V. M. Karimovaning umumiy tahriri ostida. Toshkent

Yosh davrlari va konflikt 
 
XX asrning ikkinchi yarmiga kelib, ruhiy va asab kasalliklari miqdori keskin oshdi. Jahon 
Sog’liqni saqlash Tashkilotining ma’lumotlariga qaraganda, 1970 yilda 1000 kishiga 127,8 ta 
ruhiy va asab bilan bog’liq bemorlar to’g’ri keladi.  
Ayniqsa, bolalar va o’smirlar orasida 30 yillarda 1000 bolaga 22-30 ta nevroz kasalligi 
to’g’ri kelsa, 1979 yilda nevroz va nefozga o’xshash kasalliklar soni 63 taga oshgan
17
. Keyingi 
yillarda  sog’lom  bolalarda  yuzaga  keladigan  o’tish  yoshlari  bilan  bog’liq  krizis  davrlari  yoki 
tanazzul davrlari haqida ko’p ilmiy tadqiqotlar va kuzatishlar o’tkazilganligi haqida ma’lumotlar 
mavjud
18
. 
Krizis davrlari yoki yoshlari asosan 3, 7, va 12-15 deb farqlanadi. Shu yoshlarda bolalar 
va o’smirlar o’z-o’zidan injiq, qaysar, janjalkash bo’lib qoladi. Ota-onasi va yaqinlari bilan tez-
tez kelishmovchiliklar kelib chiqadi. Arzimagan narsaga xarxasha qiladi. Ba’zan kattalarning 
ota-ona, tarbiyachi va o’qituvchilarning aytganini qilmasdan o’jarlik qiladi. 
                                                 
17
 Psixogigiyena detey i podrostkov. – M.: 1985. – B. 17-34. 
18
 Psixogigiyena detey i podrostkov. – M.: 1985. – B. 20. 

---

 
266 
1) 3 yoshdagi krizis. Asosan shu yoshda bola organizmida yuz beradigan jismoniy va 
garmonal  o’zgarishlardan  tashqari  bolaning  ruhiy  tizimida  “men”lik  paydo  bo’lib,  o’z 
mustaqilligini kattalarga ko’rsatishga harakat qiladi. Shu vaqtgacha uning oyoq kiyimini kiydirib 
qo’ysangiz yoki ovqat yodirib qo’ysangiz “rahmat” aytar edi, endi sizni nariga itarib “men o’zim” 
deb o’jarlik qilmoqda, chunki kichik insonda “o’zlik” paydo bo’lib, shakllanmoqda. 
2)  7  yoshdagi  krizis.  Asosan  bolaning  hayot  tarzida  yuz  bergan  yangilik,  maktab 
sharoitiga  moslashish  bilan  bog’liq  bo’lib  bola  auditoriyadagi  tartib-intizomga,  o’qituvchining 
talablariga o’rganishi zarur bo’ladi. Bundan tashqari, bolaga uyda ham “dars tayyorlash”, “o’z 
vaqtida uxlash va ma’lum vaqtda ertalab turish” deya talablarni qo’yishadi. Bu o’zgarishlarga 
agar oila bolani tayyorlab borgan bo’lsa yoki bolaning o’zi jismonan va ruhan tayyor bo’lsa, bu 
jarayon yengil kechadi. Bordi-yu, bolaning asab va ruhiy tizimida qandaydir nuqsonlar bo’lsa, 
bola  maktabda  ta’lim  olishga  tayyor  bo’lmasa,  uyda  uni  maktabda  zarur  bo’ladigan  qoida-
qonunlar, tartib-intizomga o’rgatmagan bo’lsalar (40 minut davomida tinch o’tirish, boshqalarga 
halaqit bermaslik, o’qituvchining topshiriq va vazifalarini bajarish va boshqalar) o’qituvchi yoki 
tengdoshlari bilan konflikt kelib chiqishi muqarrar. 
3)  O’smirlik  yoshidagi  (12-15  yosh)  krizis.  Talabalarda intellektual imkoniyatlarining va 
shaxsiy-ijtimoiy tajribaning oshishi, dunyoqarash va bilimlar doirasining kengayishi kuzatiladi. 
O’smirda “men”lik his-tuyg’usi kuchayib, o’zini o’ta kuchli, bilimli, mustaqil his eta boshlaydi. 
Lekin bu yoshdagi krizisning asosiy aybdori – bu shu yoshda jinsiy his-tuyg’ular, qarama-
qarshi  jinsga qiziqish kuchayadi. Tengdoshlar bilan muloqot va o’zaro muloqot ehtiyoji ortib 
borib, ba’zan tengdoshlarning fikri va maslahatlarini ota-ona va o’qituvchilarning fikridan yuqori 
qo’yadi. Bu ham bir mustaqillik (emansipasiya) belgisi bo’lib, agar o’smir o’z istak va orzularini 
amalga oshirishning yo’lini topa olmasa, kundan-kun oshib borayotgan jismoniy va psixologik 
energiyani kuchni sarf qilishga joy topa olmasa, unda u noto’g’ri yo’llarga kirib ketishi mumkin. 
15-17 yoshlarda yanada orzu-havas va muammolar ko’payib boradi. Kelajakda qanday kasb-
hunar  tanlash,  jamiyatda  o’z  o’rnini  topish,  o’zining  hayot  yo’lini  belgilashdek  murakkab 
vazifalar  paydo  bo’ladi.  Shu  yoshlarda  o’smirlar  va  yoshlarni  har  xil  ijtimoiy  xavfli  to’da  va 
oqimlardan saqlash, uning kasb tanlashida, kelajagini, hayot yo’nalishini to’g’ri belgilashda ota-
ona va o’qituvchilarni xizmati katta bo’ladi. 
4) Talabalar psixologiyasi. Professor E.G’oziyevning ta’kidlashicha, “...o’quv yili boshida 
talabadagi  ko’tarinki  kayfiyat,  oliy  o’quv  yurtiga  kirganidan  zavq-shavq  tuyg’usi  kuzatilsa, 
ta’limning  shart-sharoiti,  mazmuni,  mohiyati,  kun  tartibi,  muayyan  qonun  va  qoidalari  bilan 
yaqindan  tanishish  natijasida  uning  ruhiyatida  keskin  tushkunlik  ro’y  beradi,  ...uning  ruhiy 
dunyosida  umidsizlik,  ruhiy  parokandalik  kayfiyati,  ya’ni  istiqbolga  ishonchsizlik,  ikkilanish, 
hadiksirash kabi salbiy his-tuyg’ular namoyon bo’ladi”
19
. Natijada talabalarda ichki, shaxslararo 
va “talaba – o’qituvchi” konfliktlari kelib chiqadi. 
E.G’oziyev va o’z kuzatishlarimizda shu narsa aniqlandiki, yuqorida bayon etilgan holat 
uzoq  davom  etmaydi,  3-6 oy davomida talabalarning ko’pchilik qismi oliy maktab sharoitiga 
moslashadilar. 
Bundan keyingi bosqichlarda asosan konfliktli vaziyat ball to’plash va yuqori baho olish 
bilan bog’liq bo’lib, ular talabalarning juda ozchilik qismini tashkil etadi. Bular asosan, 18-19 
yoshli  infantil  (o’z  yoshiga  nisbatan  hissiy  va  intellektual  darajasi  past)  yoshlar  orasida 
professor-o’qituvchilarning  talabalari  va  oliy  maktabdagi  tartib-intizomga  moslasha  olmagan 
                                                 
19