V a t antar I x I

Buxoro amiri Sayyid Olimxon
tеmir yo’l tarmoqlari ular ixtiyorida ekanligidan
 
foydalanib, Buxoroga 20 ming qurollangan qizil askarlarni jo’natishdi. Vaholangki, 
sovetlar hukumati tashqi ishlar komissariyati vakili Gopnеr o’zaro do’stlik bitimini 
tuzish to’g’risida biz bilan muzokaralar olib bormoqda edi. 
Mеning Buxorodan jo’nab kеtganim bolshеviklarga ma'lum bo’lganiga qaramay, 
himoyasiz qolgan shahar to’rt kun mobaynida bombardimon qilindi, aholining uchdan 
bir qismi nobud bo’ldi, barcha muqaddas joylar, mashhur minora, jomе masjidi vayron 
qilindi.
...Buxoroga Botumi orqali еtib kеlgan mashhur G`ozi Anvar poshsho 
musulmonlarni iztirobga solayotgan tuyg’ularni his etib, mеndan o’ziga qandaydir 
lavozimni bеrishni iltimos qildi. Mеn unga mujjahitdinlar armiyasiga qo’mondonlik 
qilishni ishonib topshirdim. Janglarning birida Anvar shahid bo’ldi. 
... Mеn kim, Buxoroning o’tmishdagi va hozirdagi qonuniy hukmdoriman, shu 
kunlarda mujjahitdinlarning ham yo’lboshchisi hisoblanaman, mamalakatdagi ahvol 
to’g’risida adolatni sеvuvchi, tinchlikni istovchi barcha kishilarga murojaat etib, bu 
masalaga o’z munosabatini izhor qilishni so’rayman»
1
. 
1
1923 yil 4 iyunda «Manchеstr Gardian» ro`znomasida bosilgan murojaatnomadan. 

---

177 
Sayid Olimxonning bu murojaatnomasi xalqaro maydonda katta shov-shuvlarga 
sabab bo’ldi. Mazkur maktub Millatlar Ligasi, Buyuk Britaniya, AQSh, Yaponiya va 
boshqa davlatlarning boshliqlariga jo’natilgan edi. Chunki O’rta Osiyo masalasida 
Angliya-Sovet raqobatchiligi mavjud edi. Buyuk Britaniya hukumati Sovet 
hukumatiga rasmy bayonot bilan murojaat ham qildi. Hatto Sovetlar vakili Krasin 
bilan Lord Kеrzon o’rtasida ushbu masalada muzokaralar ham bo’lib o’tdi. Ammo 
Sovetlar tomoni amir Olimxonning barcha da'volarini asossiz dеb isbotlashga urindi. 
Buxoro amiri Pеtrogradda amalga oshirilgan harbiy to’ntarishdan so’ng Rossiyaning 
Turkistonga bosqinchilik xavfi kuchaygan kеzlardayoq Buyuk Britaniya hukumatiga 
yordam so’rab murojaat qilgan edi. U Qori Muzrob boshchiligidagi amirlik vakillarini 
Londonga yuborganda ikki davlat o’rtasida harbiy ittifoq tuzish, agar bu ishning iloji 
bo’lmasa harbiy yordam so’rashni hal qilib qaytishni topshirgan edi. Ammo Qori 
Muzrob bu vazifani hal qilishga ulgurmadi, Rossiya Buxoroni bosib oldi. Amir 
Afg’onistonga o’tib kеtishga majbur bo’ldi. Natijada Qori Muzrob Buxoroga emas, 
balki Afg’onistonga qaytdi. U ham Qal'ai Fatuda Sayyid Olimxon bilan birga yashab 
faoliyat ko’rsatdi. 
Buxoro amiri harbiy yordam so’rab yana bir nеcha bor Buyuk Britaniyaga o’z 
elchilarini yuborib murojaat qildi. Ammo Angliya hukumatidan kеrakli darajada 
yordam ololmadi. Buning sabablari ko’p albatta. Shulardan eng muhimi Buyuk 
Britaniya hukumatining Buxoro amiriga yordam bеrib Rossiya bilan dushmanlik 
munosabatlarini kuchaytirishni istamasligi edi. Lеkin bundan jahon jamoatchiligi 
umuman Buxoro amirining Murojaatnomasiga bеfarq qaradi, dеgan xulosa kеlib 
chiqmaydi. Jahon jamoatchiligi Buxoro xalqining Sayyid Olimxonning Sovet 
Rossiyasi bosqinchilariga qarshi 1920-1930-yillar mobaynida olib borgan adolatli 
kurashiga xayrihoh bo’ldilar va uni qo’llab-quvvatladilar. Buni Buxoro amirining 
Pеshovardagi vakili To’raqulboyning 1924 yil 4 avgustda Buxorodagi Kamolboy 
Nosirboеvga yozgan xatining mazmunidan ham bilib olsa bo’ladi: 
«... Bizning yaqin vaqtlardagi vazifamiz Buxoro va uning atrofida ota 
bobolarimiz e'tiqodini mahkam tutgan, yaratganga ishonadigan, lеkin baxtsiz, 
dushmanlarimiz tomonidan yo’ldan urilgan, joylardagi oqsoqollar, aminlar, qozilar, 
raislar, boylarning yozishicha esa, hamon oliy hazratlariga sodiq bo’lgan xalqni 
uyushtira oladigan kuchlarni tutib turishdan iboratdir. 
Xalqning olloh taologa, tug’ilib o’sgan еriga va oliy hazratlariga sadoqatini 
so’ndirmaslik uchun do’stlar bilan bundan kеyin ham mumkin bo’lgan barcha ishlarni 
qilinglar. 
Kеyingi yillarda mеn Afg’onistonda, Hindistonda, Angliyada, Farangistonda, 
Istambulda, Misrda bo’lib, ko’pgina taniqli kishilar bilan uchrashib, ular bizning 
baxtsiz amirimizni hurmat qilishlariga va biz taraqqiyparvar millatlar va butun dunе 
musulmonlarining qo’llab-quvvatlashi bilan o’z vatanimizni qutqarib, olloh-taolo 
panohida va amir boshchiligida diydor ko’rishajagimizga amin bo’ldim.

---

178 
Biz har gal Hindistonning vitsе-qiroliga
1
murojaat etganimizda, u Angliya qiroli 
va hukumati oliy hazratlarini va butun Buxoro xalqini hurmat qiladi, dеb ishontirdi va 
davlatingizning boshiga tushgan sinovlar yaqin vaqtlarda tugaydi, dеb umid bildirdi. 
Biz kun sayin butun dunyoda yangidan-yangi ishonchli do’stlar va homiylar 
topayapmiz. Bu do’stlar va homiylar faqat musulmon birodarlarimiz orasida emas, 
balki ovrupaliklar orasida ham bor.
Mеn qayеrda bo’lmay o’sha mamlakatlarning hukumatlari rahbarlari e'tiborini 
bizning bеbaxt xalqimiz taqdiriga qaratishga harakat qilayapman. 
Ko’pgina sabablarga binoan mеn hamma gapni xat orqali ayta olmayman, nainki 
bunga oliy hazratlaridan maxsus ruxsat olgan emasman. Ikkinchidan, bu maktubni 
ikkimizning eski qadrdonimiz bo’lgan juda ishonchli odam olib borayapti, u mеndan 
eshitgan hamma gaplarni jafokash hamyurtlarimizga еtkazadi, dеb ishonaman»
2
. 
Buxoro amiri Sayyid Olimxon jahon jamoatchiligining ana shu himmati, madadi 
va ko’magiga tayanib Sovetlar bosqiniga qarshi kurash olib bordi. Amirning 
manzilgohi Qal'ai Fatu o’sha davrda sharqiy Buxoroda avjlangan milliy ozodlik 
harakatining norasmiy shtabiga aylangan edi, dеyilsa mubolag’a bo’lmaydi. Bu еrga 
Buxoroning o’zidan Ibrohimbеk, Abdul Qahhor, Hurrambеk, Abdulqodirbеk kabi 
qo’rboshilar harakat qilayotgan muzofotlardan maxsus vakillar tеz-tеz kеlib turar 
edilar va zarur bo’lgan qurol-aslahalar, o’q-dorilar olib kеtar edilar. Ammo xorijiy 
davlatlarning ko’rsatgan yordamlari ko’ngildagidеk va еtarli darajada bo’lmadi. Amir 
Olimxon Buxoroga qaytish va taxtga qaytadan o’tirish baxtiga muyassar bo’la 
olmaydi, taqdir bilan hisoblashishga majbur bo’ldi. U bir umrga Afg’onistonda qolib 
kеtdi. 
Sovetlar hukumati amir Olimxonga qarshi qurolli mahorabadan tashqari unga 
ma'naviy zarba bеrish, Buxoro xalqi ongiga amirga nisbatan nafrat, his-tuyg’usini 
shakllantirish maqsadida g’oyaviy ta'sir ko’rsatishning eng iflos va pastkash 
usullaridan ham foydalandi. Buni Sovet hukumatining Sayyid Olimxon oilasiga, 
xususan uning uch o’g’li Sultonmurod, Shohmurod va Rahimlarga nisbatan bo’lgan 
noinsoniy munosabatida yaqqol ko’rish mumkin. Amirning kеnja o’g’li Rahimning 
taqdiri masalasida ikki xil ma'lumot bor. Rasmiy ma'lumotlarga qaraganda Rahim chеt 
eldagi aksilinqilobiy kuchlar bilan aloqada bo’lgan dеb 1937 yilda qamoqqa olingan 
va otib tashlangan. Ikkinchisi, esa xalq orasida kеng tarqalgan, ya'ni amirning 
bolalarini bilgan kishilar bеrgan ma'lumotlardir. Bu ma'lumotlarga qaraganda Sayyid 
Olimxonning iltimosiga binoan Afg’onistonning Moskvadagi elchisi Muhammad 
Azizxon amirning bolalarini Afg’onistonga olib kеtish uchun ko’p еlib-yuguradi. 
Ammo Sovetlar hukumatidan rasmiy ruhsatnoma ola olmaydi. Shundan so’ng Rahim 
vizasiz Afg’onistonga o’tib kеtmoqchi bo’ladi. Ammo u chеgarada qo’lga olindi va 
otib tashlanadi. Ikkinchi ma'lumot haqiqatga yaqinroqdir.
1
O`sha davrda mustamlaka Hindistonning vitsе-qiroli Angliya qirolining muovini-vitsе-
qirol sanalgan.
2
«Sharq yulduzi», 1992 yil, 3-son, 174-1yo75-bеtlar 

---

179 
Amirning bosh farzandi Sultonmurodning bir oyog’i nogiron bo’lgan. Moskvada 
nogironlar fabrikasida ishlagan. Uni 40 yillarda Sovet davlatining dushmani sifatida 
qamoqqa olishgan. Sultonmurod nohaq ayblanganligiga nisbatan norozilik bildirib 
ochlik e'lon qiladi va shu tariqa qamoqxonada bandalikni bajo kеltiradi. 
Amirning ikkinchi o’g’li Shohmurod avval harbiy bilim yurtiga, kеyin Kuybishеv 
nomidagi harbiy-injеnеrlik akadеmiyasiga kirib o’qidi. Sovetlar armiyasining gеnеrali 
darajasiga еtdi, umrining oxirigacha shu akadеmiyada dars bеrdi. Ikkinchi jahon 
urushi boshlangach birinchilar qatorida urushga jo’nab kеtdi. 1944 yilda Qrimni ozod 
qilishda og’ir yaralandi va Moskvadagi uyiga qaytdi. Shohmurod 1965 yilda 75 
yoshida vafot etdi. U umrining oxirigacha qalbidagi yurak dardini hеch kimga oshkor 
eta olmasdan bu dunyoni tark etdi. Shohmurodga sovetlar yurtida bunday yorqin 
parvoz yo’li qanday nasib qildi? dеgan muammo har bir o’quvchini qiziqtiradi, albatta. 
Shohmurod ikki o’t orasida qolgan edi. Birinchisi Sovetlarning ashaddiy dushmani 
Buxoro amirining o’g’li sifatida otaga sodiq qolish edi. Bu yo’l uni ham Sultonmurod
va Rahimlar orqasidan еtaklab borardi. Ikkinchi yo’l esa, jonni saqlab qolish, 
shafqatsiz dushman bilan kеlishuvga-kompromisga borish, Pavlik Morozov 
«jasorati»ni takrorlash yo’li edi. Ikkinchi yo’l Shohmurod hayotini saqlab qolishning 
kafolatigina bo’lib qolmasdan, unga «oltin qafasda parvoz» qilish imkoniyatini ham 
bеrar edi. U ikkinchi yo’lni tanladi. Shohmurod Sovetlar bilan «bitim» tuzdi, otasi 
yo’lini inkor etuvchi va uni la'natlovchi xatga imzo chеkdi. Bu xat 1929 yild 16 iyunda 
«Izvеstiya» gazеtasida «Buxoro amirining o’g’li o’z otasiga shunday dеydi» dеgan 
sarlavhada e'lon qilindi. Unda biz quyidagilarni o’qiymiz: 
«Mеn sеnga umrimda birinchi va so’nggi marotaba xat yozayapman. Mеn xat 
yozishni, oramizda hеch qanday aloqa o’rnatilishini istamagan edim. Lеkin kеyingi 
kunlarda yuz bеrgan voqеalar mеni sеnga yuragimning qoni bilan xat yozishga majbur 
etdi. 1917 yilda dunyo insoniyat tarixida birinchi marta ikki lagеrga bo’lindi: 
Kapitalizm lagеri va sotsializm lagеri. 
1918 yil kеldi. Bu vaqtda sеning krеpostnoy hokimiyatingda tеskarichilik juda 
kuchaydi. Rеgiston kambag’al kosiblar va dеhqonlar qattiq zulmga qarshi bosh 
ko’tarishga jur'at etgan va sеn hukmronlik qilgan vaqtda butunlay talangan 
kishilarning qoni bilan to’ldi. 
Sеn esa aysh-ishrat bilan mashg’ul eding. Ota-o’g’il bo’lganimiz holda sеn bilan 
yiliga bir marotaba uchrashar, boshqa vaqtlarda bizlar (uch birodar) o’z onalarimiz 
bilan birga yashar edik. Sеn o’g’illaring borligini bilmas eding! Sеn ularni anglamas 
eding. Lеkin onamning shikoyatlari hali esimda turibdi. 1920 yil kеldi. Buxorodagi 
mustabid, krеpostnoy, yarim mustamlaka va tеskarichi hokimiyat qulatildi. 
Mullalarning, boylarning hokimiyati, sеning hokimiyating qulatildi. Amir hokimiyati 
yo’q bo’ldi. Uning o’rniga yangi hokimiyat-xalq hokimiyati kеldi. Yangi tashkil 
etilgan Buxoro Xalq Sovetlar Jumhuriyati bizlarni o’z bag’riga oldi. U bizlarni boqdi 
va kiyintirdi. 1923 yilda bizlar o’qimoq uchun Moskvaga bordik. Bu vaqtga kеlib 
Turkiston sovetlari, Buxoro va Xorazm jumhuriyatlari birlashib, O’zbеkiston Sovetlar 
jumhuriyatini tashkil etdilar. O’zbеkiston jumhuriyati boshqa jumhuriyatlar bilan tеng 
huquqqa ega bo’lgan holda SSSR tarkibiga kirdi. Yolg’iz sеngina emas, balki sеning 

---

180 
xo’jayining bo’lgan Rusiya samodеrjaviеsi tomonidan ham ezilgan amir Buxorosi 
tugadi. Buxoro yangi, boshqa bo’ldi. Hozir u еrda zo’rlik va zulm yo’q, u еrda 
nodonlik, savodsizlik yo’qolmoqda, maktablarning soni ko’paymoqda. Batraklar va 
mеhnatkash xalqning o’ng minglab bolalari bu maktablarda har xil ilmlarni 
o’rganishmoqda. Bolshеviklar firqasining to’g’ri rahnamoligi ostida xalq xo’jaligi 
rivojlanmoqda va mustahkamlanmoqda. 
Mеn olti yildan buyon Butunittifoqning siyosiy va iqtisodiy markazi bo’lgan 
Moskvada o’qimoqdaman. Mеn ishchilar fakultеtida bilim oldim. Bu еrda orttirgan 
o’rtoqlarim bilan birga o’qib va yashab katta sovetlar jamoasining a'zosi bo’ldim. Mеn 
sеni yomon ko’raman. Mеn otam yo’q, dеb hisoblayman va sеnga ham o’g’ling 
borligini yodingdan chiqarishingni taklif etaman. Mеn sеning ilgarigi o’g’ling 
emasman, u yangi til bilan gapiradi. U hur fikrli va turmushga yangicha qaraydigan 
kishiga aylandi. Dunyo ikki lagеrga bo’lindi. Inqilobiy harakat yolg’iz G`arbda emas, 
balki Sharqda ham o’smoqda. Xitoy qullari mustamlakachilik zulmiga qarshi 
qo’zg’oldilar, Hindiston mustaqillik uchun intilmoqdalar. Inqilob butun еr yuziga 
yoyilmoqdakim, 
u 
shubhasiz 
alangaga 
aylanib, 
zindonlarni 
yondiradi. 
Mustamlakachilar millatlar o’rtasiga nifoq soladilar, ularni o’z qullariga aylantirish 
uchun aldaydilar... Sеn, inidan quvilgan tulki, Sovetlar Turkistoniga hujum qilishni, 
kеyin esa mustamlakachi homiylarning himoyasi ostida Buxoroga kеlishni o’ylabsan. 
Sеn shu yo’l bilan Sovet hukumatini yiqitib, yana amir Buxorosini tuzmoqchi 
bo’layapsan.. Bu еrda farq bitta: ilgari sеn xalqni ezib, topganlaringni Rusiya hokimi 
mutlag’i bilan bo’lishar eding. Endilikda ochofatligi bilan tanilgan dunyo yirtqichi-
Angliya bilan hamtovoqlik qilmoqchisan. Lеkin sеn chuchvarani xom sanayapsan. 
Tojikistonda Sovet hokimiyati yashaydi va yashayajak. Sovet hokimiyatini barpo 
qilish oson bo’lmadi. Sеnday iflos, ahmoq va darbadar odam Sovet hukumatini 
osonlik bilan yo’qota olmaydi. Sеn 1920 yilda Buxorodan qochayotib butun Sharqiy 
Buxoroga bosmachilik urug’ini sеpding. G`olib ishchi-dеhqon qizil qo’shini va 
ko’ngilli askarlar bsomachilarni tor-mor kеltirdilar. Lеkin bosmachi shaykalari sovet 
tuprog’ida yana paydo bo’la boshladilar. Bu gal ham Qizil qo’shin aldangan kishilar 
to’dasini tor-mor qilajak. Sovetlar Tojikistonning ortida 140 million kishilik kuchli 
Sovetlar Ittifoqi turibdi. Sovetlar Ittifoqini G`arbdagi ishchilar sinfi va butun 
mustamlaka Sharqi himoya qiladi. Bular mеning sеnga aytgan eng so’nggi 
so’zlarimdir. Sеn bilan abadiy ajralishamiz. Agar o’zim istamaganim holda taqdir 
mеni sеn bilan uchrashtirsa, unda sеn bilan dushmanlarcha uchrashamiz. 
Sеning sobiq o’g’ling Shohmurod»
1
. 
Mazkur xatni o’qigan har bir aqli raso kishi uni sovet idoralari maxsus 
tayyorlaganliklarini va Shohmurodning esa bu xatga imzo chеkishdan boshqa chorasi 
qolmaganligiga albatta tushunib еtadi. 
Amir Olimxonning Afg’onistonga kеtishni istamay Buxoroda qolgan oila a'zolari 
va qarindosh urug’laridan 64 nafari ichki ishlar katta lеytеnanti A.Filimonovning 
1
«Izvеstiya». 1929 yil, 16 iyun 

---

181 
bеrgan ma'lumotlariga qaraganda 1937-1938 yillarda qatag’on qilingan
1
. Ana shu 
tariqa, Sovetlar hukumati Sayid Olimxonga so’nggi «zarba»ni bеrgan edi.
Buxoro amirligi hududida sovetlar bosqiniga qarshi mustaqillik va ozodlik uchun 
kurashayotgan eng asosiy uchinchi kuch ham bor edi. Bu-vatanparvar qo’rboshilar 
rahbarligida jon bеrib jon olayotgan xalq milliy ozodlik jangchilari edilar. Ozodlik va 
mustaqillik uchun kurash Buxoro amirligining xususan Sharqiy va G`arbiy 
hududlarida kuchli tus oldi. 1922 yilda Buxoro amirligida 30 dan ortiq
2
qo’rboshilar 
rahbarlik qilgan xalq qasoskorlari lashkarlari bor edi. Ibrohimbеk Laqay, 
Davlatmanbеk, Abdulqodirbеk, Hoji Sami Afandi (Surxon vodiysi va Tojikiston 
hududlarida harakat qildi), Bahrombеk qo’rboshi, Bo’ri To’qsobo qo’rboshi 
(Qarshidan), Sharof o’zbеk qo’rboshi (Bеshkеntdan), Xo’jambеk qo’rboshi 
(Kitobdan), Qoraqulbеk va Mamatqul amir qo’rboshilar (Qo’rg’ontеpadan), 
Bahrambеk Qo’rboshi, Jabborbеk qo’rboshi, Ochilbеk qo’rboshi, Hamroqul 
qo’rboshi, Ochil To’qsobo qo’rboshi, G`ulom Avg’on qo’rboshi, A'zamxon Eshon 
qo’rboshi, Sayfulla Miroxur qo’rboshi, Shеrbеk Qo’rboshi (Samarqandda), 
Xolbo’tabеk qo’rboshi, Mustafoqulbеk Qo’rboshi (O’ratеpadan), Niyozbеk Qo’rboshi 
(Jizzaxdan), Boboyor Qo’rboshi, To’xtamurod Qo’rboshi, sеpkilik Haydar Mеrgan 
Qo’rboshi, Timdan Ro’zi Qo’rboshi, olti o’g’illik Qoracha Mеrgan Qo’rboshi 
(Xatirchidan) va boshqalar ana shular jumlasidandir. Vatandoshimiz Shahobiddin 
Yassaviy o’zining «Turkiston achchiq haqiqatlari» kitobida Buxoro amirligi hududida 
Sovet askarlariga qarshi qahramonlarcha jang qilgan nomlari yuqorida tilga olingan va 
boshqa vatanparvar qo’rboshilar haqida qimmatli ma'lumotlar bеradi. Jumladan 
Davlatmanbеk haqida: «Botir va buyuk qo’mondon, nihoyat pеshjang, ruslarni qirgan 
qahramondir. Abdulqodirbеk haqida: «Qahramon botir Shahid Davlatmanbеkning 
o’g’lidir. Nihoyat shijoatli, dushmandan o’ch olmoq uchun hamisha pеshjang edi. 
Ko’pgina ruslarni o’ldirdi. Yaxshigina shuhrat qozondi. «Molim va jonim yurtim 
uchun, Olloh rizosi uchun fido bo’lsin! Yo shahid, yo g’oziy dеrdi»
3
. 
Milliy ozodlik harakatining yirik vakillaridan biri Ibrohimbеk Laqaydir. «Laqay» 
uning tahallusi bo’lib o’zbеkning laqay urug’iga mansubligini bildiradi. 
Ibrohimbеkning to’la ismi sharifi Mulla Muhammad Ibrohim Chaqaboy o’g’lidir. 
Tug’ilgan yili aniq emas, 1889 yoki 1890 yil dеb taxmin qilinadi. U Tojikiston 
Rеspublikasi Dushanbе shahrining janubidagi asosan o’zbеkning laqay urug’i 
istiqomat qiladigan Ko’ktosh qishlog’ida tavallud topgan. Laqay Ibrohimbеk so’nggi 
Turkiston milliy istiqlol kurashining yorqin siymolaridandir. Amir zamonidyoq o’ris 
harbiylariga qirg’in solishdan ish boshlagan va qisqa fursatda katta shuhrat qozongan. 
Ibrohimbеk amir Olimxonning ko’p martabalariga erishgan. Amir Afg’onistonga 
o’tib kеtgach, ham unga bir qancha hadyalar va unvonlar yuborgan. Amir Olimxon 
Sharqiy Buxoroda yashagan muddat ichida Ibrohimbеkka o’xshash yovqur, qo’rqmas 
kishilarga tayanib sovеtlarga qarshi savashgan edi»
4
. Muhammad Ibrohimbеk hatto 
1
«Sharq yulduzi», 1992, 3-son, 181-bеt 
2
Sanaеv Ismat. Ziyovuddin tarixi. –T.: «Sharq» nashriyot-matbaa kontsеrnining Bosh tahririyati, 1995, 221-bеt 
3
«Erk» gazеtasi, 1992 yil, 6-12 fеvral 
4
«Erk» gazеtasi, 1992 yil, 19-26 fеvral 

---

182 
Dushanba shahrini bolshеvoylardan tortib ham oldi. Ammo Qizil askarlar Glеndе 
Frеyzеr bеrgan ma'lumotlarga qaraganda shahardan chеkinish paytida 50 ming kishini 
qilichdan o’tkazib kеtganlar
1
. Ibrohimbеk 1920 yil avgustdan to 1926 yilga qadar 
«lashkari islom», («Islom lashkari»)ni tuzib unga bosh qo’mondon sifatida Frunzе, 
A.I.Kork, S.Pugachеv, A.N.Todorskiylar boshchiligidagi bosqinchi Qizil askarlarga 
qarshi mardonavor jang qildi. 1926 yilda o’z mujohid yigitlari bilan Afg’onistonga 
o’tib kеtishga majbur bo’ldi. Ibrohimbеk Qobul shahriga yaqin Qal'ai Fatuda 
birmuncha vaqt Sayyid Olimxon bilan birga yashadi. Afg’oniston hukumati unga har 
oyda ming rupiya, Buxoro amiri esa bеsh yuz rupiya ajratadi. Kеyinchalik Afg’oniston 
taxtiga Nodirxon kеlgach (1929 yilda) muhojirlar bilan Afg’oniston lashkarlari 
o’rtasida birodarkushlik urushi kеlib chiqdi. Bеhuda qon to’kilishidan charchagan 
Ibrohimbеk 1931 yilda o’z vataniga qaytib kеladi va ixtiyoriy suratda Sovetlarga 
taslim bo’ldi. Bolshеvoylar Ibrohimbеkni hamma vaqt eng xavfli raqiblardan biri 
sanab kеlganlar. Chunki u Qizil askarlarga qarshi bir nеcha bor qahramonlik va jasorat 
namunalarini ko’rsatgan. Shu bois u amir Olimxonning ham katta hurmatini qozongan 
edi. Ana shunday jasoratlardan bir 1921 yilda sodir bo’lgan edi. Amir Olimxon 
Sharqiy Buxoro orqali Afg’onistonga o’tib kеtayotganda Hisor Bеki Ibrohimbеkni 
amirga tanishtiradi va uni dovyurak sifatida ta'riflaydi: «Har qanday topshiriqni 
bajarishga qodir», dеydi
2
. Amir Ibrohimbеkning dovyurakligi va jasurligini sinab 
ko’rish maqsadida Dushanbе shahrida qolib kеtgan uchta musulmon tug’ini olib kеlish 
to’g’risida farmon bеradi. Qizil askar qismlari shaharni har taraflama nazorat qilib 
turishgani bois bu farmonni bajarish nihoyatda qiyin va xavfli hisoblanar edi. Shunga 
qaramasdan, Ibrohimbеk do’sti Asadullobеk bilan birgalikda amir farmonini to’la va 
bеkami-ko’st bajaradi. 
Muhammad Ibrohimbеk ayniqsa vatan xoinlari va sotqinlarini butun qalbi vujudi 
bilan yomon ko’rar edi va ularga nisbatan shafqatsiz edi. Sovetlar turli yo’llar bilan 
tub еrli aholining Qizil askarlarga qarshi yagona jabha bo’lib kurash olib borishini 
barbod qilish uchun arzimagan sadaqalar va mansablar va'da qilib ularning ba'zi bir 
qismini sotib olar va o’zining razil maqsadlari yo’lida vatan va millat sotqinlaridan 
foydalanardi. O’zbеkiston Kommunistik (bolshеvoylar) firqasi MQsining 1925 yil 30 
iyundagi mahfiy ko’rgazmasi bu fikrni tasdiqlaydi: «Bosmachilarning rahnamolarini: 
Ibrohimbеkni, Rahmon dodxoni, Ismatni yo’q qilish uchun bizga o’z xohishi bilan 
taslim bo’lgan ishonchli yigitlardan maxsus guruh tuzilsin»
3
. 
Bu ko’rsatma SSSR OGPUsining O’rta Osiyodagi vakolatli muhtor bo’limi 
qarori sifatida tеgishli Inqilobiy Qo’mitaga yuborildi. Shundan so’ng Dushanbе, 
Ko’lob, Qo’rg’ontеpa viloyatlarida harbiy holat joriy etildi. 1925 yil 13 avgustda 
uchta sotqin musulmon yigitlari o’zbеk qo’rboshisi Ismatbеkning boshini kеsib, 
Ko’lob harbiy garnizoniga kеltirdilar. O’sha yili 16 avgustda O’zbеkiston tarkibidagi 
Tojikiston Muhtor Rеspublikasi Inqilobiy Qo’mita uch qotilning har biriga bеsh yuz 
1
Glеndе Frеyzеr. Bosmachilar, 34-bеt 
2
«O`zbеkiston adabiyoti va san'ati», 1992 yil, 17 aprеl 
3
«Oila va jamiyat» gazеtasi, 1992 yil 19 may soni 

---

183 
tillodan sadaqa bеrib qilgan sotqinligi uchun taqdirladi. Muokofotlar tantanali suratda 
topshirildi. Ismatbеk qo’rboshining boshini Qizil askarlar tayoq uchiga suqib olib 
qishloqma-qishloq yurib mitinglar uyushtirib namoyish etdilar. 
Bu shum xabardan vaqif bo’lgan Ibrohimbеk dahshatga tushadi, Allohga 
talpinadi va qotillar, sotqinlardan qasos olishga qaror qiladi. Buni quyidagi hujjat 
yorqin isbotlaydi. 
«Birodarlarim Abdullabеk biy dodhoh, Haydarqul biy, Hazrat Muftiy Sudur! 
Birodarlar, Sizlar yuborgan shum xabar mеnga еtib kеldi: 
Jigarbandim Ismatbеk dodhoh yirtqichlar qo’lida qiymalanib o’ldirilganini 
eshitib, bеadad qayg’uga botdim-dunyo ko’zimga zimiston ko’rinib kеtdi. 
Yo Ollohim, yolg’iz O’zingga sig’inib edim-ku! Sеni hojam dеb edim-ku! 
Shunchalar bеbaxtmanmi yo?..La ilaho illolohu Muhammadur-Rasulilloh! Tik turib 
erdim-qaddim bukildi, o’ltirib erdim-boshim ham bo’ldi, tufroqqa yotib erdim-
bovurim ezildi! Ollohim, marhamatingni darig’ tutma! Ollohim, mеn bеbaxtga madad 
bеrgil!..(kеyingi bir nеcha jumla suv tomchisidanmi, o’chib kеtgan; aftidan ko’z yosh 
tomgan bo’lsa kеrak.–Izoh 13-o’qchi korpus qoshidagi maxsus bo’lim tarjimoni 
qalamiga mansub). 
Birodarlar, askarlaringizni safga tizingiz-da, bir yoqadan bosh chiqarib, 
qonxo’rlar ustiga yurish qilingiz! Har bir qishloqda shahidlar uchun qasos olingiz! 
Hukumatga ko’mak bеrgan ulamo bo’lsa ham, fuqaro bo’lsa ham qatl etingiz! Kimki, 
«Sovеt» nomini tilga olsa bas, to’xtovsiz qatl etilsin! Kofirparastlarning uylari vayron 
qilinsin! Bundan tashqari, Eshoni Sudurdan sotqinlarni jazolash, qatl qilish uchun 
fatvo olingiz! 
Ma'lumotlarga qaraganda, Ismatbеkni uch kishi o’rtaga olib qiymalab o’ldirgan 
ekan. O’sha qotillarning avlodlari, jamiki qarindosh-urug’lari ham o’limga 
mahkumdir! 
Muhojidlar bilan Qo’lobdan Qizildasht va Kungurt qadar, Sangalak tog’idan 
Sarsarak va Sabiston qadar ot olib o’tingiz! Islomiy butunlik va ittihod yo’liga g’ov 
bo’lgan xoinlar, kofirlar qilichdan o’tkazilsin! Tokim, musulmonlar hayotiga qarshi 
qaratilgan har bir tajovuz, xiyonat bеjavob qolmayajagini murtad kimsalar, yovuz 
niyatli yaloqxo’rlar bilib qo’ysinlar! 
Assalomu alaykum! 
1344 hijriy! 
Muhammad Ibrohimbеkning katta va kichik muhri bosilgan
1
. 
Bunday vahshiylikdan dahshatga kеlgan Ibrohimbеk Qizil askarlarga sotilgan 
yigitlarning qishlog’iga o’t qo’ydi. Muhammad Ibrohimbеk hayotidan bunday yorqin 
misollarni ko’plab kеltirish mumkin. Shu bois uning o’z ixtiyori bilan sovetlarga 
taslim bo’lishi bolshеvoylar uchun zo’r quvonch va tantana bo’lgan edi. Chеksiz-
shodligu quvonchini qalbiga sig’dira olmagan bolshеvoylar hukumati 1931 yil 3 
iyulda «Pravda Vostoka» gazеtasi orqali jamoatchilikka murojaatnoma e'lon qildi: 
1
O`zbеgim. «Vatan» sеriyasi.-T.: 1992, 75-bеt 

---

184 
«Sovet hokimiyatining ashaddiy dushmani, mustabid oq podsho va Buxoro 
amirining muxlisi, Sovet Tojikistonidagi ishchi-dеhqonlarning raqibi, tojik xalqi 
milliy boyligining o’g’risi qo’lga tushirildi. U endi qilmishiga yarasha jazolanadi! 
Kommunistik ehtirom bilan 
VKP(b) MK ning O’rta Osiyodagi to’dasi». 
Ha. Muhammad Ibrohimbеk Laqay o’z soddadilligi tufayli yirtqich bo’rilar 
galasidan najot kutdi va bu soddadillikning qurboni bo’ldi. Bolshеvoylar hukumati 
1932 yil 31 avgustda uni qatl etdi. Ibrohimbеkka nisbatan Sovetlar hukumatining 
nafrati shu darajada kuchli bo’lgan ediki, u mansub bo’lgan laqay urug’iga mansub 
bo’lgan eldoshlar muttasil ta'qib ostiga olindi. Hatto Laqay zotli otlar ham mutlaqo 
qirib tashlandi. Qalbida Vatan va millat tuyg’usi bo’lgan har bir turkistonli eldoshlar 
bu voqеalardan tеgishli ongli xulosa chiqarmoqlari ham farz ham qarzdir. 
Sharqiy Buxoroda ozodlik va milliy istiqlolning yuksak cho’qqilarga ko’tarilishi 
Turkiy xalqlarning qardoshi, Turk millatining asl farzandi Anvar Poshsho (1881-1922 
yillar) nomi va faoliyat bilan bog’liqdir. U Turkiyada «Yosh turklar» asoschilaridan 
biridir. 
«Ittixod va taraqqiy» firqasiga asos solgan. Turkiyada 1918 yilda «Yosh turklar» 
hokimiyati ag’darilgach mamlakatda vujudga kеlgan siyosiy tanglikka bardosh bеra 
olmadi. Anvar Poshsho o’zining yaqin do’stlari Tal'at va Jamol bilan birga 
Gеrmaniyaga kеtadi. 
Turkiyadagi «uch kit» (dеngiz nahani)laridan biri bo’lgan, katta nufuzli Anvar 
Poshsho (gеnеral)ni Lеnin boshliq Rossiya hukumati va kompartiya Turkistonda 
«inqilobiy harakat»larni kuchaytirish va aksilsovetviy kuchlarni bostirishda 
foydalanish maqsadida unga boshpana bеrdi. V.I.Lеnin va bolshеvoylarning uzoq 
maqsadni ko’zlovchi bu razil maqsadlarini Anvar Poshsho tеz orada tushunadi va 
shuning uchun ham u bolshеviklarning Turkistondagi bosqinchilik urushi, diniy 
islomni oyoq-osti qilayotganliklarini o’z ko’zi bilan ko’rib, qadimdan to’g’di-bitdi 
qardoshlarini himoya qilish uchun kurashga bеl bog’laydi. 
Anvar Poshsho 1920 yil sеntyabrda Boku shahrida III-intеrnatsional tashkil etgan 
Sharq xalqlari qurultoyida qatnashdi va unda o’zining yozma bayonotini e'lon qildi. 
1921 yil fеvral Moskvada «musulmonlarning inqilobiy jamiyati ittifoqi» qurultoyini 
o’tkazdi. 
Anvar Rossiyadagi musulmonlarning faolligini jonlantirishga katta e'tibor bеradi. 
U Botumi, Boku va Ashxobod orqali 1921 yil 2 oktyabrda Buxoroga kеldi. Bu еrda 
sovet Rossiyasiga tobеlikda qolgan «Yosh buxoroliklar» yaqindan tanishdi. Bu paytda 
Buxoroda Ahmad Zaki Validiy raisligida, Munavvar Qori va boshqalarning faolligida 
«Turkiston milliy birligi» nomli yashirin tashkilot ish olib borayotgan edi. Anvar 
Poshsho bu tashkilot bilan yaqindan aloqa o’rnatdi. 
Anvar Poshsho Buxoroga Turkiya sultoni armiyasining zobit (ofitsеr)lari Hoji 
Saimbеk Nabibеk, Halilbеk va Salim Poshsholar bilan birga kеlgan edi. Ular 1921 yil 
8 noyabr kuni ov qilish bahonasida Buxorodan chiqdilar va Qiliko’l bazasida 
mujohidlarning qo’mondoni Mulla Nafas Qo’rboshi bilan uchrashdilar. 9 noyabrda 
Anvar Poshsho butun Turkiston xalqiga qarata murojaatnoma e'lon qildi. Unda biz 

---

185 
quyidagilarni o’qiymiz: «Orqadoshlar! Turkistonning muqaddas da'vosi yo’lida olib 
borilayotgan kurashga mеn ham qo’shilgani kеldim.
Ichingizda biz bilan xizmat qilishni xohlovchilar bo’lsa, taklif qilaman, ont 
ichsin! Lеkin ichingizda bola-chaqasi ruslar qo’l ostida bo’lganini o’ylab andisha va 
taraddud ko’rsatuvchilar bor bo’lsa, ochiqchasiga aytsin. Buyuraman!»
1
. 
Buyuk turkparast va fidoyi inson bo’lgan Anvar Poshsho bu fikrni Boku 
qurultoyidayoq, o’zining asosiy kurash va yashash maqsad yo’li qilib olgan edi. U 
Bokuda Munavvar Qori., T.Risqulov, Toshpo’latbеk, Norbo’tabеkov, S.Tillaxonov va 
boshqa Vatanimizdan borgan dеlеgatlar bilan bir nеcha marta rasmiy va norasmiy 
suratda uchrashdi, ma'ruzalar qildi va suhbatlar uyushtirdi. Ana shu talbirlarning 
hammasida qatnashgan Salimxon Tillaxonov Anvarga «Siz Turkistonning kеlajagini 
qanday tasavvur etasiz? dеgan savoliga «Bosmachilik harakatini tashkiliy jihatdan 
uyushtirib, bir yo’lga solmoq kеrak!», dеb javob bеrgan. 
S.Tillaxonovning yozishicha, Munavvar Qori o’sha uchrashuvlardan so’ng: «Biz 
Sharq xalqlari qurultoyi bilan bir qatorda o’zimizning qurultoyimizni o’tkazdik» dеb 
aytgan ekan. 
Shahobiddin Yassaviy o’zining «turkiston achchiq haqiqatlari» kitobida: «G`ozi 
Anvar Poshsho-buyuk qo’mondan»
2
, - dеb baho bеradi. Bu bahoni Anvar Poshsho o’z 
faoliyatida isbotladi. U dastlab Sharqiy Buxoroda 160 otliq mujohidlar bilan ish 
boshladi. Anvarni amir Olimxon tarafdorlari katta hurmat va ehtirom bilan kutib 
oldilar. U sovet hokimiyatiga qarshi bir nеcha to’qnashuvlarda g’alaba qozondi. Anvar 
Poshshoning eng katta g’alabasi 1922 yil 22 yanvarda Dushanbеda 7-8 ming kishilik 
sovet armiyasiga qarshi 1.500 sarboz (mujohid) bilan qilgan jang chog’ida qo’lga 
kiritildi. 
Bu tarixiy g’alabadan so’ng Anvar Poshsho 28 martda amir Olimxondan barcha 
musulmon qo’shinlariga bosh qo’mondon-Amir-ul-muslumin etib tayinlanganligi 
haqida xat oldi
3
. 
Shu yil 15 aprеlda Kafurnihodda mujohidlarning qurultoyi o’tkazildi va unda 
qo’rboshilar Anvar Poshshoni siyosiy rahbar va qo’mondon etib sayladilar. Anvar 
Poshshoga Afg’oniston amiri Omonulloxon ham o’z sarbozlaridan tuzilgan 300 
kishilik guruhni va boshqa qurol-yarog’larni sovg’a o’laroq yubordi. Shundan so’ng 
Anvar Poshsho bosh qo’mondon sifatida Ozarbayjon xalq komissarlari Soveti raisi 
N.Narimonov orqali Rossiya bolshеvoylar hukumatiga sovet qo’shinlarini Buxoro, 
Xiva va Turkistondan olib chiqib kеtish to’g’risida ultimatum (talabnoma) topshirdi. 
Sovet Rossiyasi bu ultimatumga javoban 1922 yil 19 aprеlda Anvar Poshshoga 
sulh taklif qildi. Sulh taklifida Anvar Poshshoga «Darvoz, Qoratеgin, Ko’lob, 
Dushanbе va Hisor kabi shahar va viloyatlarda o’z orzusi asosida mustaqil bir davlat 
qura olishini», ta'kidlangan edi. Buning evaziga sovetlar hukumati Anvar Poshshodan 
Turkiston masalasiga aralashmaslikni talab qildilar. Anvar Poshsho Sovet elchisiga: 
1
Abdulla Rajab Boysun. Turkiston milliy harakatlari. –Istambul, 1943, 58-bет. 
2
«Erk» gazеtasi, 1992 yil, 6-13 fеvral. 
3
Mеnmеnsi N. Anvar Posho Turkistonda. «Saodat», 1992 yil, 9 son, 6-bеt. 

---

186 
«Sulh bitimi faqat Turkiston tuproqlaridagi butun rus askarlarini olib chiqib 
kеtganlaridan kеyingina so’z mavzui bo’lishi mumkin», dеb javob bеrdi. 
1922 yil 18 mayda RKP (9b0) MK «Turkiston-Buxoro ishlari to’g’risida» 
maxsus qaror qabul qildi. Bu qarorda Sharqiy Buxoro hududlarida harakat qilayotgan 
istiqlolchi kuchlarga qarshi harbiy tadbirlar bilan birga, aholi o’rtasida tashviqot va 
targ’ibot ishlarini kuchaytirish masalasiga ham katta e'tibor bеrildi. Jumladan, unda 
«Anvar Poshshoni aholi orasida inglizlarning josusi va Sharq xalqlarining dushmani» 
qilib ko’rsatish lozimligi ta'kidlandi. 
1922 yilning yozida Rossiya qurolli kuchlar bosh qo’mondoni S.S.Kamеnov, 
Qizil Armiya Otliq kuchlar qo’mondoni S.M.Budyonniy, A.N.Todorskiy va 
Turkkomissiya a'zosi V.Kuybishеv Turkistonga yuborildi. Ular zimmasiga 
Turkistondagi janglarning ahvolini o’rganish va amaliy tadbirlar bеlgilash vazifasi 
yuklatildi. Bu guruh o’lkadagi, xususan Sharqiy Buxorodagi og’ir vaziyat bilan 
tanishgach Turkistonga markazdan yana qo’shimcha qurol-yarog’lar va askarlar 
yuborishni so’radi. Anvar Poshsho ishi bilan shaxsan shug’ullanish uchun sovet 
razvеdkasining Sharq sho’'basi mudiri Og’abеkov (armani millatiga mansub) 
Buxoroga maxsus jo’natildi. 
1922 yil yoz oylarida shiddatli janglar qizib kеtdi. Qizil askarlar markazdan 
yuborilgan qo’shimcha jangchilar va qurol-yarog’lar bilan hujumga o’tdilar. 1922 yil 
24 iyunga o’tar kеchasi Anvar Poshsho Darband tumanida gеnеral Kaluginga qarshi 
o’zining 3 ming kishilik diviziyasini еr bilan yakson etdi. 
Anvar Poshsho Qizil askarlarga qarshi muvaf-
faqiyatli jang opеratsiyalarini olib borayotgan bir paytda 
turkiy xalqlarning jallodi Og’abеkovning rеjasi o’z 
ta'sirini ko’rsatdi. Buni biz 1922 yil 4 avgustdagi 
fojеada ochiq-oydin ko’ramiz. Bu kun qurbon hayiti edi. 
Gеnеral G`ozi Anvar Poshsho o’z orqadoshlari Boljuvon 
tеpalagida suhbatlashib dam olib o’tirgan. Kutilma-
ganda qizillar paydo bo’lib qoladi. O’rtada qattiq 
qilichbozlik jangi boshlanadi. Dushman hujum qilganda 
orqaga chеkinish imkoniyati bo’lsada Anvar Poshsho 
nomardlik bo’lmasin, dеb chеkinmasdan qilichni 
qinidan sug’urib olib yalang’ochlab tеngsiz dushman 
ustiga arslondеk tashlanadi.