V. S. Raxmanova

Afaziya, uning ta’rifi, kelib chiqish sabablari
Afaziya (grekcha a – yo‘q, fazis – ovoz, nutq) – ovoz chiqmas-
ligi,  gapira  olmaslikdan  iborat  nutq  buzilishidir.  Bu  nuqson 
markaziy  asab  sistemasi  nutqini  idora  etuvchi  zonalarining 
zararlanishi natijasida vujudga keladi.
Ko‘p  hollarda  afaziya  keksa  yoshdagi  kishilarda,  giperto-
niklardan  (qon  bosimi  baland  kishilarda)  miyaga  qon  quyilishi 
natijasida  paydo  bo‘ladi.  Biroq  bu  nuqson  bolalarda  ham  kuza-
tilishi mumkin.
Psixolog  A. R.  Luriya  va  safdoshlarining  asarlarida  miya 
yarim sharlari jarohatlanishi, kasallikka uchrashi natijasida paydo 
bo‘ladigan  nutq  kamchiliklarining  hammasi  afaziya  qatoriga 
kiritilgan. Ular afaziyaning quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatadilar: 
1)  dinamik  afaziya;  2)  efferent  motor  afaziya;  3)  afferent  motor 
afaziyasi; 4) semantik afaziya; 5) sensor afaziya.
Dinamik afaziya gaplar, iboralar bilan gapirish qobiliyatining 
buzilishi bilan bog‘liqdir, bunda bemor alohida so‘zlarni aytishda, 
takrorlashda,  atrofdagilar  nutqini  tushunishda  ham  qiynalmaydi. 
Dinamik  afaziyani  ikki  turga  ajratish  mumkin:  ulardan  birida 

---

138
fikrni  nutq  vositasi  bilan  bayon  qilishni  rejalash  mexanizmlari 
buzilgan bo‘lsa, boshqasida nutqning grammatik hamda sintaktik 
tuzilishi buzilgan bo‘ladi.
Efferent  motor  afaziyasi  ham  ayrim  so‘zlar  saqlangan  holda, 
nutq  vositasi  bilan  fikrni  bayon  qilishning  grammatik  tomoni 
buzilishi  bilan  xarakterlanadi,  lekin  bundan  tashqari,  efferent 
harakat afaziyasida nutqning motor sxemasi ham buziladi; bemor 
ayrim  tovushlarni  talaffuz  qilish  uquvini  saqlab  qolgan  bo‘lsa 
ham lekin bu tovushlarni ma’lum izchillikda birlashtira olmaydi. 
Shunday qilib, efferent harakat afaziyasida nutq hosil bo‘lishining 
umuman suksessivlik (ya’ni izchillik) prinsipi buziladi.
Afferent  motor  afaziyasi  –  nutq  artikulatsiyasi  aniqlangan-
ligining  buzilishidir.  Bemor  o‘ziga  kerakli  bo‘lgan  ma’lum 
tovushlarni  topa  olmay  hamma  vaqt  boshqa,  ya’ni  shu  tovushga 
yaqin artikulatsiyaga o‘tib ketaveradi. Bu yerda tovushlarni tan-
lash uquvi buzilgan bo‘ladi.
Semantik  afaziya  –  so‘z  topishdagi  qiyinchiliklar  va  so‘zlar 
o‘rtasidagi  semantik  (mantiqiy-grammatik)  munosabatlarni 
tushunishning  buzilishi  bilan  xarakterlanadi.  Masalan,  afazik 
«ota»  va  «aka-uka»  degan  so‘zlarni  tushunadi,  biroq  «otasining 
akasi»  degan  so‘z  qanday  ma’no  bildirishini  tushuna  olmaydi. 
Demak,  bunda  biz  so‘zlar  ma’nosiga  semantik  sistemasining 
buzilishi  bilan,  ya’ni  so‘zlarni  ma’nosiga  qarab  tanlashning 
buzilishi bilan to‘qnash kelamiz.
Sensor  afaziyasi  –  bunda  birinchi  navbatda  eshitilgan 
tovushlarni  idrok    etish  buziladi,  ya’ni  so‘zning  ma’nosi  bilan 
uning  tovush  tarkibi  o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatini  anglash 
izdan chiqib, dastavval nutqni idrok etishga ta’sir qiladi. Har holda 
afaziyaning  bu  formasida  so‘zni  tovush  juhatidan  tahlil  qilish 
buziladi.  Natijada  kishi  mutlaqo  hech  narsani  tushunmaydigan 
yoki  qisman  tushuna  oladigan  bo‘lib  qolishi  mumkin.  Sensor 
afazik o‘zi ko‘p gapiradi, lekin uning gapini tushunib bo‘lmaydi, 

---

139
chunki so‘zlari sharoitga mos kelmaydi, ma’nosiz bo‘ladi. Sensor 
afaziyada  yozma  nutq,  ya’ni  o‘qish  va  yozish  jarayonlari  ham 
buziladi.  Og‘zaki  va  yozma  nutqda  prafaziya  (almashtirish)  va 
agrammatizmlar ko‘p kuzatiladi. Kasalning o‘zi buni sezmaydi.
Hozir  logopediyada  afaziyaning  yuqorida  ko‘rib  chiqilgan 
turlaridan  tashqari  yana  amnestik  va  total  afaziyalari  tafovut 
qilinadi.
Amnestik  afaziyada  xotira  chuqur  darajada  buziladi.  Kishi 
so‘zlarini,  ularning  ma’nosini  yoddan  chiqarib  qo‘yadi,  ularni 
eslay  olmaydi.  Bunday  bemor  predmetlarni  taniy  oladi,  lekin 
ularning nomini eslay olmaydi. Agarda shu payt yordam berilsa, 
so‘zni eslab to‘g‘ri talaffuz etadi.
Tololafaziya – biror xil falokatdan yoki insultdan so‘ng darhol 
paydo  bo‘ladi.  Bunda  bemor  gapirmaydi,  boshqalar  nutqini 
tushunmaydi,  chunki  markaziy  asab  sistemasining  bir  necha 
zonalari  birdaniga  zararlangan  bo‘ladi  (total  –  keng  tarqalgan 
degan  so‘zdan  olingan).  Bunday  holat  bir  necha  kundan  to  bir 
necha haftagacha davom etishi mumkin.
Afaziyada  nutqi  har  tomonlama  yaxshi  rivojlangan  odam 
birdaniga  yoki  asta-sekin  gapira  olmaydigan  bo‘lib  qolishi 
mumkin. Afaziyaga uchragan kishi dastlab mutlaqo gapirmaydi, 
yoki  gapirsa  ham,  doim  g‘uldirab  so‘zlaydi  va  uning  nutqini 
atrofdagilar  hech  tushunmaydi.  Bunday  bemor  aksari  hamma 
narsaga beparvo bo‘ladi. Nutqdagi o‘zgarishlarga kel ganda uning 
hamma  tomoni  –  grammatik  tomoni  ham,  fonetik-semantik 
tomoni  ham,  ya’ni  butun  nutq  sistemasi  buzilgan  bo‘ladi.  Ayni 
vaqtda,  nutqning  qaysi  tomoni  ko‘proq  izdan  chiqqanligini  aniq 
bilib  bo‘lmaydi.  Lekin  oradan  ma’lum  vaqt  o‘tgach,  bu  narsa 
oydinlashadi.
Ayrim  hollarda,  xususan,  afaziya  asabiy-ruhiy  og‘ir  kechin-
malar  tufayli  yuzaga  kelgan  bo‘lsa,  u  asta-sekin  barham  topib 
ketishi mumkin. Boshqa hollarda, ya’ni afaziya miyadagi tayinli 

---

140
bir  kasallikdan  paydo  bo‘lgan  mahallarda  bu  nuqson  juda 
sekinlik  bilan,  tegishli  davo  chora-tadbirlari  ko‘rib,  logopedik 
mashg‘ulotlarni  uzoq  davom  ettirib  borilganidan  keyingina  bar-
ham topadi.
Shunday  qilib,  alaliya  va  afaziya  sistemali  nutq  kamchi-
liklaridir,  bunday  nuqsonli  kishilarning  butun  nutq  sistemasida, 
ya’ni  nutqning  fonetik-fonematik,  leksik  va  grammatik  tomon-
larida  sezilarli  ma’lum  kamchiliklar  kuzatiladi.  Alalik  va  afa-
ziklarning  impressiv  nutqdagi  kamchiliklari  markaziy  asab 
sistemasining organik kasalliklari natijasida vujudga keladi.
Alaliya  va  afaziyalarning  farqi  shundan  iboratki,  alaliyada 
nutq  jarayonida  ishtirok  etadigan  analizatorlarning  markaziy 
qismidagi  asab  hujayralarning  norasoligi  nutqning  kechikib 
rivojlanishiga  olib  borsa,  afaziklarda  markaziy  asab  sistemasi 
ayrim qismlarining organik kasalliklari natijasida har tomonlama 
rivojlangan nutq yo‘qoladi.
Alaliyani  bartaraf  etishda  –  nutqni  shakllantirish,  rivojlan-
tirish,  tarbiyalashni  ko‘zlab,  afaziyani  bartaraf  etishda  esa  – 
yo‘qolgan nutqni tiklashni ko‘zlab choralar ko‘riladi.