V. S. Raxmanova

6.2. Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar va ularni 
bartaraf etish yo‘llari
Ma’lumki,  chaqaloq  tug‘ilgan  zahoti  chinqirib  yig‘lashga 
tushadi.  Chaqaloqning  yig‘lashi  ochlikka,  og‘riqqa,  sovuqqa, 
o‘zini bezovta qilayotgan boshqa ta’sirotlarga bo‘lgan aks ta’sirdir. 
Lekin  buning  chaqaloq  o‘sishi  uchun  ijobiy  ahamiyati  ham  bor: 
chinqirib  yig‘lash  tufayli  chaqaloqning  nafas  va  nutq  apparati 
o‘sadi,  mustahkamlanadi.  Umuman,  yosh  bolaning  chinqirib 
yig‘lashi, keyinchalik nutqning o‘sishi uchun zarur sharoitlarning 
biridir.  Chaqaloq  ikki  yo  uch  oylik  bo‘lganida  chinqirib  yig‘-
lashdan  tashqari  «agu»,  «a»,  «u»  kabi  tovush  birikmalarini  chi-
qara boshlaydi, ayrim tovushlar chiqarishi uning nutq apparatini 
o‘stiradi,  mustahkamlaydi,  shuningdek  unda  bir  qancha  yangi 
tovushlar hosil bo‘lishiga yordam beradi.
Bola 3–4 oylik bo‘lganda tili chiqa boshlaydi. Unda ayrim to-
vushlar paydo bo‘ladi. Go‘dakning til chiqarishida boshqa odam-
lar  nutqining  ta’siri  sezila  boshlaydi.  Go‘dak  tevarak-atrofdagi 
kishilarning  nutqini  eshitib,  nutq  birikmalariga  o‘zi  anglamagan 
holda taqlid qila boshlaydi. Kar-soqov (gung) bolalarda qichqirish 
va guvrash bo‘ladi, lekin nutq faqat sog‘lom bolalardagina odat-
dagicha rivojlanib boradi. Bolalarning til chiqara boshlashi nutq-
ning o‘sish jarayonida tayyorgarlik rolini o‘ynaydi: til chiqarayot-
gan davrda turli tovushlar va bularning birikmalari hosil bo‘ladi, 
nutq apparati rivojlanib, mustahkamlanib boradi.

---

63
Bolalar  7–8  oylik  bo‘lganida  ularning  boshqalardan  eshitgan 
so‘zlari  bilan  shu  so‘zlarda  ifodalangan  ma’no  o‘rtasida  dast-
labki  bog‘lanishlar  ham  hosil  bo‘ladi.  Bolalar  o‘zlariga  aytilgan 
so‘zga  javoban  harakat  qiladigan  bo‘lib  qoladi.  Masalan:  «aya» 
so‘zini aytganimizda bola boshini onasi tomonga buradi. Bu pas-
siv  nutqni  egallashning  boshlanishidir.  Keyinroq  bola  9–10  oy-
lik  bo‘lganida,  tovushlar  birikmasini  taqlid  yo‘li  bilan  talaffuz 
etadi,  lekin  shu  tovush  birikmalarining  talaffuzda  bo‘lishi  faol 
nutq boshlang‘ichi borligini ko‘rish mumkin. Xullas, bolalarning 
tug‘ilish paytidan to bir yoshga to‘lguncha tovushlar chiqarib, to-
vush birikmalarini talaffuz qilib turishi, nutq apparatining faoli-
yatiga tayyorgarlik davri bo‘lib hisoblanadi. Bola tovushlari birga 
qo‘shib, narsalarning nomini va o‘z fikrlarini ifodalashga kirish
-
gan paytidan boshlab, u nutqni egallay boshlaydi.
Tarbiyaning  belgilovchi  ta’siri  ostida  tafakkur  o‘sib  borib,  u 
bilan  chambarchas  bog‘langan  holda  ongli  nutq  hamda  umum-
lashtirib fikrlash, abstraksiyalash qobiliyati paydo bo‘lib boradi.