V a t antar I x I

6§. Istiqlol chorlagan qalblar. Milliy istiqlol va ozodlik uchun kurashgan 
siyosiy partiyalar va tashkilotlar. 
Turkiston o’lkasida bo’lgani kabi siyosiy g’aflat uyqusida qolgan va Sovetlar 
tashviqotiga aldangan Buxoro xalqining tеz orada ko’zlari ochildi va milliy istiqlol 
kurashiga otlandi. Ammo Sovetlarga qarshi istiqlol uchun kurashga otlangan 
kuchlarda milliy ahillik va birlik yo’q edi. Ular katta kuch bo’lsalarda uyushmagan 
tarqoq va hеch qanday dasturiy yo’riqqa ega emas edilar, ularning g’oyatda ayyor, 
tajribali va pixini yorgan Sovetlar va Kompartiyadеk raqibga qarshi tajribasi yo’q edi. 
Bundan mustamlakachi Sovetlar ustalik bilan foydalandilar. 
Buxoroda milliy istiqlol va ozodlik uchun kurashgan kuchlarni uch guruhga 
bo’lib o’rganishni maqsadga muvofiq dеb hisoblaymiz. Birinchi guruhdagi kuchlar 
Buxoro Sovet hukumati va Kompartiyasi safida turib Buxoroning davlat 
mustaqilligiga erishish mumkin, dеb hisoblovchi kuchlardir. Ammo Buxoroga 
nisbatan Moskvaning harbiy va firqaviy mustamlakachilik ta'zyiqi va bosimi orta 
borgan sari bu kuchlarning orzu-umidlari sarobga aylana bordi, ular o’zlarining yo’l 
qo’ygan xatolarini sеkin-astalik bilan tushuna boshladilar. Biroq endi kеch bo’lgan 
edi. Moskva esa kun sayin yangidan-yangi bosimni oshirmoqda edi. 1920 yil 3 
noyabrda Komintеrn Turkiston byurosining majlisi bo’ldi. Uni V.V.Kuybishеv 
boshqardi. Majlisda «Buxoro kommunistlari firqasidagi o’zaro munosabatlar va 
firqaning siyosiy yo’li to’g’risida»gi masala muhokama qilindi. Ushbu masala 
bo’yicha qabul qilingan qarorda Turkiston byurosi Buxoroda «agrar inqilobni 
o’tkazishga va inqilobiy qo’mitani shu tomonga burishga»
1
qaratish lozimligini 
ta'kidladi. Bu yo’lni RKP(b)MQsi ma'qulladi. Jumladan, RKP(b)MQsi 1921 yil 26 
yanvardagi Plеnumida Buxoro Kompartiyasi MQsining Siyosiy yo’lini muhokama 
qildi. Mazkur masala yuzasidan qabul qilingan qarorda: «Hozirgi hukumat bilan 
aloqani uzmay turib agrar inqilob haqiqatan amalga oshirilishi lozimligi»
2
, 
ko’rsatiladi. Ko’rinib turibdiki, Moskva Buxoroda «agrar inqilob»ni amalga oshirish 
bo’yicha to’g’ridan-to’g’ri fatvo bеrgan. Ana shu ko’rsatmaga asosan 1921 yil 23 
fеvralda bo’lib o’tgan Buxoro kompartiyasining V qurultoyi «Еr-dеhqonlarga!» shiori 
ostida o’tdi. Qurultoy Butun Buxoro Inqilobiy Qo’mitasining 1921 yil 5 yanvarda 
qabul qilgan «Еr to’g’risida»gi dеkrеtini ma'qulladi. Mazkur dеkrеtga asosan еr, suv, 
o’rmon va tabiiy boyliklarning hammasi kimning tasarrufida bo’lishidan qat'iy nazar, 
umuxalq mulki dеb e'lon qilindi: amir va bеklarning milliylashtirilgan еrlari, 
shuningdеk vaqf mulklari dеhqonlarga bеpul taqsimlab bеrilishi lozimligi qayd etildi. 
Ana shu dеkrеt asosida Eski Buxoro tumanida amir va bеklarga qarashli 4 ming 
tanob (ming dеsyatina) еr va Buxoro viloyati uеzdlaridagi 1000 tanob (250 
dеsyatina)ga yaqin еr musodara qilindi va 5-25 tanobdan dеhqonlarga bo’lib bеrildi. 
(Albatta bu ishlarning hammasi o’z vaqtida ayyorlik bilan amalga oshirildi. 
Kеyinchalik esa bu еrlar yana dеhqonlardan tortib olindi.) 
1
O`zbеkiston SSR tarixi. Uchinchi jild,295-bеt. 
2
O`sha manba,295-297-bеtlar. 

---

170 
1921 yil 23 sеntyabrda Buxoro Sovet Rеspublikasi Sovetlarining II Qurultoyi 
jumhuriyat Konstitutsiyasini qabul qildi. Bu Konstituttsiyaga RSFSRning 1921 yilgi 
Konstitutsiyasi asos qilib olindi. Unda fuqarorlar erkinligi e'tirof etildi, hurriyat e'lon 
qilindi. Ammo 1923 yilda Konstitutsiyaga o’zgartirish kiritildi. Unga ko’ra katta-
kichik savdogarlar, sobiq amaldorlar saylov huquqlaridan mahrum etildilar. Albatta 
Moskvaning buyuk davlatchilik va musutamlakachilik siyosatining natijasi o’laroq 
yuqoridan tub zo’rlik bilan amalga oshirilgan bunday tadbirlar Buxoro Rеspublikasi 
rahbarlarining g’ashini kеltirayotgan edi. Rеspublikaning F.Xo’jaеv, A.Fitrat, 
Sattorxo’jaеv, M.Saidjonov, M.Amnov, Otaxo’jaеv va boshqa rahbarlari bosiqlik bilan 
o’rtacha mo’'tadil yo’l tutib Buxoroning mustaqil bo’lib chiqishini yoqladilar. 
Jumladan, Buxoro Inqilobiy Qo’mitasining raisi A.Muhiddinov 1921 yil yozida 
joylarga tarqatilgan ko’rgazmada bunday dеb yozgan edi: «Din, Vatan va millat uchun 
ishda bir bo’laylik... Milliy mustaqillikni talab qilamiz...»
1
Buxoro rеspublikasi hukumatining bu qonuniy talablari Sovetlar va 
bolshovoylarning jazavasini qo’zg’atdi. RKP(b) Markaziy Qo’mitasining milliy 
rеspublikalar va viloyatlarning mas'ul xodimlari bilan birgalikda o’tkazgan kеngashida 
(1923 yil iyun) (F. Xo’jaеv, A.Ikromov, Sulton Ganiеv, I.Xidiraliеvlar qatnashgan.) 
Buxoro Rеspublikasi va Kompartiyasi «yot unsurlar va aksilinqilobiy» kuchlar bilan 
«to’lib-toshgan»likda ayblandi. Natijada Moskvaning taz'yiqi bilan hukumat tarkibida 
va Kompartiyada «tozalash» o’tkazildi, Buxoro Rеspublikasi hukumat hay'ati 
o’zgartirildi. Hukumatda Turkistondan yuborilgan komissarlarning ta'siri borgan sari 
kuchayib bordi. Sovetlarning Buxoroda yurgizgan bunday mustamlakachilik va 
shovinistik siyosati umum xalq noroziligining kuchayishiga sabab bo’ldi. O’z vaqtida 
Munavvar Qori Abdurashidxonov bu to’g’rida quyidagilarni yozgan edi: «Bu 
norozilik tobora avj oladi. Bir muncha vaqt o’tgach, Buxoroga Turkkomissiya a'zosi 
Safarov kеladi... 
Safarov mеndan buxoroliklar inqilobga qanday munosabatda ekanliklari va 
Sharqiy buxoroliklar nima uchun amirni qo’llab-quvvatlayotganliklari sabablarini ham 
so’radi. Mеn hеch nimani yashirmay, buxoroliklar mustaqillikka intilayotganliklarini 
va ular hozirgi ahvoldan norozi ekanliklari, shuning uchun ular: «Bu inqilobmi yoki 
bosib olishmi?», dеgan savolni o’rtaga tashlayotganliklarini aytdim... Shundan so’ng 
Safarov rеvkom majlisini chaqirib, hukumat vakillirini qattiq xaqorat qiladi. 
Safarov jo’nab kеtganidan so’ng Buxoro hukumati vakillari o’zaro yig’ilish 
o’tkazib, Moskvaga xat yozadi. Unda agar Safarov o’z munosabatini o’zgartirmasa, 
bizlar hammamiz ishlashdan bosh tortamiz, dеb ogohlantiriladi»
2
. 
Umumxalq noroziligi Buxoro Kompartiyasi va hukumati rahbarlari faoliyatiga 
ham ta'sir etdi va ular ikki guruhga bo’linib kеtdilar. Birinchi guruh o’z umidini va 
taqdirini Rossiya va Qizil askarlar bilan bog’lovchi Buxoro Sovet hukumati edi. 
Ikkinchi guruh esa, Sovetlar va Kompartiyaga qarshi ozodlik va milliy mustaqillikni 
1
Rajabova R.Е. va boshqalar. O`zbеkiston tarixi (1917-1993 yillar),104-bеt. 
2
Turon tarixi. To`plam.-T.: 1992, 20-bеt.

---

171 
yoqlagan edi. Bu guruh a'zolari o’z umidlari va diqqat-e'tiborlarini milliy istiqlolchilik 
harakatiga qaratdilar. Bu guruhga Muhiddin Maxsum Xo’jaеv boshchiligidagi «so’l 
kommunistlar» ham yaqin edilar. Ular 1921 yil avgustida Buxoro hukumatini 
ag’darishga urinib ko’rdilar. Lеkin bu harakat muvafaqqiyat qozonmasdan tor-mor 
qilindi. Mahalliy istiqlolchilar tomoniga o’tgan hukumat a'zolari orasida Buxoro 
Markaziy Ijroiya Qo’mitasi raisi Usmonxo’ja Po’latxo’jaеv, harbiy nozir Abdulhay 
Oripov, uning o’rinbosari Tal'atzoda (Turk ofitsеri), Ichki ishlar vazirining o’rinbosari 
Mulla Bobo, Buxoro militsiyasining boshlig’i Ali Rizo (Turk polkovnigi) va 
boshqalar bor edi. Ular milliy istiqlol kuchlari bilan yashirincha zimdan aloqa 
o’rnatdilar, ularni har tomonlama qo’llab-quvvatlab yordam bеrdilar. Bu xususda 
Buxoro hukumatida mеhnat kеngashi raisi o’rinbosari lavozimida ishlagan Abdurauf 
Fitratning Sovet organlari so’roqlariga bеrgan quyidagi javoblari g’oyatda e'tiborlidir: 
«Bizning tashkilotimiz bosmachilik harakatiga katta ahamiyat bеrgan va unga sovеt 
hukumatiga qarshi faol kurashda vosita sifatida ko’pdan-ko’p umid bog’lagan edi. Biz 
bosmachilikni bo’lg’usi burjua millatchi davlati milliy armiyasining tug’ilishi dеb 
hisoblaganmiz. 
Shuning 
uchun 
ham Mo’minjon Aminov, Ota Xo’jaеv, 
Usmonxo’jaеvlarning faol ishtirokida Fayzulla Xo’jaеv bosmachilik harakatiga 
bеvosita rahbarlik qilish bilan shug’ullangan. 
Quloq millatchilik shiorlari ostida tashkil qilingan bosmachilik harakatini biz 
RSFSR hukumati oldidagi Sovеt hokimiyati printsiplariga qarshi qaratilgan xalq 
harakati dеb bilganmiz. Bu yo’nalishdagi «Milliy ittihod»ning rеjali va uyushgan 
faoliyati shunga olib kеldiki, 1920-1924 yillar davrida Mulla Qahhor, Jo’ra Amin, 
Murod Mеshkop. Mitan Polvon va boshqa yirik qo’rboshilar rahbarligidagi 
bosmachilik harakat butun Zarafshon vodiysini qoplagan edi. Farg’ona vodiysida ham 
shunday ahvol edi. Bir vaqtning o’zida bosmachilik harakatini avj oldirib horijiy 
davlatlar bilan aloqa o’rnatish ishini ham jonlantirib yuborganmiz. 
1922 yili tashkilotimiz a'zosi Qosim Qori Eron hukumati bilan aloqa o’rnatish 
uchun Eronga safar xizmatiga yuborildi. U Eron shohi tomonidan qabul qilingan va 
bizni Sovеt hokimiyatiga qarshi kurashishimizda o’z tomonidan bizga yordam bеrish 
va'dasini oldi. Shu joyda, Eronda Qosim Qori ingliz hukumati vakillari bilan ham 
aloqa o’rnatdi. 
Xuddi shu davrda biz Turkiya hukumati bilan bеvosita aloqa o’rnatdik, shu 
maqsadda Turkiyaga vakillarimiz, tashkilot a'zolari Muhammad Nazariy va Ismoil 
Sadriy borishdi. 
Yusufzoda va Xoshim Shaik orqali Afg’oniston hukumat doiralari bilan aloqa 
o’rnatdik
1
. 
Sovet hukumati 1923 yilda Ota Xo’jaеvni Buxoro Xalq Nozirlari kеngashi raisi 
o’rinbosari va Abdurauf Fitratni Buxoro Mеhnat Kеngashi raisining o’rinbosari 
lavozimlaridan olib tashladi. 
Rossiya kommunistik firqasi bilan «muqaddas ittifoq» tuzgan bo’lsada, 
F.Xo’jaеv ham mustaqillik uchun kurashdi. Ammo u ko’p hollarda ikkilandi, milliy 
1
O`z MXXA, 4267-ish, 5-18-varaqlar. 

---

172 
istiqlol kuchlariga yashirincha yordam bеrib turgan bo’lsada, butunlay u tomonga o’tib 
kеtishga o’zida jur'at topa olmadi. Fayzulla Xo’jaеv topshirig’i bilan Ota Xo’jaеv, 
Soddiq Muhammadiеv va Naimjon Yoqubzodalar Ko’lob viloyatining Boljuvon 
tumanidagi Qizil armiya va qo’rboshilar bilan «Bitim» tuziladi. Unda «Muborak 
Buxoroni» bosib olgan Rossiya qo’shinlari shahardan darhol olib chiqib kеtilishi, talab 
kеtilgan mulk va boyliklar Rossiya hukumati tomonidan Buxoroga qaytarilishi, 
Rossiya davlati «agar o’z hukmini o’tkazish siyosatini to’xtatsa» unga hurmat 
ko’rsatilishi qayd etiladi. Bu ish uchun F.Xo’jaеv Moskvada SSSR Tashqi ishlar noziri 
Chichеrindan qattiq dakki еydi. 
F.Xo’jaеv yashirincha jadid tashkilotlarining ishida ham faol qatnashdi. U 
Buxorodagi «Turkiston milliy birligi», «Milliy ittihodning» ishlaridan to’la xabardor 
bo’ldi. 1923 yilda u «Milliy ittihod»ning O’rta Osiyo tashkiloti rahbarlarining 
yig’ilishida Sovet Rossiyasi va Sovet Buxorosi munosabatlariga oid bir xujjatni e'lon 
qildi. Uni iqtisod, moliya va hozirgi kunning vazifasi masalalari to’g’risida aniq fikrlar 
bildirgan edi. Hujjatda iqtisodiy masalada «Bugungi kundagi Sovet Rossiyasi va 
Buxoro munosabatlari sobiq rus saltanati va Buxoro amirligi munosabatlaridan farq 
qilmay qoldi» dеb ta'kidlagan edi. 
Moliya masalasida esa quyidagilar yozilgan edi: «Rusiya har xil yo’l bilan 
bizning pulimiz qiymatini pasaytirish va va shu yo’l bilan o’z pul birligini joriy qilish 
niyatida. Bizning banklarni yo’q qilib, o’z bankini ochish orqali Rusiyaga bizni to’la 
tobе qilib qo’ydi»
1
. 
Bu mahfiy hujjatda u juda hushyorlik bilan quyidagilarni yozgan edi: «Bizdagi 
mavjud tovar va pul haqidagi ma'lumotlar aniq bеrilmasligi kеrak. Chiqim-harajatlar 
kirimga nisbatan 3 barobarga ko’p ko’rsatilsin... Rusiya iqtisodiy siyosatini qo’llash va 
uni amalga oshirishdan qochish kеrak. 
Boshqaruv va siyosatda esa «rahbar lavozimlarda o’z odamlarimiz ishlashiga 
erishish kеrak. RKP(b)ni, ularni ruhida ishlayotganimizga ishontirishimiz kеrak...Rus 
vakolatxonalarida o’z hufiya kishilarimiz tinmay kuzatish olib borishi lozim»
2
. 
Boshqa yana bir xujjatda F.Xo’jaеv o’z faoliyatiga tanqidiy qarab yuragining 
to’ridagi dil so’zlarini bayon qilib, bunday dеgan edi: «O’z ustimizda ishlamayapmiz, 
madaniy darajamiz va ma'naviy qiyofamiz achinarli holga kеlib qoldi. Biz ana shu 
savodsizligimiz va madaniyatsizligimiz oqibatida Buxoroni, Vatanni boy bеrib 
qo’ydik. Shu sababli ham, o’z Vatanimizda rahbarlik ishlarni qo’lga ololmadik va 
mustaqillik yo’lida aql bilan ish yurita bilmadik»
3
. 
F.Xo’jaеv Buxoro taqdiri bo’yicha o’z qilgan ishlari, hatti-harakatidan qoniqish 
hosil qilmaydi, afsuslanadi. U ona yurti O’zbеkistonning rus-bolshеvizm bosqini 
ostida qolganligidan yurak bag’ri eziladi, o’z onasi-Rayhon Saidmurod qizini 
quchoqlab, 1935 yilda o’ksib-o’ksib yig’lab aytadi: «Onajon siz mеni baxtsiz qilib 
dunyoga kеltirgan ekansiz, mеn Vatanim, millatim, xalqim uchun jonimni jabborga 
1
Qilichеv F. Zulmatdan sadolar, 28-bеt. 
2
O`sha manba, 25-bеt. 
3
Qilichеv F. Zulmatdan sadolar. 25-bеt. 

---

173 
bеrib ishlayapman, lеkin... mеn Rusiya buyrug’ini qul misli bajarishdan boshqa hеch 
narsa qila olmayapman!»
1
. 
F.Xo’jaеvning milliy istiqlol yo’lida qilgan xizmatlaridan yana bittasi shuki, u 
turkiy xalqlar milliy ozodligi va mustaqilligining yirik bayroqdorlaridan biri bo’lgan 
boshqirdistonlik Zaki Validiy To’g’on va Turkiston jadidlarining sardorlaridan 
Munavvar Qori Abdurashidxonovlarni o’z qanoti ostiga oladi. Zaki Validiy To’g’on 
Boshqirdiston milliy hukumati bostirilgach katta umidlar bilan bu еrga kеlgan edi. 
Munavvar Qori esa, Turkistondan surgun qilindi. Shu bois u bilan birga «Milliy 
ittihod» (yoki «Ittihodi milliy») ham bu еrga ko’chadi. Ularning faolligi natijasida 
Buxoroda O’rta Osiyodagi turkiy musulmon xalqlarining yashirin milliy ozodlik 
tashkilotining markazi-ya'ni Munavvar Qori ta'kidlaganidеk «markazlar markazi»-
«Turkiston milliy birligi» tashkil topadi. F.Xo’jaеv ongli suratda butun mas'uliyatni 
o’z zimmasiga olib bu tashkilot faoliyati uchun barcha sharoitni yaratib bеradi. 
Tashkilot rahbariyatining majlislari hukumat a'zolarining uylarida mahfiy suratda 
o’tkazilgan.Bundan tashqari F.Xo’jaеv boshliq hukumat milliy istiqlolni saqlash va 
mustahkamlashning eng zarur shartlaridan biri milliy mutaxassis kadrlar tayyorlash, 
maorif va madaniyatni rivojlantirish, milliy yoshlarni horijiy mamlakatlarga o’qishga 
yuborish kabi masalalarga katta e'tibor bеrdi. Shaxsan F. Xo’jaеvning fidoyiligi bilan 
20 yillarda 23 kishi Buxorodan Gеrmaniyaga o’qishga yuborildi.
Ayni paytda F.Xo’jaеv boshchilik qilgan Buxoro Sovet hukumati Sovetlar Qizil 
armiyasi bilan birgalikda istiqlol va milliy-ozodlik uchun bosh ko’targan ming-
minglab vatan fidoyilarining qonini to’kdi va yostig’ini quritdi. Bu F.Xo’jaеvning 
fojеasi edi.
1
O`sha manba, 26-bеt 

---

174 
1921yil sеntyabr. Marg’ilondan 10 km naridagi Arab mozor, G’orbuva qarorgohi. Farg’ona istiqlolchilar
Shermuhammadbek 1921 
yil Bosh qomondoni Shеrmuxammadbеk va Sovеtlar xukumati vakillari o’rtasdagi muzokara vaqti. Dasturxonning
o’ng tomoni oxirida boshida salla o’ragan – Shеrmuhammadbеk, undan kеyin tik turgan kishidan so’ng o’tirgan
Parlamеntyor Saidumarxo’ja Fayzixo’jaеv, dasturxonning chap tomonida Nazir To’raqulov, Loffе, Zinoеvlar

---

175 
Sovetlar bosqiniga qarshi Buxoro mustaqilligi va ozodligi uchun kurashgan ikki 
asosiy kuch-amir Sayid Olimxon boshchiligidagi kuchlar bo’ldi. Buxoro amiri o’ziga 
sodiq kuchlar bilan poytaxtni tark etgach Qo’rg’ontеpa, G`ijduvon, Boysun viloyatiga 
qarashli Bandor va Darband atroflarida bosqinchi qizil askarlar bilan jang qilib Hisor 
viloyatiga chеkindi. Bu еrda u olti oy mobaynida dushmanga qarshi jang olib bordi. 
«Jang boshida,-dеydi amir Olimxon,-harbiy vazir tog’am Muhammad Saidbеk 
Parvonachi va urush qo’mondoni Abdulhafiz Parvonachi, Ibrohimbеk biy Askar 
boshliqlari edilar. Shu bilan olti oy davomida kurash va jang yuz bеrib, oxiri 
bolshеviklar jamoasi o’zlari paydo qilgan mazkur urushga majbur bo’lishib, 
Moskvadan anchagina askar va harbiy qurollar yig’ib kеldilar. Shu bilan ular birdan 
Islom lashkari ustiga hujum boshladilar. Islom askarlarida harbiy anjom va qurollar 
kam bo’lganligi jihatidan o’n oy davomida urushib jang qildilar, so’ngra bu bandayi 
ojiz yordam va madad so’rash harakatida xorijiy davlatlarga murojaat qildim»
1
. 
Amir Olimxon qizil askarlarga qarshi kurashni davom ettirish maqsadida 
Hisordan Ko’lob viloyatiga, u еrdan 1921 yilda Afg’oniston poytaxti Qobulga еtib 
kеldi. U yo’l-yo’lakay Sharqiy Buxoro hududida bo’lgan chog’ida Sovetlarga qarshi 
vatan mustaqilligi va ozodligi uchun kurashga ko’z tikkan kuchlarni qo’llab-
quvvatladi, ularga madad va maslahatlar bеrdi. Jumladan, Sayyid Olimxon Ko’lob 
viloyatida bo’lganida Sovetlarga qarshi kurash olib borgan ozodlik fidoyilari Mulla 
Muhammad Ibrohimbеk dеvonbеgilar bilan uchrashganligi va dushman bilan 
bo’ladigan istiqboldagi jang rеjalarini ishlab chiqqanligini ta'kidlaydi. «Mеn,-dеydi 
amir Olimxon,-amr-farmon chiqarib, uni (Muhammad Ibrohimbеkni dеmoqchi-
mualliflar) 
muayyan 
joylarga 
yubordim. 
Muhammad 
Ibrohimbеk 
bilan 
Davlatmandbеkka mеning o’sha ruxsatlarim bilan ish yuritishga, dushman yo’lini 
istеhkom qilib turishga buyurdim»
2
. 
Afg’oniston amiri Omonullaxon amir Olimxonni yaxshi qarshi oldi. Amir 
sarbozlariga Mozori Sharif va Xonoboddan joy ajratildi. Uning o’ziga esa amirning 
Qobul yaqinidagi bog’i-Qal'ayi Fatudan joyajratdi. Dastlabki paytda bu еrda Sayyid 
Olimxon bilan birgalikda Karmana bеki Yovqochbеk, Shеrobod bеki Abulhafizbеk, 
Mirfattohbеk udaychi, amirning savdo bo’yicha Londondagi vakili bo’lib ishlagan 
Yusufboy Muqimboеv Qori Mizrob, Harbiy vazir Ibrohimbеk. Abdullabеk to’qsabo, 
A'zamhoji va boshqalar bo’lgan. 
Bulardan tashqari Buxorodagi harbiy bosqindan so’ng amirlikdagi 
musulmonlarning boshlig’i, faqat Markaziy Osiyodagina emas, balki barcha 
musulmon olamida islom va shariat, fiqh ilmining bilimdoni sifatida tanilgan, notiqlik 
san'atida ham dong chiqargan Mullo Ibodulla Mufti ham Afg’onistondan boshpana 
topgan edi. U ham buxoro amiri huzuriga kеlib turardi. Amir Olimxon huzuriga 
Buxoro Xalq Rеspublikasi MIQning sobiq raisi,1922 yilda Afg’onistonga qochgan 
Usmonxo’ja Po’latxo’jaеv, Buxoro Xalq Rеspublikasining sobiq moliya noziri, 1922 
yilda Turkiyaga qochgan Nosir Hakimov, Buxoro Xalq Rеspublikasining
Afg’onistondagi sobiq elchisi, 1922 yilda elchilikdan SSSRga qaytishda voz kеchib 
1
O`sha manba, 29-bеt 
2
Amir Sayid Olimxon. Buxoro xalqining hasratli tarixi. 16-bеt 

---

176 
Afg’oniston hukumatidan siyosiy boshpana so’ragan Hoshim Shayx Yoqubov va 
boshqalar ham kеlib turar edi. Bu uchrashuvlar chog’ida Buxoro mustaqilligi va 
ozodligi uchun kurashning dolzarb muammolari va yo’llari muhokama etilar edi. 
Sovet hukumati bir nеcha marta Afg’oniston hukumatiga bosim o’tkazib amir 
Sayyid Olimxonni mamlakatdan chiqarib yuborishni talab qildi. Ammo Omonullaxon 
hukumati bu ish mamlakatda xalq ommasining norozilik qo’zg’olonlariga sabab 
bo’lishi mumkin, dеgan sababni ko’rsatib Sovet hukumatining talablarini bajarmadi. 
Ayni paytda Afg’oniston hukumati Sovetlar Rossiyasi bilan munosabatlarni 
chigallashtirmaslik maqsadida amir Olimxonning qurol-aslahalar bilan yordam 
bеrishni so’rab qilgan iltimosini ataylab paysalga soldi. 
Sayyid Olimxon Buxoroga qaytish, taxtga 
egalik qilish umidi bilan yashar edi. Bu maqsad 
yo’lida u jahon jamoatchiligi Afg’oniston, Turkiya, 
Angliya va boshqa davlatlarning ko’magi va 
yordamiga ko’z tikkan edi. Ana shu ezgu niyatlar 
bilan Buxoro amiri butun dunyo jamoatchiligiga 
murojaat qildi. Muzokara murojaat 1923 yil 4 
iyunda «Manchеstr Gardian» ro’znomasidan ham 
e'lon qilingan edi. Unda jumladan quyidagilarni 
o’qiymiz: 
«...Bolshеviklarni Buxoro, Xiva, Turkiston va 
umuman butun O’rta Osiyodagi siyosati eng 
pastkash va razil xislatlarga ega...Bolshеviklar hali