a n  v a n  Tanjon  (1452- 
1455)ning  am ak isi  n o q o n u n iy   tax tn i  egallab,  u n i  v ilo y atg a  y u b o r- 
gan .  1457  yili  esa  u n g a   o 'z in i  o 'z i  o 'ld iris h i  to 'g 'r is id a g i  b u y ru q n i 
y u b o rg a n .  B u d d a v iy lik n in g   m a v q e in i  q a y ta   tik la sh g a  q a ra tilg a n  
h a ra k a ti  u c h u n   u   uzurpat  n o m in i  o lg a n   v an   C h u n jo n   (1506-1544) 
d a v rid a   sa rim la r  islo h o tla r  o 'tk a z ish g a   h a ra k a t  qilg an lar.  A ynan 
m a z k u r islo h o tla r "x iz m a t k o 'rsa tg a n  a m a ld o r la r" n in g   tin ch lig ig a 
b irm u n c h a   x av f solgan,  ju m la d a n ,  d a v la t  im tih o n la ri o rq a li  am al- 
d o rla rn i  tay in lash   iq tid o rli  o d a m la rn in g   k a sh f  etilish ig a  sabab 
b o 'lg a n .  Biroq,  1519  y ild a   x u n g u la r  k u ra s h n in g   y an g i  k o 'rin ish in i 
b o sh la g a n  va m a z k u r k u ra s h la rd a  k o 'p la b  islo h o tc h ila r jo n  b erg an . 
Van Sonchjo (1567-1608) d a v rid a  s a rim la r g 'a la b a  q o zo n g a n la r.  Bi­
roq,  ikki  o 'r ta d a   n e o k o n fu tsiy la rg a   ra q o b a tc h i  p a rtiy a   (" p u n d a n " ) 
p a y d o  b o 'lib ,  d a stla b  sh a rq iy  v a g'arbiy,  k ey in ch a lik  sh a rq iy   p a r ti­
ya ja n u b iy  va sh im o liy  g u ru h la rg a  b o 'lin g a n .
S h u n d a y   qilib,  k o rey s  n e o k o n fu tsiy lig id a   q a to r  m a k ta b   va 
y o 'n a lis h la r rivojlangan.
C h o n  G v a n  C ho (1482-1519) q o n u n  a so sid a  m a rk a z la sh g a n  d a v ­
lat q u rish g a   q a ra tilg a n  legistlar m a k ta b ig a   aso s so lg an . C h o n  G v an  
C ho o 'q im ish li b o 'lish g a   e 'tib o r q a ra tg a n .  U n in g  fikricha, d u n y o n i 
b ilish   aso sid a   in so n d a   ta fa k k u r  riv o jlan g an .  A y n an   b u   g 'o y a d a n  
kelib  chiqib,  u   lav o zim lar  b e rilish ib o 'y ic h a   d a v la t im tih o n la ri  ras- 
m iy atch ilik   k o 'rin ish in i  olish ig a  q a rsh i  ch iq q a n   va  u n in g   o 'rn ig a  
ijtim oiy  m a v q e id a n   q a t'i  n azar,  iq tid o rli  sh ax slarn i  d a v la t  lavo- 
z im la rig a   jalb  etish   m asala sin i  ilg ari  su rg a n .  H a r  b ir  kish i  u c h u n  
k am o lo tg a  e rish ish   im k o n i  m a v ju d .  A y n an   axloq  va  o d o b ,  o 'z a ro  
y o rd a m   m e 'y o rla ri  b ajarilish in i  n a z o ra t  q ilish   o rq a li  q ish lo q   k o n ­
fu tsiy lik  jam o asig a y o rd a m  b e rish  m u m k in . C h o n  G v an  C h o  "k u ch  
va q o 'rq u v " g a  aso sla n g a n  g 'o y a la rg a  q a rsh i  "x alqqa m u h a b b a t"  va 
" o d ilo n a   b o s h q a ru v " g a   aso sla n g a n   "q iro llik   y o 'li"   n o m li  k o n sep - 
siyani  ilg ari  su rg a n .  B iroq  k ey in ch a lik   sa rim la r  q u v g 'in   q ilin g a n  
v a q td a   olim  h a m  o 'ld irild i.
XV-XVI  a s rla rd a   Kim   Si Sip  (1435-1493)  va  So  K yon  D ok  (Xva- 
d am ,  1489-1546)  y e ta k c h ilig id a   falsafiy  m a te ria liz m g a   aso sla n g a n  
m a k ta b   p a y d o   b o 'ld i.  Kim   Si  Sip  -   ateiz m   y o 'lig a   k irg a n   b irin ch i 
k o re y s  faylasufi  h iso b la n a d i.  U   ru h n in g   a b a d iy lig i  va ja n n a t  yoki

---

V I  B ob.  C h O S O N   S U L O L A S I.  1  §.  Ilk  C h o s o n
7 3
d o 'z a x  h a q id a g i q a ra sh la rn i, sh o m o n la r faoliyatini y o lg 'o n  d eb  tal- 
qin   qiladi.  O m a d   va  o m a d siz lik   o d a m n in g   o 'z ig a   b o g 'liq .  R u h la r 
to 'g 'ris id a g i  tu s h u n c h a la r o d a m la r o n g id a g i  fa n ta ziy a  m ah su lid ir. 
K im   Si  Sip  xalqni  " g u m a n istik   b o sh q a rish "   ta ra fd o ri  b o 'lg a n .  Al- 
lo m a  o 'z in in g   a s a rla rid a   o d d iy   xalq  h a y o tin in g   a z o b -u q u b a tla ri 
h a q id a   yozib,  h u k m d o rla rn in g   h a sh a m a tli  h ay o tin i  ta n q id   qiladi. 
A y n an   xalqni  sh a fq a tsiz   b o sh q a rish   usu li  q o 'z g 'o lo n la rg a   sabab 
b o 'la d i,  deydi.
A ynan  b u   d a v m in g  m a s h h u r  a llo m a la rid a n   biri  So  K yon  D ok- 
dir.  U n in g   q a ra sh la rig a   ko'ra,  in so n g a  tu g h lish id a n   b o sh lab   inso- 
n iy lik   va  a d o la t  tu sh u n c h a la ri  h a m ro h d ir.  Biroq,  h a v o y i  istak lari 
va  ta 'm a g irlik la r  u la rn i  y o 'ld a n   o z d ira d i.  S h u n in g   u c h u n   in so n  
d o im iy   ra v ish d a   o 'z in i  axloqiy  tarb iy a la b   b o rish i  zaru r.  X vadam  
oilaviy  sa g 'a n a la r  u c h u n   d e h q o n la r  y erla rin i  bo sib   olgani  sababli 
n a fa q a t  zo d a g o n la rn i,  b alk i  h u k m d o rn i  h a m   ta n q id   qiladi.  F ayla- 
su f yan a  m a q sa d siz   a n 'a n a g a   ay lan g a n   q a to r m a ro sim la r b o ra sid a  
h a m   fikr b ild irg an .
C h ju sia n lik n in g   y an a  b ir  y irik   n a m o y a n d a si  Li  X van  (Txvege, 
1501-1570)  b o 'lg a n .  T xvege  ch ju sian lik n in g   q ay ta  tik la n ish i  ta ra f­
d o ri  b o 'lib ,  u  m u x o lifatd ag i  b a rc h a   ta'H m otlarni  ta n q id   q ilgan.  Li 
X van k o n fu tsiy lik  a sk e tiz m in in g  y etakchisi b o 'lg a n . U n a fa q a t h a s ­
h a m a tli h a y o t tarzin i, b alk i o d d iy  u y la rn i h a m   ta n q id   q ilgan, h a tto  
y e m a k n i h a m   " y o m o n lik "   d eb  h iso b lag an .
Li  X van  fikricha,  k o n fu tsiy lik   q o n u n -q o id a la rig a   m a m la k a t­
n in g  b a rc h a   h u d u d la rid a   b ird a y   am al  qilinishi  lozim .  U n in g   q ish ­
loq  jam o asi  loy ih asi  q u lo q siz  o ta -o n a la r,  ak a  so 'z ig a   q u lo q   sol- 
m a g a n   u k a la rg a   h a m d a   n ik o h   va  m o ta m   m aro sim lari  b u z ilg a n d a  
jazo   b e rish g a   q a ra tilg a n   edi.  S h u n in g d e k ,  k im k i  ja m o a   tartib lari 
va  a n 'a n a la rin i  b u z sa ,  q a c h o n k i  m u a m m o   a m a ld a g i  h o k im iy a t 
b ila n   b o g 'liq   bo 'lib ,  o 'rn a tilg a n   q o n u n la rg a   q a rsh i  chiqilsa  yoki 
b u z g 'u n c h ilik   ish lari  olib  borilib,  h o k im iy a t  ta n q id   q ilin sa  yoki 
u la r b ila n  to rtish ilsa,  o lim larg a  h u rm a tsiz lik la rc h a   m u n o s a b a t  u c­
h u n  h a m  jazo b elg ilan ish i  lo zim  b o 'lg a n .
Ilk  C h o so n   d a v rid a   n eo k o n fu tsiy lik n in g   y a n a   b ir  y irik   n a m o ­
y a n d a si Li I (Yulgok, 1536-1584) b o 'lg a n .  U Li X vanning o 'q u v c h isi 
b o 'lish ig a   q a ra m a sd a n ,  k ey in ch a lik   u sto zi  g 'o y a la rid a n   v oz  kech- 
gan . U n i T x v eg en in g  C hju Si m a tn la rig a  b o g 'la n ib  q o lg an lig i q ano-

---

7 4
VI  B ob.  C h O S O N   S U L O L A S I.  1  §.  Ilk  C h o s o n
atla n tirm a g a n .  Bu  b o ra d a  Li  I  y a n a d a   ilgarilab  k e tg a n  b o 'lib ,  C hju 
S ining  o 'z ig a   q a rsh i  chiqqan.  U   n e o k o n fu tsiy la rn i  h aq iq iy   hay o t- 
d a n  yiro q lash ib ,  fa q atg in a kito b g a b o g 'la n ib  q o lg a n lik d a  ay b lay d i. 
U n in g   fikricha,  o lin g a n  b ilim la rn in g   h aq iq iy lig in i  in so n la r m isoli- 
d a  sin a sh   lozim , ja n n a t  va  d o 'z a x   m av ju d lig i,  "ajr,  m u k o fo t"i  kon- 
sep siy asi  to 'g 'ris id a g i  ta s a v v u rla r u m u m a n  ish o n ch sizd ir.
Y ulgokning  ijtim oiy  d o k trin a si  k o n fu tsiy lik   axloqi,  " in so n p a r- 
v a r b o s h q a ru v "  va  "x alq n i  se v ish "g a   aso slan g a n .  Li  In in g  fikricha, 
ja m iy a tn in g  asosiy kam chiligi: 1) q a y ta rilu v c h i k afo la t tizim i b o 'lib , 
u n d a   to 'la n m a g a n  o 'lp o n , so liq  y o k i m ajb u riy a tla r q a rin d o s h la r va 
q o 's h n ila r  zim m asig a  tu sh g an ;  2)  h iso b siz   soliq  va  o 'lp o n la r;  3) 
h a d y a ,  so v g 'a  b e rish  am aliyoti; 4)  jam o av iy   ishlab  berish; 5)  am al- 
d o rla rn in g  p o ra  olishi. A ynan m a z k u r o g 'irlik la rn in g  b a rc h a si xalq 
z im m asig a  tu sh a d i.  A ynan  x alq n in g   q a sh sh o q la sh ish i  q o 'z g 'o lo n  
va jin o y atla rg a sab a b  b o 'la d i.  Islo h o tlar -  d a v r talabi.  D a v la t b o sh ­
q a ru v in i  alm a sh tirish   yoki  y a k u n   to p tirish   " a jd o d la r  q o n u n i"   h i­
so b lan ad i.