V. M. Karimovaning umumiy tahriri ostida. Toshkent

16.3. Pedagogik konflikt 
 
Pedagogik yoki auditoriyadagi konfliktning kelib chiqish sabablari quyidagilar: 
I.  Tengdoshlari va o’qituvchilari bilan kelishmovchilik kelib chiqishiga quyidagi toifadagi 
talabalar sabab bo’ladi:  
1.  Oilasi  notinch,  ota-onasi  janjalkash  bolalar  ko’pincha  auditoriyada  jizzakilik  qilib, 
arzimagan sabablar tufayli ham tengqurlari bilan konfliktlashadi, ularni odatda guruhdoshlari va 
o’qituvchilari “tarbiyasi og’ir” deb ta’riflaydilar. 
2. Kamol topishida nuqsoni bo’lgan – infantil bolalarda, o’ta erka tarbiyalangan yoshlarda 
bilimlar bilan tizimli shug’ullanish uchun iroda yetishmaydi. Hissiy qo’zg’alish va tormozlanish 
jarayoni kamchiliklar ham bilimlarni egallash va auditoriya jamoasiga kirishib ketishga to’sqinlik 
qiladi. 
3.  Ruhiy  rivojlanishi  sustlashgan  va  aqli  zaif  yoshlar  ham  darslar  va  berilayotgan 
bilimlarni o’zlashtirishi qiyinlashgani va murakkablashib borishi natijasida bilimlarning mazmuni 
va  ma’nosini  egallashga  qiynaladilar,  bu  holat ularda janjalkashlikka moyillikni kuchaytiradi. 
Chunki dars ular uchun mashaqqatli – ish, ular ilojini topsa darsga kelmaydi, kirmaydi. Janjal 
qiladi. 
4. Iqtidorli talabalar. Ular darsda berilayotgan bilimlar darajasidan qoniqmaydi. Zerikadi. 
Ko’pincha  auditoriyadan  ajralib  qoladi.  O’qituvchi  bilan  kelisha  olmaydi,  shu  sababli 
o’zlashtirishdan orqada qolayotgan tengdoshlari ham, uning talabi va istagi darajasida dars 
berolmayotgan pedagog bilan ham konfliktga kirishga moyil bo’lib qoladi. 
5.  Doimo  hammadan  norozi,  atrofdagilarga  muxolifatda  bo’lganlar.  Bu  talabalar  ota-
onasiga, o’qituvchilarga va boshqa kattalarga salbiy munosabatda bo’ladilar. Ularning gapiga 
ishonmaydilar.  Mavjud  tartib-intizomga  bo’ysunishni  istashmaydi.  Qasddan  darsdan  qochib 
ketadi, ota-onasiga azob berish uchun o’g’irlik qiladi, arzimagan narsalarga janjal ko’taradi. 
6. Birovlarga taqlid natijasida yuzaga keladigan konfliktlar. Talabalar yoki yoshlar o’zidan 
katta  kishilarga,  ba’zan  kino  aktyorlarga  va  boshqa  sevimli  qahramonlarga  taqlid  qilib 
auditoriyadagi tartib-intizomga, axloq normalariga rioya qilishni istamaydilar. 
II.  Pedagogik  jarayonda  shunday  holatlar  ham  bo’ladiki,  ularning  asosiy  sababchisi 
o’qituvchi  bo’lib  qoladi.  3-4  bosqich  talabalari  orasida  o’tkazilgan  so’rov  natijalariga  ko’ra, 
talabalarning  yoshi  va  taraqqiyot  darajasiga  muvofiq  ravishda  o’qituvchilarning  o’z 
talabalaridan  noroziligi  oshib,  konfliktlar  kelib  chiqar  ekan,  ya’ni,  o’qituvchi-talaba 
munosabatlarida kelib chiqadigan konfliktlar kelib chiqish sababiga ko’ra farqlanadi. Quyidagi 
hollarda konfliktga o’qituvchi sabab bo’ladi: 
1.
 
O’qituvchi doimo baqiradi, gapni oxirigacha eshitmaydi. 
2.
 
Alohida  talabalarga  ajratib,  ularga  ayricha  yaxshi  munosabatda  bo’ladi. 
O’qituvchining  “sevimli”  talabalari bor. 
3.
 
Mayda gap. Talabalarni arzimagan narsa uchun ham jazolaydi.  

---

 
261 
4.
 
Dars  va  darsdan  tashqari  jarayonlarda  ham  talabalarga  mustaqillik  bermaydi. 
Hamma narsa o’z aytganidek bo’lishini talab qiladi. 
5.
 
“Gunohkor”larning  aybini  hammaning  oldida  aytib,  tengdoshlar  oldida  uning 
obro’yini tushiradi.  
6.
 
Kichkina bolalar bilan muomala qilgandek, muomala qiladi. 
7.
 
Talabalarning shaxsini hurmat qilmaydi, qo’pol ohangda gapiradi.  
8.
 
Agar talabalarning sirini bilib qolsa, uni hammaga aytadi.  
9.
 
Qiyinchiliklarda, qiynalganda tushunmaydi – yordam bermaydi. 
10.
 
Jahli tez. 
III. Talabalar orasida yoki talaba-o’qituvchi orasidagi konflikt ikki kishi bilan chegaralanib 
qolmasdan,  atrofidagilarning  kayfiyatiga  ham  salbiy  ta’sir  etadi.  Bu  jarayon  quyidagicha 
kechishi mumkin: 
1)  Auditoriya  jamoasida  2  yoki  bir  necha  talaba  orasidagi  konflikt  darsning 
samaradorligiga  salbiy  ta’sir  etadi.  O’qituvchi  va  talabalarning  ancha  vaqti  konfliktning 
muhokamasi bilan o’tadi. 
2)  Konflikt  natijasida  auditoriyani  boshqarish  kundan-kunga  qiyinlashib  boradi.  Agar 
auditoriyada  konflikt  chuqurlashsa,  o’qituvchining  auditoriyani  nazorat  qilishi  va  boshqarish 
izdan chiqadi. 
3) Konflikt natijasida auditoriyada hamjihatlik, hamkorlik, do’stlik munosabatlari sustlashib 
boradi. 
Sharq mutafakkiri, mashhur tibbiy olim Abu Ali ibn Sino o’zining “Urjuza” (“Tibbiy doston”) 
asarida  inson  hayotidagi  hayvoniy  hislar  bilan  aqlli  his-tuyg’ular  o’rtasida  muvozanat 
buzilganda paydo bo’ladigan konflikt holatini quyidagicha tasvirlaydi:  
G’azablanish qo’zg’atadi haroratni  
Zarar etib, olur tandan halovatni  
Qo’rqish sovuqlikni qo’zg’ar, o’ynar yurak 
Haddan oshsa ba’zan odam bo’lgay halak. 
Shodu hurram kechsa hayot yayrar badan 
Et semirib, ondan yetgay zarar ba’zan. 
Ozg’inlarni o’ldiradi qayg’u beshak, 
Kim ozmoqchi bo’lsa unga qayg’u kerak. 
Insonning  ruhiy  va  jismoniy  sohasiga  konflikt  va  uning  asoratining  qanchalik  zararli 
ekanligi alloma bu misralarda naqadar mohirlik bilan tasvirlagan. 
Jamoada (auditoriya jamoasi, mehnat jamoasi va boshqalar) har xil mavqyedagi shaxslar 
o’rtasidagi  kelishmovchiliklar  ancha  murakkab  kechadi.  Jamoaning  rasmiy
15
  va  norasmiy
16
 
yetakchilari va ayrim tengdoshlar orasida kelib chiqadigan kelishmovchiliklarda, agar jismonan 
kuchli  bo’lsa,  salbiy  xulq-atvori  va  xatti-harakati  bilan  o’z  atrofiga  o’ziga  o’xshagan 
“mushtumzo’rlar”ni  to’plagan  bo’lsa,  auditoriyadagi  jismonan  kuchsiz, 
xavotirlanish
  darajasi 
yuqori,  qo’rqoq,  o’ziga  ishonchsiz  talabalarni  ta’qib qilishi, zo’rlik bilan o’ziga bo’ysundirishi, 
ularni yomon yo’llarga boshlashi mumkin.