V. Mustaqil ta'lim va mustaqil ishlar O‘rta Osiyoda Gidrologiya va meteorologiyaning rivojlanish tarixi

O' zbekistonda amalga oshirilgan metrologik tadqiqotlar
Respublikada o‘lchash texnikasi miqdori va yangi turlarining ko‘payish tendensiyasini hisobga olgan holda, metrologik faoliyat va uning infratuzilmasining takomillashishi doimiy ravishda O‘zbekistondagi iqtisodiy o‘zgarishlarga va mahalliy ishlab chiqarish, ayniqsa, yirik va kichik biznes korxonalarini va xususiy tadbirkorlikni eng qulay rivojlantirish sharoitlariga mos bo‘lishi kerak.
Barchamizga ma’lumki, iqtisodiyotning turli tarmoqlarda qo‘llanadigan o‘lchash natijalarini aniqligi, xolisligi, ishonchliligi va solishtiruvchanligini ta’minlamasdan, qayd etilgan maqsadlarga erishib bo‘lmaydi.
Misol uchun, neft va neft mahsulotlarini qazib olish, birlamchi qayta ishlash, tashish, qayta ishlash va sotish jarayonlaridagi o‘lchashlarni olsak, tijorat hisob-kitoblari mahsulotning turli ko‘rsatkichlari (sarf, hajm, og‘irlik, zichlik, qovushqoqlik, harorat, suyuqlik, mineral tuzlar va mexanik aralashmalar miqdori va boshqalar) bo‘yicha o‘lchash vositalarining natijalari asosida amalga oshiriladi. Ushbu o‘lchashlardagi xatolar yalpi mahsulotning salmoqli qismi tijorat hisobidan tushib ketishiga olib keladi.
Neft va neft mahsulotlarining og‘irligini o‘lchashda xatolik 0,35-0,5% ni tashkil qilishini taxmin qilsak, neftni kondan sotishgacha bo‘lgan davrda tijorat hisobi qayta-qayta (20 martagacha) amalga oshirilganligi sababli, butun ishlab chiqarish-sotish sikli davomidagi neft miqdorini hisobga olishda umumiy xatolik taxminan (2-3)% ni tashkil qilishi mumkin.
2017 yilga qadar metrologiya sohasiga institutsional yondoshuv bo‘lmaganligi, milliy etalonlar bazasining rivojlantirishga yetarlicha e’tibor qaratilmaganligi sababli, respublikada atigi 9 ta milliy etalon va 151 ta yuqori aniqlikdagi namunaviy o‘lchash vositalari (ishchi etalonlar) mavjud bo‘lgan xolos.
O‘lchash vositalarini kalibrlash laboratoriyalari tashkil etilmaganligi sababli kalibrlash xizmatining ulushi jami ishlar hajmiga nisbatan 0,01 foizni, ishlab chiqilgan (yangi o‘zlashtirilgan) kalibrlash usullarining soni esa 21 tani tashkil etgan.
Kalibrlash xizmatini rivojlantirilmaganligi natijasida yirik sanoat korxonalari tomonidan yiliga 1 843 dona o‘lchash vositalari xorijiy metrologik tashkilotlarda kalibrovkadan o‘tkazilib, o‘rtacha 1,5 mln. dollar valyuta mablag‘larini sarflanishiga yo‘l qo‘yilgan.
So‘nggi 3 yilda hukumatimiz qolaversa, shaxsan Prezidentimizning O‘zbekiston texnik jihatdan tartibga solish agentligiga e’tibori va to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llab quvvatlashi natijasida metrologiya sohasida avvalo normativ-huquqiy bazani takomillashtirish, metrologik ta’minotni amalga oshirish, moddiy-texnika bazani mustahkamlash, malakali kadrlarni tayyorlash va xalqaro munosabatlarda faol ishtirok etish borasida 2017-2021 yillarda “Metrologiya to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, O‘zbekiston Respublkasi Prezidentining 2 ta Vazirlar Mahkamasining 5 ta qarori va 2 ta idoraviy hujjatlar qabul qilindi.
Ta’kidlash joizki, bugungi kungacha metrologiya yo‘nalishi bo‘yicha qonuniy-huquqiy bazani takomillashtirish natijasida “Metrologiya to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining yangi tahriri qabul qilindi.
Bu esa o‘z navbatida, metrologik infratuzilmani rivojlantirish, xalqaro munosabatlarni amalga oshirish, xorijiy davlatlarning milliy metrologiya institutlari bilan hamkorlik aloqalarini mustahkamlash, laboratoriyalarning moddiy texnik bazasini rivojlantirish, xususiy sektorning metrologik xizmatlardagi ulushini oshirish va eng muhimi xodimlarning malakasi hamda ilmiy, kasbiy ko‘nikmalarini oshirishga zamin yaratdi.
Sohada aniq maqsadga yo‘naltirilgan kompleks chora-tadbirlarni izchil amalga oshirish hamda korporativ boshqaruvning zamonaviy institutsional usullarini joriy etish maqsadida Davlat rahbarining tegishli qarorlari asosida 2017-yilda O‘zbekiston milliy metrologiya instituti hamda 2020-yilda uning 16 ta hududiy filiallari tashkil etildi.
Mazkur qarorlar ijrosini ta’minlash, filiallarni tashkil etish, ularning faoliyatini tubdan o‘zgartirish, xodimlar malakasini oshirish, joylarda sanoat ehtiyojlarini o‘rganish natijasida yangi laboratoriyalarni tashkil etish, o‘lchash moddiy texnika bazasini yangilash, xalqaro darajada e’tirof etishda yangi yo‘nalishlarni o‘zlashtirish, xizmat ko‘rsatish jarayoniga axborot texnologiya tizimlarini joriy qilish bo‘yicha bir qator ishlar amalga oshirildi. Jumladan:
– Xalqaro tarozi va o‘lchovlar byurosi (BIPM)ga O‘zbekiston Respublikasi assotsiyalashgan a’zo maqomi olindi va Milliy o‘lchash etalonlari hamda milliy metrologiya institutlari tomonidan beriladigan kalibrlash va o‘lchash sertifikatlarining o‘zaro e’tirof etilishi to‘g‘risida kelishuv (CIPM MRA) imzolandi;