V. M. Karimovaning umumiy tahriri ostida. Toshkent

Psixologik tiplar – “A” va “B” 
 
Psixologik izlanishlarning ko’rsatishicha, odamlarning 20-25 foizigina hamisha har turli 
balo-qazolarga,  quvonchu-omadlarga  tayyor  bo’lishadi,  ya’ni,  har  qanday  vaziyatlarga  tez 
moslashib,  turli  vaziyatlarda,  har  qanday  odamlar  guruhi  bilan  to’g’ri  muomalaga  kirishib 
ketaveradi.  Katta  sport  marofoni,  musobaqa  oldidan  sportchining  hayajonlanishi,  katta 
amaldorning  qabuliga  kirish  oldidan  xodimning  siqilishi,  yangi  loyihaga  kirishish  oldidan 
menejer  his  qiladigan  tashvishlar  tabiiy,  lekin  ularga  kirishib  ketish,  o’zini  qo’lga  olib, 
salomatligiga  putur  yetkazmaslik  har  kimning  ham  qo’lidan  kelavermaydi.  Ayrimlar  ayni 
shunday  tanglik  vaziyatlarida  shu  qadar  asabiylashadiki,  bilganini  ham  yodidan  chiqarib, 
boshqa  “ko’chalarda”  sarson  bo’ladi.  Tez  moslashuvchanlar  esa  aksincha,  murakkab 
vazifalarni  hal  qilish,  tez  fursatda  muammoli  holatdan  chiqish,  to’g’ri  qarorlar  qabul  qilish 
sharoitida o’zgacha ilxomlanadi, yangi “tashvishlarni” kutib turgandek, qandaydir ko’tarinkilik, 
kuch-g’ayrat bilan ishga kirishadi. Tabiiy, qon bosimining, yurak urishining o’zgarishi yuqorida 
qayd etganimiz – ikkala holatda ham deyarli bir xil darajada o’zgarishi, ya’ni ortishi mumkin, 
lekin  birinchilarda  bu  ko’rsatgichlarning  ortishi  egasi  foydasiga  bo’lmasa,  ikkinchisida 
konstruktiv o’zgarishlar bo’ladi. 
Shu kabi tanglik holatlarida o’zini yo’qotib qo’yadiganlar, “tez sinadilar, o’zlarini nihoyatda 
lohas”  sezadiganlarning  toblari  ham  tez  qochadi,  o’zini  qayerga  qo’yishni  bilmay,  uyga 
qaytgach, o’chini yaqinlaridan olib, jizzakilashadi. Bel og’rig’i bilan xastalanganlarning aksariyat 
qismi  aynan shunday toliqishlar qurbonidir. Ba’zilar esa yurak xurujlari, ko’rish qobiliyatining 
keskin pastlashi holatlariga ham kuzatiladi. 
Shu nuqtai nazardan psixologiya fanida odamlarni asosan ikki toifaga bo’lishadi – “A” va 
“B”  toifalar.  
Birinchi  toifalilarda  mas’uliyat  hissi  shu  qadar  kuchliki,  ulardagi  maqsad  va  omadga, 
muvaffaqiyatga intilish hayotining mazmuniga aylangan, ular o’zlarini hurmat qiluvchi kishilar. 
“A” toifadagilar o’ta ishchan, hamisha o’zlarini nima bilandir band qila oladiganlar bo’lib, ular 
odatda  dam  olishni  bilmaydilar,  ya’ni  bo’sh  vaqtda  salomatligi  tiklash,  asablarga  tin  berish 
odatini tez-tez buzadilar. Bunday odam hamisha boshqalarning u qilayotgan ishlarni bilishini, 
tan  olinishni,  maqtovlarga  sazovor  bo’lishni  xohlaydi,  shuning  uchun  ham  o’z  oldiga  biror 
maqsad qo’ysa, uni bajarish davomida ham natijalarni, ya’ni qo’lga kiritgan yutuqlarini, keyingi 
niyatlarini birovlarga bildirib amalga oshiradi.  

---

 
248 
“A”  toifali  shaxs  –  odatda  nizoli  shaxsdir,  shu  bois  bo’lsa  kerak,  bundaylar  xizmat 
pog’onasida ko’pam yuqorilab ketolmaydi. Aynan shundaylar haqida Nobel mukofoti laureati, 
ingliz biologi M. Medavar yozib, ularni boshlang’ich sinf partasidayoq aniqlash mumkin, deb 
ta’kidlagan edi. Shu toifaga kiradigan bola masalan, maktabda o’qiyotganda, darsni qanchalik 
puxta  tayyorlaganidan  qat’iy  nazar,  hamisha  qo’lini  ko’taraveradi,  o’qituvchi  bergan  barcha 
savollarga  javobi  tayyorday  his  qiladi  o’zini,  tez-tez  ovozi  ham  chiqib  ketadi,  bu  bilan 
boshqalarning  yaxshi  baho  olishlariga  xalaqit  beradi.  Doimo  o’qituvchi  unga  e’tibor  berib, 
undan savollarga javob olaverishini, o’zini ko’rsatishni juda yaxshi ko’radi. Bir qarashda faol va 
tirishqoq ko’ringan bu bolada ba’zan ayni shu sifati tufayli sinfdoshlari bilan kelishmay qolishi 
mumkin. 
Ikkinchi – “B”  toifalilar  esa boshqacha: ular bosiq, vazmin, hyech shoshganini ko’rmaysiz, 
o’zlariga  unchalik  katta  mas’uliyat  ham  olmaydi,  qo’shimcha vazifalarni ham olmaydi. Lekin 
dam olishga kelganda, ular juda usta, tiniqib uxlashni yaxshi ko’radi. 
“B”  tiplar  ataylab  ta’tillar  olib,  unda  puxta  ishlab  chiqilgan  jadval  asosida  dam  olishni 
yaxshi ko’rishadi, bu ishga oila a’zolarini ham jalb etadi, shu xislati bilan ularni ham avaylaydi. 
Biror ishni qilish kerak bo’lsa, shoshmay, sekin, vazminlik bilan boshlaydi, sarosimaga tushmay 
bajaradi,  qiyinchilik  va  tashvishlarga  chidamli,  hayotdagi  turli  mashmashalarni ham bosiqlik 
bilan qabul qiladi. Rahbarning har qanday topshiriqlarini qonunday, falsafiy qarash bilan qabul 
qiladi,  boshliq  topshiriq  bersa,  mamnuniyat  bilan  bajarishga  kirishadi,  “nega  menga 
buyuraveradi”  degan  fikr  hyech  qachon  bo’lmaydi,  faqat  ba’zan  muddatidan  kechikib  ishni 
bajarishi mumkin. 
Demak,  xulosa  qanday?  “A”  toifadagi  odamlar  kuchli  bo’lib,  turmushda  kirishuvchan, 
moslashuvchan,  maqsadli,  lekin  o’z  salomatligini  asrash  borasida  “B”  dan  orqada  qoladi. 
Chunki  ulardagi  o’ta  jonsaraklik,  tirishqoqlik,  ba’zan  agressivlik  sifatlari  borki,  bu  uning 
xalovatini buzadi, demakki, asabini ham bora-bora charchatadi. Lekin ikkinchi toifa vakillarida 
ham muammo yo’q emas. Ulardagi o’ziga ishonchning sustligi va o’zi to’g’risidagi bahoning 
pastligi  ana  shunday  salbiy omildir. Shunday bo’lsa-da, ikkalasidagi ijobiy tomonlarni ajratib 
olish mumkin va oqil va fozil inson yaxshisidan ibrat olib, o’zi uchun to’g’ri xulosalarni qilishi 
lozim.  
Ikkala  toifa  vakillarida  ham  salomatligini  o’zi  asrashi  uchun  imkoniyat,  zahira  mavjud, 
umumiyligi shundaki, ikkalasi ham hayotdagi yo’lini aniq tasavvur qiladi, umumiy talab shuki, 
ularning ma’anaviyati boy bo’lishi kerak. Chunki ruhan sog’lom odam hamisha aniq-ravshan 
qarorlar  qabul  qiladi,  bu  qarorlar  odatda  jamiyat  normalariga,  ko’pchilik  e’tirof  etgan  axloq 
qoidalariga  zid  bo’lmaydi.  Umuman,  bu  o’rinda  yana  bir  bor  shaxs  ma’naviyati  va  axloqiy 
qiyofasining  uning  salomatligiga  bevosita  bog’liqligini  ta’kidlash  joiz.  Zero,  ma’nan  pok 
insonning  har  bir  xatti-harakati,  mehnati,  tutumlari  hyech  kimning  manfaatiga zid bo’lmaydi, 
aksincha,  u  halol  mehnati,  sof  vijdoni,  adolatliligi,  sabr-toqati,  yangiliklari  yaqinlariga, 
qarindosh-urug’lari, mahalla-kuyga, yaxlit jamiyatga foyda keltirishidan mamnun yashaydiki, bu 
uning kayfiyatini ko’taradi, ruhini tetiklashtiradi. Atrofimizda ertadan kechgacha tinimsiz izlanib, 
ishlab kun ko’rayotgan, lekin charchoq hissini bilmaydigan, tinimsiz harakatidan nolimaydigan 
yuksak fazilatli,  bama’ni odamlar ko’p. Ular kasal ham bo’lmaydilar, zero, “harakatdagi barokat” 
nafaqat  qornini  to’ydiradi,  balki  uning  salomatligini  ham  kafolatlaydi,  muhimi  o’zgalar  bilan 
ziddiyatlardan o’zini asray bilsa bas.