V. Mustaqil ta'lim va mustaqil ishlar O‘rta Osiyoda Gidrologiya va meteorologiyaning rivojlanish tarixi

Suvayirg’ichlar, daryo havzasi va suv to’plash maydoni
Yer sirtiga yoqqan yog’inlardan hosil bo’lgan suvni ikki qarama­qarshi yo’nalishdagi yonbag’irlar bo’yicha taqsimlay­digan eng baland nuqtalar o’rni suvayirg’ich chizig’ini hosil qiladi.
Yer kurrasining quruqlik qismiga yoqqan yog’inlardan hosil bo’lgan yuza suvlarni jahon suvayirg’ich chizig’i qu­yidagi ikki yo’nalishda taqsimlaydi:
1. Тinch­Hind okeanlari yo’nalishida;
2. Atlantika­Shimoliy Muz okeanlari yo’nalishida.
Jahon suvayirg’ich chizig’i Janubiy Amerikadagi Gorn burnidan boshlanib, And, Kordilera tog’laridan Bering bo’g’oziga, undan Chukotka tizmalari, Anadir yassi tog’lari, Gidan, Stanovoy, Yablonovoy, Markaziy Osiyo tog’liklari, Тyanshan, Pomir, Kopettog’, Arabiston yarim orolining shi­moliy qismi, Afrikada esa meridian yo’nalishi bo’yicha o’tadi. Materikning janubiy qismiga yaqinlasha borganda Hind okeani qirog’oqlari tomon buriladi (Dunyo tabiiy xaritasiga qarang).
Jahon suvayirg’ich chizig’idan tashqari nisbatan kichik o’lchamlardagi quyidagi suvayirg’ichlar mavjud.
Suv yuzasidan bo'ladigan bug'lanishni aniqlash usullari
Bugun juda issiq deb faraz qilaylik. Siz hozirgina biroz muddat tashqariga chiqib keldingiz. Oʻtirib, muz boʻlagi solingan bir stakan suvni qoʻlingizga olishingiz bilan biroz terlay boshladingiz. Qoʻllaringizdagi ter tomchilarini ham, suv ustida suzib yurgan muz boʻlaklarini ham shundoqqina sezasiz. Siz suvning xossalarini yaxshilab oʻrganganingiz sababli qoʻlingizdagi terni ham, stakaningizda suzib yurgan muz boʻlaklarini ham suvning vodorod bogʻlarini hosil qilishiga misol deb bilasiz.
Bu qanday sodir boʻladi? Suv molekulalari vodorod bogʻlarini – molekulaning qisman musbat va qisman manfiy uchlaridagi kuchsiz bogʻlanishlarni yaxshi hosil qiladi. Vodorod bogʻlar bugʻlanish orqali sovish samaradorligi (nima uchun terlash sizni salqinlatishi)ni ham, muzning past zichlikka ega ekani (nima sababdan muz suzib yurishi)ni ham izohlaydi.
Bu yerda biz haroratning oʻzgarishi, muzlash va suvning bugʻlanishida vodorod bogʻlarining ahamiyatini batafsil koʻrib chiqamiz.