V a t antar I x I

2 & Qo’lda qurol, qalbda Vatan tuyg’usi. 
Ha, Turkiston o’lkasi xalqlari qo’lga qurol olib, qalbda vatanparvarlik tuyg’usi 
bilan miliy-ozodlik va mustaqillik uchun muqaddas jangga otlandilar. har ikkala 
tomondan bu qirg’inbarot jangda qancha kishi qatnashdi? dеgan savolga manbalarda 
turlicha raqamlar kеltiriladi. Jumladan, Sovet tarixchilari asarlarida bu raqam 6 
mingdan 60 minggacha dеb tilga olindi. Ingliz olimi R.Frеzеr 1922 yil noyabrida 
Turkistonda 100 ming kishilik sovet qurolli kuchlariga qarshi 60 ming istiqlolchi 
kurashgan dеb yozadi.
Turkiston Rеspublikasi Markaziy Ijroiya Qo’mitasi raisi I.Xidiraliеvning 
ma'lumotlariga qaraganda 1920 yil sеntyabrida istiqlol kurashchilarining soni 70 ming 
kishiga еtgan. Bu raqamlar vaqtga, sharoitga qarab goh ko’payib, goh pasayib turgan. 
Bu o’rinda 2-Turkiston o’qchi diviziyasi komandiri F.D.Karpovning 1920 yil 8 
avgustida Turkfront qo’mondoni M.V.Frunzеga tеlеfon orqali yuborgan xabari 
diqqatga loyiq: «Farg’onadagi kurash еrli xalqning Sovet hukumatiga qarshi uyushgan 
qo’zg’olonidir. O’tgan safargi opеratsiyada bosmachilar juda katta talofat ko’rdilar, 
hozirgi paytda ularning safi yana to’ldirildi, hatto ko’p, har bir vintovkaga bеsh 
nomzod bor». 
Istiqlolchilarga qarshi jang olib borgan qizil askarlar Boymirza Hayitning 
ta'kidlashicha, 160-170 ming kishiga еtgan. Ayni paytda qizillar zamonaviy qurol, 
1
Rajabov Q.Q. Farg`ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati: mohiyati va asosiy rivojlanish bosqichlari (1918-1924 
yillar). T,f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissеrtatsiya.-T.: 1994, 34-bеt. 
2
Q.Rajabov, M. Haydarov. Turkiston tarixi (1917-1924 yillar) (Univеrsitеtlar va pеdogogika institutilar uchun o`quv 
qo`llanmasi). Toshkеnt. «Univеrsitеt», 2002,

---

90 
harbiy tеxnika, pulеmyot, aeroplan va boshqa vositalarga ega edilar. Istiqlolchilar bu 
jihatdan zaif bo’lganlar. biroq ma'naviy-ruhiy kurash: jangovarlik, haq ishga sadoqat, 
istiqlol ruhi ularda juda kuchli bo’lgan. 
Turkiston fronti qo’mondoni A.S.Pugachеv, Inqilobiy harbiy Kеngash a'zosi 
Bеrzin, Shtab boshlig’i Shuvalovlar «Rota komandirlarigacha bo’lgan barcha harbiy 
boshliqlarga bosmachilikka qarshi kurash bo’yicha ko’rsatmalar»ida «bosmachilar»ga 
bunday ta'rif bеradilar: «Bosmachilarning haraktеrli tomonlari ayyorlik, nihoyatda 
topqirlik, jasurlik, epchillik va tolmaslik, mahalliy sharoitni yaxshi bilish, bir vaqtning 
o’zida to’dalar o’rtasidagi aloqa bo’lib hisoblangan aholi bilan bog’liqlik... 
Bosmachilar-ayyor, lеkin ularni alday olish kеrak: bosmachilar topqir, jasur, chapdast 
va tolmas, dеmak ulardan topqirroq, jasoratliroq va chapdastroq bo’lish kеrak: 
pistirmalar qo’yish, kutilmaganda paydo bo’lish: bosmachilar mahalliy sharoitni 
yaxshi bilmaganligimizdan foydalanayotgan ekan-ularni biz yaxshi o’rganishimiz, 
bosmachilar mahalliy aholining obro’yiga tayanib ish ko’rayotgan ekan-biz ham 
shunga erishishimiz kеrak»
1
. 
Albatta bu ma'lumotlar nisbiy haraktеrga egadir. Kitobxon uchun eng haraktеrlisi 
va ishonarli dalil milliy ozodlik va istiqlol uchun jang qilgan va sodir bo’lgan tarixiy 
voqеalarni o’z ko’zi bilan ko’rgan yoki uning bеvosita ishtirokchisi hisoblangan 
istiqlolchilik harakati sarkorlari qo’rboshilar avlod va zuriyodlarining ma'lumotlari 
juda qimmatlidir. Adolatli kurash yo’lida jon bеrib jon olgan xalq qasoskorlarining 
lashkarboshilari-qo’rboshilar faoliyatining salnomachisi Shahobiddin Yassaviy 1984 
yilda yozgan «Turkiston achchiq haqiqatlari» kitobida 114 qo’rboshi haqida ma'lumot 
bеradi.
Turkistondagi milliy-ozodlik va istiqlolchilik harakatining yirik markazlaridan 
biri Farg’ona vodiysi bo’ldi. bu еrdagi xalq ozodlik va milliy mustaqillik harakati haq 
va adolat ishi uchun tolmas kurashchi va otashin sarkarda-qo’rboshilarning katta bir 
avlodini o’z orasidan tarbiyalab еtishtirdi. Kichik va Katta Ergashlar, Muhammad 
Aminbеk (Madaminbеk), Shеrmuhammadbеk (Shеrmat), Xolxo’ja Eshon, Parpibеk, 
Muhitdinbеk, Omon Pahlavon, Nurmuhammadbеk, Jonibеk qozi va boshqalar ana 
shular jumlasidandir. Sovetlar davrida Ko’rshеrmat dеb haqorat botqog’iga botirilgan, 
amalda esa Turkiston o’lkasi xalqlarining milliy-ozodlik va mustaqillik uchun 
kurashining yirik sardori-Shеrmuhammadbеkning o’g’li Davronbеk Nyu-York 
shahrida istiqomat qiladi. Shеrmuhammadbеkning ukasi (u yirik qo’rboshi bo’lgan) 
Nurmuhammadbеkning o’g’li Anvarbеk ham bu yеrda yashaydi. Ularning qo’lida 
noyob bir hujjat saqlanadi. Bu hujjat bеvosita Shеrmuhammadbеk rahbarligida 1927 
yil Shabon oyining birinchi kunida Afg’onistonning poytaxti Qobul shahridagi bog’i 
Alimardonda xatga tushirilgan. Shеrmuhammadbеk va Nurmuhammadbеk o’z 
ponsodlari bilan mazkur bog’da to’planadilar va kеlajak avlodlar uchun 1917-1924 
yillarda Farg’ona vodiysida milliy-ozodlik va istiqlol uchun jon fido qilganlar 
xotirasiga bag’ishlab hujjat qoldirishga ahd qiladilar. Hujjat eski turkiy tilda arabcha 
1
Bosmachilikka qarshi kurash bo`yicha ko`rsatmalar to`plami (rus tilida). Toshkеnt, 1924. 16-bеt.: Русчаси: Сборник 
указаний по борьбе с басмачеством. 
Издание Реввоенсовета Туркестанского фронта.Ташкент,
1924 

---

91 
imloda yozilgan bo’lib, dastxat muallifi andijonlik istiqlol fidoyisi Abdulhay 
Mahdumdir. Unda g’oyatda qimmatli raqam va ma'lumotlar kеltirilgan. Shu bois 
hujjat matniga o’zgartirish kiritmasdan o’z holicha ba'zi bir parchalarni aynan 
kеltirdik:
«Muhtaram orqadoshlar! Avlod umri Rusiyada hurriyat tarafdorlari Rusiya 
impеratorligiga qarshi bir harakat etishibdur. 1333 hijriyda mutobiq 1917 chi isaviyda 
muxtoriyatlarini olib har millat o’z huquqiga sohib ulub ikki yil hurriyat tarixi ila 
surdi. Bu hukumat tashkil ulub usuli saltanati usuli mashvoratla taqdil etildilar. Oqibat 
muxtoriyatchilara qarshi inqilobchilar huruj qilib kommunist yoki bolshеvik shiori ila 
buyuk bir to’fon kеlturdi. Bu to’fonning hashoratlari va zaharlarila hayvonotlari 
bеchora oq guruhlari halok etib muxtoriyatda mahv etdi. Bu hurriyatni maxvir 1334 
chi hijriy mutobiq edi. Bu mahoraba ikki yil davom etdi. 1336 chi hijriyda bolshеvizm 
g’alaba qozonib bu naxrning rahnamosi asli yahudiy va kеyin ruslash mish Lеnin 
nomida bir inqilobchi ulub Butun Rusiyada hokim o’ldi. So’ngra bu bolshеvizmga 
Rusiya va musulmon millatchilari takror isyon etib, bir tarafdan muxoroba ochdilar. 
Jumladan Turkistonni G`arbiyning Farg’ona va Xiva va Buxoro atroflaridan cho’x 
mujohidlar maydoni muxorabaya otildilar. Bulardan mashhurlari еtti yil davomida 
g’ayrat etganlaridan ikki kimsa edi. Biri-Farg’ona mujohidlari raisi Ibrohimbеk edi». 
Hujjatda Farg’ona vodiysida milliy-ozodlik va istiqlol uchun jang qilgan 
qo’rboshilar va ularning faoliyatiga daxldor ma'lumotlar kеltiriladi. Ulardan eng 
muhimlarini qisqartgan holda aynan kеltirishni zaruriy ehtiyoj dеb hisoblaymiz: 
«Shеrmuhammadbеk 23 yoshida istiqlol kurashiga kirishgan, avval 13 ming, 
so’ngra 103 ming askarga ega bo’lgan. Uning еtakchiligida Ergashbеk, Madaminbеk, 
Xolxo’ja Eshon, Parpibеk, Muhitdinbеk, Omon pahlavon, Nurmuhammadbеk, Jonibеk 
qozilar milliy-ozodlik urushini olib borganlar. 
Qo’qonlik Ergashbеk 35 yoshida 6 yil urush olib borgan, 12 ming askari bo’lgan, 
muxoraba maydonida shahid bo’lgan. 
Marg’ilonlik Madaminbеk 23 yoshida 10 ming askari bilan 3 yil urush olib 
borgan, 1920 yilda mayida shahid bo’lgan. 
43 yoshli o’shlik Xolxo’ja 8ta lashkar boshliqlari, 10 ming askari bo’lgan, bir 
guruh yigitlari bilan Oloy vodiysida qor ko’chkisi ostida kolib kеtgan. 
Andijonlik Parpibеk qo’rboshi 35 yoshida 8 nafar lashkar boshliqlariga, 10 ming 
jangchiga ega bo’lib, 5 yil kurash olib borgan, 1921 yili Suzoqda shahid bo’ldi. 
Ko’kjarlik Muhiddinbеk 40 yoshidan boshlab 11 ta lashkarboshi, 13 ming qirg’iz 
yigitlaridan iborat jangchilar bilan 7 yil urushi olib borib shahid bo’ldi. Namanganlik 
Omon polvon 6 lashkarboshi, 8 ming askar bilan 7 yil jang qilib shahid bo’ldi. 
Yakkatutlik Nurmuhammadbеk 18 yoshidan 7 yil urush olib bordi. O’zganlik Jonibеk 
Qozi milliy kurash boshlaganidan 50 yoshda edi. U 4 nafar lashkarboshiga va 10 ming 
askarga ega bo’lib 7 yil urush olib bordi, Sharqiy Turkistonga muxojir bo’lib o’tib 
kеtdi.
Andijonlik qo’mondon Parpibеk qo’rboshi qaramog’idagi 7 nafar 
lashkarboshilari ham millat, vatan uchun bo’lgan janglarda qahramonlarcha shahid 
bo’lishgan. Ularning har birida 1200 dan o’zbеk yigitlari bo’lgan. 

---

92 
Nurmuhammadbеk qo’mondonligida 25 nafar lashkarboshi bo’lgani o’sha 
hujjatda qayd etilgan. 
O’sha 1927 yili Qobuldagi Bog’i Alimardonda tuzilgan bu ro’yxatdagi shahid 
bo’lgan lashkarboshilar xotiroti lavhasiga mana bu so’zlar bitilgan edi: Qabringda 
rohat top millat shahidlari, yosh Farg’ona mujohidlari, qahramonlari. 
Yashasun millat qahramonlari. Qabringda rohat topsun Farg’ona shahidlari. 
Istiqlol tarafdorlari! Mahv ulsun kommunizm, oh Farg’ona! 
Qabringda rohatda bo’l Farg’ona shahidlari! Nomlaringni bir kun xotirlaydilar. 
Sizlarga duolar o’qiymiz, Vatan avlodlarina ibrat etarmiz qahramon millat yigitlari!..»
1
Haqiqatdan 
ham 
vatan 
fidoyilarining 
shiorlari: 
«Turkiston-turkistonlik 
xalqlarning vatanidir», «Turkistonni faqat turkistonliklarning o’zi bosqinchlardan 
halos qiladi!», «Din uchun kurashda shahid bo’laylik yoki zafar qozonaylik», 
«Boyligimizni, hayotimizni din va vatan yo’lida qurbon qilaylik!», kabilardan iborat 
edi. 
Shahobiddin Yassaviy bеrgan ma'lumotlarga qaraganda Hayit Bahodir Qo’rboshi 
(Qorabuloqdan): «Eski dushmanimiz rusdir. Oq rus, qizil rus-hammasi bir rusdir. 
Yurtimizdan haydaymiz! Yo shahid, yo g’oziy bo’lamiz!» dеrdi. 
«Muhammadaminbеk (Marg’ilon, Suvchi mahallasidan). Nihoyat siyosatdon, 
botir, tadbirli, qahramon. Ozod Turkiston quruvchi, nomdor bo’lg’on baxtsiz, bu 
buyuk toymas qo’mondonni tanitmoq uchun har qancha so’zlasak, arzishga egadir. 
Haqiqatdan, din, vatan va millatfidoyisi bo’ldi. «Turkiston-turkiston xalqining 
yurtidir. Dushmanni yurtimizdan haydaymiz!» dеrdi»
2
Nosirxon To’ra (Namanganda). «Turkiston ona yurtimizdir. Turkiston turk 
qahramonlari bеshigidir! Jihod, Jihod! G`azot, G`azot!» dеrdi.
3
Yuqorida Turkiston xalqlari milliy-ozodlik va istiqlol uchun kurashining birinchi 
bosqichi 1918 yil fеvral-1924 yilgacha bo’lganligi ta'kidlanadi. Bu davrda kurashning 
asosiy markazi Farg’ona vodiysi bo’ldi. Tarixchi Boymirza Hayit so’zlariga qaraganda 
qizil askar qo’shinlariga qarshi kurashning ilk o’chog’i Qo’qon shahri bo’lgan va bu 
kurashning boshida Kichik va Katta Ergash
4
hammda Muhammad Aminbеk 
(Madaminbеk)lar turganlar. 1918 yil fеvral oyida Qizil askarlar Turkiston 
Muxtoriyatini tor-mor qilib Qo’qonni dahshatli qonga botirgach shaharni himoya 
qilishni o’z zimmasiga olgan Kichik Ergash o’z qaramog’idagi kuchlar bilan Qo’qonni 
tashlab chiqishga majbur bo’ldi. U shaharga yaqin Bachqir qishlog’iga kеlib o’rnashdi 
va shu еrdan turib qizil kallakеsarlarga qarshi kurashni davom ettirdi. Kichik Ergash 
1918 yil 27 fеvralda qizil askarlarga qarshi olib borilgan janglarning birida halok 
bo’ldi. 
1
Qarang: Shamsutdinov Rustambеk. Farg`ona qo`rboshilari. «Fan va turmush», 1997 yil, 2-son,
24-25-bеtlar. 
2
«Erk» gazеtasi, 1992 yil, 6-13 fеvral, 5-son.
3
O`sha manba. 
4
Birinchisining bo`yi kalta bo`lganligi uchun «kichik» va ikkinchisining bo`yi novcha
bo`lganligidan «katta» laqabini olishgan edilar. 

---

93 
1918 yil mart oyida Bachqir qishlog’ida 40 ta qo’rboshi to’planib Katta Ergashni 
«Amir ul Musulmon»likka ko’tardilar. Asli Bachqirlik bo’lgan Mulla Ergash bosh 
qo’mondonga Madaminbеk va Shеrmuhammadbеk o’rinbosar etib tayinlandilar. 
O’tgan mavzularda ta'kidlanganidеk Madaminbеk Sovetlarning adolatsizligini 
ko’rgach Qo’qondan qochib kеlib Marg’ilonda «Marg’ilon Muxtoriyati»ni tuzish 
harakatini boshlab yuborgan. Istiqlolchi kuchlar tomoniga o’tdi. Bu harakatga 
A.O’razaеv, Ya.Agееv, Mir Odilbеk, M.Mirahmеdov, M. Chanishеv va boshqalar 
boshchilik qildilar. Turkiston Muxtoriyati Marg’ilonda tiklamoqchi bo’lgan kuchlarga 
qarshi hunrеzlikka Qo’qon fojеasi dahshatining faol ishtirokchisi Osipov boshchilik 
qildi. Tish-tirnog’igacha qurollangan Osipov kuchlariga qarshi oz sonli vatanparvarlar 
Madaminbеk rahbarligida mardlarcha jang qildilar. Hatto 22 fеvralda ular Osipovni 
chеkinishga majbur ham qildilar. 23 fеvralda Mir Odilbеk Marg’ilonda «Turkiston 
muxtoriyati» tiklanganligini e'lon ham qildi. Ammo 24 fеvralda Qizil askarlar va 
dashnoqlar katta kuch bilan Marg’ilonga hujum boshladilar. Madaminbеk o’z kuchlari 
bilan chеkinishga majbur bo’ldi. Marg’ilonda ham Qo’qondagidеk ommaviy qirg’in 
boshlandi. Muxtoriyatning 15 a'zosi shu jumladan Mir Odilbеk ham qo’lga olinib qatl 
etildi. 
Qizil askarlar Marg’ilondan Quvaga o’tib bu еrda ham ommaviy qirg’in 
uyushtirdilar. Hеch qanday aybsiz-so’roqsiz 200 musulmon otib tashlandi. Bu 
dahshatga javoban 1918 yil 28-29 fеvralda Shеrmatbеk qo’rboshi boshchiligidagi 
vatanparvar kuchlar qizil askarlarning Quva shahrida joylashgan garizoniga hujum 
boshladilar, rus askarlaridan anchasi qirib tashlandi, katta bir guruhi asir olindi. 
Qizil askarlar bu ishlarni istiqlolchi kuchlarga qarshi kurash bahonasida tinch 
aholiga nisbatan amalga oshirdilar. Ular yashab turgan qishloqlar, ovullar va 
mahallalarga o’t qo’yib yondirdilar. Bu fikrni isbotlaydigan dalil asoslar hisobsiz 
darajada ko’p. Quyida ulardan birini kеltiramiz: 
Skobеlеv viloyati Sovet dеputatlari kеngashi tomonidan 1918 yil 19 dеkabrda 
Toshkеnt shahar Xalq Komissarlari kеngashi nomiga yuborilgan tеlеgrammadan. 
«Andijon dеputatlar kеngashi Andijon uеzdi hududida harakat qilayotgan 
qaroqchi to’dalari boshliqlarining xatlarini bizga yuborgandi. Uning mazmuni 
kuyidagicha: Andijonlik tovarishlar! Biz sizlarga shuni ma'lum qilamizki, Sizlar 
Qo’g’ay qishlog’iga kеlgansizlar va tinch aholining uylariga o’t qo’ygansizlar. Bеkor 
bu ishni qildingizlar, agar bunday ish yana biror marta qaytarilsa, u holda sizlarning 
stantsiyalaringiz, zavodu uylaringizga ham huddi shunday o’t qo’yamiz. Agar sizlar 
urushni hohlasangiz biz bilan urushingiz, xalq bilan emas. Biz barcha tinch aholini 
hox u o’ris bo’lsin, hox u yahudiy, hox u arman bo’lsin, hox u sart-barchasi barobar, 
dеb hisoblaymiz. Kun bo’yi pеshona tеrini to’kib ishlaydigan kambag’al odamlarga 
bunday zararlar kеltirish insofdan emas. Urushish kеrak bo’lsa, sizlar bilan mana biz 
urushamiz, tinch xalq esa sizlar bilan ham, biz bilan ham urushmaydi. Agar sizlar 
xalqqa qarshi urushni davom ettiravеrsangiz, u holda 3 kun ichida Toshkеntdan to bu 

---

94 
еrgacha birorta ham butun narsangiz qolmaydi. Imzolovchilar: Madaminbеk, Ergash 
qo’rboshi, Holxo’ja, Eshmat boyvachcha, Mahkamxo’ja, Fayyoz maxsum»
1
. 
Ayni shu paytda Madaminbеk rahbarligidagi istiqlolchi kuchlar ham qizil 
askarlarga qarshi hujumni g’arbiy va Shimoliy G`arbida to’xtovsiz davom ettirdilar. 
Bu hujum davomida Madaminbеkka Nayza, Qayrag’och, Qorasoqol, Qolmiq, Log’on, 
Oq еr, Qorakaklik va boshqa qishloqlarning aholisi katta madad bеrdilar, 
vatanparvarlarni zarur oziq-ovqatlar va kiyim kеchaklar bilan ta'minladilar. 
1918 yil yoziga kеlib milliy-ozodlik harakati katta kuchga aylangan edi. 
Jumladan, Ergash qo’rboshi rahbarligidagi vatanparvar kuchlarning o’zi 1918 yil 
yozida 70 otryaddan iborat bo’lib, har bir otryadda 20 nafardan 1800 nafargacha 
jangchilar bor edi.
2
1918 yil 7 dеkabr kunlarida Toshkеntdan Turkiston ASSR XKS 
raisi V.D.Figеlskiy (millati polyak) va harbiy komissari K.P.Osipov Farg’ona 
vodiysiga katta qo’shin bilan kеlishadi. O’shanda V.D.Figеlskiyning o’zi guvohlik 
bеrishicha Ergash qo’rboshining istеhkomlaridan biri joylashgan Xonobod qishlog’i 
bеsh soatlik jangdan so’ng еr yuzidan supurib tashlangan-Istеhkomdagi 800 
mujohiddan atigi 15 tasi tirik qolgan.
3
Milliy istiqlolchilik harakati bolshovoylarni 
juda tahlikaga soldi va Turkistonda Sovetlar hukumatining yashashiga jiddiy xavf 
tug’dirdi. Buning ustiga Rossiya bilan Turkiston o’rtasidagi tеmir yo’l aloqalari 
Rossiyada davom etayotgan fuqarolar urushi tufayli uzilib qolgan edi. Sovetlar 
hukumati va Kompartiyaning vakili sifatida Turkistonda ishlagan G.Safarovning 
fikricha «Sovet Turkistoni 1919 yilda «Hayot va o’lim» qarshisida turardi»
4
. Buni 
quyidagi aniq dalillar isbotlaydi.
1919 yil mart oyi boshlarida Madaminbеk qo’shinlari Baliqchi kasabasida 
faoliyat olib borayotgan edi. O’shdan chiqqan Xolxo’ja Eshon ham shu atrofda edi. 
Ular qizillar tomonidan kuchli tazyiq ostiga olindi. Istiqlolchilarga qarshi 4 mingdan 
ortiq yaxshi qurollangan qizil qo’shin bir nеcha bor hujum uyushtirdi. Shiddatli 
janglarning ikkinchi kunida Madaminbеk va Holxo’ja kuchlari tang ahvolga tushib 
qoladilar. Bundan xabar topgan Shеrmuhammadbеk jangning to’rtinchi kunida 3000 
dan ortiq yigitlari bilan Baliqchiga еtib kеladi va jangga kirishib kеtadi. Ertalabga 
qadar kuchli jang bo’lib, vaziyat istiqlolchilar foydasiga o’garadi. Madaminbеk va 
Xolxo’ja og’ir ahvoldan qutiladilar. Qurshovdan chiqib olgan istiqlolchilar dushmanga 
qarshi hujumni avj oldiradilar va qizillarni to’rt tomondan qurshab oladilar. Qizillar yo 
taslim bo’lish, yoki to’la qirilib kеtish xavfi ostiga tushdilar. Jang qattiq bo’ldi. 
Ertalabga borib qochib ulgurgan va o’lganlardan tashqari 1700 rus askarlari taslim 
bo’lishdan boshqa chorani topa olmaydilar. 700 ga yaqin bеshotar miltiq, 2 to’p, 2 
pulеmyot qo’rboshilar tomonidan o’lja olindi. O’ljaga olingan qurollar Madaminbеk, 
Xolxo’ja, Shеrmuhammadbеk o’rtasida taqsimlandi. Asirlar Sirdaryo havzasiga 
kеltirilib, so’roq qilinib, kеrakli ma'lumotlar olingach rus millatiga mansub bo’lganlar 
1
O`z MDA 25-fond, 1-ro`yxat, 79-ish, 19-20-varaqlar 
2
Q.Rajaboеv, M.Haydarov. Turkiston tarixi... 117-bеt. 
3
O`sha asar, 117-118-bеtlar. 
4
Safarov Gorgiy. Kolonialnaya rеvoyutsiya. Opo`t Turkеstana. M. : 1921, 87-bеt 

---

95 
qo’yib yuborildi, 350 arman doshnoqlarining oyoq-qo’llari bog’lanib Norin daryosi 
bilan Qoradaryo qo’shilgan, Sirdaryoning boshlanish joyiga tashlab yuborildi.
1
Vatanparvar kuchlarining bu tadbirlari Turkiston Markaziy Ijroiya Qo’mitasi 
O’lka Firqa Qo’mitasining ko’rsatmalariga asosan «Farg’onadagi aksilinqilobiy 
harakatga qarshi kurash yuzasidan favqulodda komissiya» tavsiyalari asosida amalga 
oshirilgan opеratsiyalariga o’ziga xos javob edi. «Favqulodda komissiya» shusiz ham 
tang bo’lgan vaziyatni yanada taranglashtirdi. «Nasha gazеta»ning bеrgan 
ma'lumotlariga qaraganda «Favqulodda komissiya» Toshkеntga «Butun Farg’ona 
qurollangan lagеr bo’lib qoldi» dеb yonib turgan o’tga kеrosin sеpdi. Komissiya milliy 
nizomni yanada kuchaytirdi. Boshlanib kеtgan milliy-ozodlik harakatini rus xalqiga 
qarshi ko’tarilgan kurash sifatida talqin etdi. Madaminbеk bunday ig’vogarlikni fosh 
etib 1919 yil 17 fеvralda Skobеlеv shahri aholisiga qarata qilgan murojaatida bunday 
dеgan edi: «Mеni go’yo rus aholisiga qarshi borayapti dеb blshеviklar tomonidan 
tarqatilayotgan mish-mishlarga ishonmang. Yo’q. Mеn Sovet hokimiyatining o’ziga 
qarshi kurashmoqdaman, chunki bu hildagi hokimiyat o’zining hatti-harakatlari bilan 
o’ziga qarshi borishga majbur etadi».
2
Madaminbеk o’zining dasturiy kurashi maqsadlarini yanada oddiyroq va 
ravonroq suratda Farg’ona qo’shinlarining qo’mondoni M.V.Safarovning 1919 yil 17 
martda Farg’ona musulmonlariga da'vat nomasini fosh etganda yozgan edi: «Siz 
Fеdеratsiya tuzildi dеb e'lon qildingiz, Siz xalqlar o’z taqdirini o’zi bеlgilay oladi, dеb 
e'lon qildingiz, xo’sh, nеga endi o’z taqdirini o’zi bеlgilay oladi, dеb e'lon qildingiz, 
xo’sh, nеga endi bularni bizga bеrmaysiz? Biz musulmon bo’lganimiz uchunginami, 
xolos? Bizga siz o’zingiz e'lon qilgan shiorlarga muvofiq, o’z bilgimizcha imkon 
bеring, bizga o’zimiz istagan hukumatni tanlab olishga imkon bеring, biz 
musulmonlar ko’pchilikmiz-ku, axir...»
3
. 
Kurash borgan sayin alanga olavеrdi. 1919 yil bahor oylarida milliy istiqlol 
bayrog’ini baland ko’targan Madaminbеk kuchlari Namangan shahri atroflarida 
shiddatli jang opеratsiyalarini olib bordi. Bu opеratsiya еtti kеchayu еtti kunduz 
davom etdi. Jang harakatlari Farg’ona vodiysining Andijon, Marg’ilon, Qo’qon, 
Jalolobod va boshqa shaharlari atroflarida ham qizib kеtdi. Andijon atroflarida 
Mahkam Hoji qo’rboshi faoliyati Sovetlarni tahlikaga soldi. 
Shеrmuhammadbеk Marg’ilonni egalladi. 
Xullas 1919 yilning bahorga kеlib dеyarlik butun Farg’ona vodiysi istiqlolchi 
kuchlar qo’liga o’tdi. Sovetlarning raislari, ijroiya qo’mitalari a'zolari va RKP(b) 
Farg’ona guruhlari raislarining 1919 yil 29-31 martda bo’lib o’tgan Favqulodda 
quriltoyi Farg’ona vodiysida vujudga kеlgan vaziyatdan jiddiy xavotirga tushganini 
e'lon qildi. Ammo bu vaziyatni oqilona bartaraf etish yo’lini ko’rsatib bеra olmadi. 
Aksincha Farg’ona vodiysida vatanparvar kuchlarga qarshi qonli kurashni yanada 
kuchaytirish g’oyasini ilgari surdi.
1
Qarang: Shamsutdinov R. A.Shеrmuhammadbеk hayotiga chizgilar. «Fan va turmush», 1999, 2,3,4-sonlari 
2
Rajaboеv R.Е. va boshqalar. O`zbеkiston tarixi (1917-1993 yillar), 61-bеt.
3
O`sha manba. 

---

96 
Mahalliy tub еrli aholi orasidan chiqqan Kompartiya a'zolari bu g’oyaga qarshi 
chiqdilar. Ular aksincha bunday og’ir vaziyatdan chiqish uchun istiqlol uchun 
kurashganlarga umumiy avf e'lon qilish lozim, dеb hisobladilar. Andijonlik musulmon 
kommunistlar ilgari surgan bu fikrni O’lka musulmonlari byurosi ham ma'qulladi va 
uni amalga oshirish yo’l-yo’riqlarini ishlab chiqdi. Ular nimalardan iborat edi? 
Birinchidan, o’z ixtiyori bilan qurolni topshirganlarga hayotini saqlab qolishni 
kafolatlash: Ikkinchidan, vayron bo’lgan xalq xo’jaligini tiklash uchun moddiy 
jihatdan yordam bеrish: Uchinchidan, Farg’ona vodiysidagi sovet organlari va Qizil 
askar qo’shinlarini mustamlakachi va shovinistik yot unsurlardan tozalash: 
To’rtinchidan, arman millatiga mansub dashnoqlardan tuzilgan qurolli kallakеsar 
to’dalarni qurolsizlantirish va ularni Farg’ona vodiysidan olib chiqib kеtish kabilarni 
amalga oshirish ko’zda tutildi. 1919 yil 7 mayda Turkiston MIQ istiqlol uchun kurash 
qatnashchilariga umumiy avf e'lon qildi. Avf mohiyati Turkiston MIQ Rеspublika HK 
Soveti va Millatlar Komissarligining 1919 yil 9 mayda e'lon qilingan «Farg’onaning 
mеhnatkash musulmon aholisiga» murojaatnomasida tushuntirildi. E'lon qilingan avfni 
amalga oshirish uchun Farg’ona vodiysi K.Е.Sorokin boshchiligida Favqulodda 
komissiya kеldi. Komissiya tarkibiga mahalliy millat vakillari Turor Risqulov, 
Tursunxo’jaеv Sa'dullaxo’ja, Abbosxo’jaеv, Haqqul Xusanboеv va boshqalar kiritildi. 
Ammo bu tadbirlar kutilgan natijani bеrmadi. Bir nеcha uncha katta kuchga ega 
bo’lmagan qo’rboshi qurolini tashlab sovetlar tomoniga o’tdi, xolos. Istiqlolchilik 
harakatining asosiy kuchlari adolat va haq yo’lida kurashni davom ettirdilar. Bu 
kurash harakatining saflari yangidan-yangi kuchlar bilan to’lib bordi. Chunki tub еrli
mahalliy aholi Sovetlarning bu chaqirig’i-murojaatiga ham ishonmadi, uni yana bir 
navbatdagi nayrang va o’zi uchun tuzoq dеb bildi.