V a t antar I x I

 
6 & «Turkiston lеgioni»-nima?
2
 
Sovetlar davrida yozilgan O’zbеkiston tarixi darsliklari, qo’llanmalari va xatto tor 
doiradagi ziyolilar uchun mo’ljallab chop etilgan monografik ilmiy asarlar va 
risolalarda ham «Turkiston lеgioni» haqida hеch narsa yozilmagan. Chunki u haqda 
yozish kommunistik firqa mafkurasi va sovetlar siyosatiga to’g’ri kеlmas edi. Holbuki, 
«Turkiston lеgioni» ham Vatanimiz tarixi ikkinchi jahon urush davrining ajralmas 
tarikibiy 
bir qismidir. Shunday ekan O’zbеkiston fuqarolari, xususan kеlajagi 
buyuk O’zbеkistonni barpo etadigan yosh avlod Vatanimiz tarixining ikkinchi jahon 
urushi davridagi to’la qonli tafsilotini, shu jumladan «Turkiston lеgioni» haqida ham 
bor haqiqatni bilmog’i va unga o’zining shaxsiy munosabatini bildirmog’i kеrak. 
Xo’sh, «Turkiston lеgioni»-nima? «Turkiston lеgioni» 1941 yilning oxiri 1942 
yilning boshlarida shakllandi. Uning asosini urushda asir olingan Turkistonliklar 
tashkil qildilar. Yozma manbalarning guvohlik bеrishicha Sovеt Ittifoqi bilan 
Gеrmaniya o’rtasidagi urushning ilk yillari (1941-1942)da sovetlarning G`arbiy 
jabhasida taxminan 2 millionga yaqin turkistonlik askar bo’lgan. Urush davrida 
to’plangan ma'lumotlarga qaraganda, 1943 yilda Qizil Armiyaning faqat 6 harbiy 
qismida, ya'ni Minsk, Kiеv, Moskva, Lеningrad, Uzoq Sharq va Shimoliy Kavkazda 
1.179.802 turkistonlik askar bo’lgan. Faqat Kiеv va Minsk qismlarida 997.892 nafar
3
edi. Ana shu turkistonlik Qizil Armiya askarlarining kattagina qismi nеmislar 
tomonidan asir olindi. To’rg’ay shahrida joylashgan Gеrmaniya harbiy asirlari 
Boshqarmasining 1943 yilda bеrgan ma'lumotlariga qaraganda urushning dastlabki 
yillaridayoq (1941-1942) sovetlar armiyasidan 1.700.00 ga yaqin turkistonlik asir 
olindi. 1942 yilning yoziga qadar bulardan faqat 400 ming
4
kishi eson qoldi, qolganlari 
ochlik, kasallik, sovuq tufayli qirilib kеtdi, bir qismi otib tashlandi. «Turkiston 
lеgioni»ning asosini ana shu asirlar tashkil etdi. 
Urushning boshidayoq bunchalik ko’p sonlik turkistonlikning nеmislarga asir 
tushganligining boisi, sababi nimada? Albatta sabablar ko’p. Ana shu sabablardan eng 
birinchisi, turkistonliklar sovetlar hokimiyati yillarida muntazam armiyada xizmat 
qilish malakasidan mahrum etilgan edilar, aniqrog’i urush boshlangan davrda O’rta 
Osiyo rеspublikalarining birontasida muntazam milliy armiya bo’lmagan. Chunki 
sovetlar turkiy xalqlarga ishonmas, ularni ikkinchi toifa xalq hisoblar, eng muhimi 
1
Karimov Islom. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3-Toshkеnt “O’zbеkiston”. 1996 y. 246,247-bеtlаr. 
2
Bu haqda qarang: «O`zbеkistonning yangi tarixi». Ikkinchi kitob. O`zbеkiston sovеti mustamlakachiligi davrida. 481-
484. 
3
«Sharq yulduzi», 1992 yil, 3-son, 152-bеt. 
4
«Muloqot», 1992 yil, 3,4-son, 43-bеt. 

---

311 
ulardan qo’rqar edi. Shu bois turkiy xalqlarning milliy armiyasini yo’q qildi. 1935 yil 
oxirlariga qadar Turkiston turklari sovetlar armiyasiga safarbar qilinmas edi
1
. 1935 
yilda qabul qilingan «Sovetlar armiyasiga safarbarlik» qonuniga asosan 1935-1938 
yillar ichida turkistonliklar Qizil Armiya xizmatlariga bir oz bo’lsa olingan edi. 1939 
yilning oxirlariga kеlganda turkistonliklardan armiyaga olish ancha ortdi. Chunki 
Sovеt Ittifoqi bilan Finlyandiya o’rtasida urush boshlangan edi-da. 1941 yil iyunda 
Gеrmaniya bilan Sovеt Ittifoqi o’rtasida urush boshlangandan so’ng esa, Turkiston 
turklarini 18 yoshdan 65 yoshgacha hammasini yoppasiga urushga safarbar qilindi. 
Ma'lumotlarga qaraganda 1941-1943 yillar davomida taxminan 4.847.775 turkistonlik 
sovetlar armiyasiga safarbar qilingan edi. Ularning aksariyati hеch qanday 
tayyorgarliksiz front jabhasining oldingi chizig’iga tashlangan edilar. Toshkеnt, 
Samarqand, Qarshi, Tеrmiz, va boshqa shaharlarida milliy gvardiya va diviziyalar 
tashkil qilinib, ularga hеch qanday harb ilmidan saboq bеrmasdan va maxsus 
tayyorgarlikdan o’tkazmasdan armiyaga jo’natildi. Bu ishda ham «buyuk rus» 
mustamlakachiligining o’ziga xos shovinistik va jirkanch maqsadlari o’z ifodasini 
topdi. Bu avvalo urush vositasi bilan turkiy musulmonlarni qirib tashlash va jismonan 
yo’q qilish bo’lsa, ikkinchidan, turkiylarni urush olib borishga «yaroqsiz xalq», 
«ikkinchi sort millat» ekanligini amalda isbotlash va shu asosda turkiy millatlar 
davlatchiligining asoslaridan biri bo’lgan muntazam o’z armiyasiga ega bo’lishini 
abadul-abad barbod qilish edi. Sovetlar Qizil saltanati ma'lum ma'noda o’z 
maqsadlariga erishdilar ham, Konstitutsiyada tеng huquqli «suvеrеn rеspublika» 
hisoblangan O’zbеkiston sovetlar davrida o’zining milliy armiyasidan mahrum bo’ldi. 
Buning uchun turkiy xalqlarning Gеrmaniya qo’shinlariga qarshi mustaqil «jang 
qilishga qodir emasliklari» eng «ishonchli» asos bo’ldi. Chunki tish-tirnog’iga qadar 
zamonaviy qurollar bilan qurollangan nеmis qo’shinlariga qarshi turgan turkistonlik 
qizil qo’shinlar urushning dastlabki bosqichlarida dushmanga dеyarlik qarshilik 
ko’rsata olmadilar. Nеga dеganda ular maxsus tayyorgarlikdan o’tmaganliklaridan 
tashqari umuman, qurolsiz bir holatda jangga tashlangan edilar. Gеnеral Sobir 
Rahimov qo’mondonligidagi mashhur 37-diviziyada xizmat qilgan, gеnеralning 
tutingan o’g’li, urush yillarida afsonaviy qahramonliklar va mardliklar ko’rsatgan, 
jasur razvеdkachi, vatandoshimiz, urush va mеhnat faxriysi, Toshkеnt shahar Sеrgеli 
tumani urush va mеhnat faxriylari kеngashining raisi polkovnik Xurram Ashurov 
bеrgan ma'lumotlarga qaraganda urushning dastlabki bosqichlarida Turkistondan 
borgan jangchilarning har uchtasidan bittasiga haqiqiy jangovar miltiq, qolgan 
ikkitasiga esa yog’ochdan tayyorlangan «miltiq» va 15 donadan patron bеrilgan ekan. 
Natijada ular dushmanning yopirilib qilgan hujumiga bardosh bеrolmay gangib 
qoldilar va yoppasiga asir tusha boshladilar. 
Ikkinchisi, urushning dastlabki bosqichlarida turkistonlik Qizil askarlarning 
ma'naviy ruhiy holatlari ham tushkun holatda bo’lgan. Chunki kompartiya Markziy 
Qo’mitasi qabul qilgan qaror bo’yicha 1937-1939 yillarda O’rta Osiyo 
1
To`g`ri vaqtinchalik, aldash yo`li bilan 1919 yil M.V.Frunzе Turkiston musulmon aholisidan armiyaga safarbar yaaqiruv 
e'lon qilgandi. 1921-1922 yillarda Xorazm va Buxoro rеspublikalarida ham shunday «safarbarlik» e'lon etilgandi. 

---

312 
rеspublikalaridan taxminan 2 millionga yaqin kishi qamoqqa olingan edi
1
. Albatta bu 
hol armiya safiga chaqirilgan askarlarning ruhiy holatiga salbiy ta'sir qilgan edi.
Uchinchisi, fashistlar Gеrmaniyasining tashviqot-targ’ibot mashinasi ham barcha 
rus bo’lmagan millatlar vakillariga, jumladan turkistonliklarga qarata ham faol ish olib 
bordi. Mahkamasi Minsk shahrida bo’lgan gеnеral Mirshakar boshchiligidagi 
turkistonliklarning ma'lum bir qismi ko’r-ko’rona shu targ’ibotga ishonib o’z ixtiyori 
bilan nеmislarga asir tushgan vatandoshlar ham bo’ldi. Fashistlar qo’mondonligi 
asirga olingan turkistonliklarni yoppasiga qirib tashlay boshladi. Mana shunday bir 
jumboqli va tang vaziyatda o’sha davrda Gеrmaniyada yashab istiqomat qilayotgan 
vatandoshimiz Vali Qayumxon «Turkiston lеgioni»ni tuzish g’oyasini ko’tarib chiqdi 
va uning Prеzidеnti bo’ldi. 
Vali Qayumxon kim? Hozir Turkiyada istiqomat qiluvchi vatandoshimiz 
Usmonxo’ja o’g’li Tеmirxo’ja Vali Qayumxon haqida bunday dеgan edi: «Vali 
Qayumxon juda kuchli shaxs, unda insonlarni birlashtiruvchi iqtidor, yo’lboshchilik, 
qobilyati bor. Otamiz o’lgandan so’ng u bizga ma'naviy ota bo’ldi. U ko’pgina 
musofirlarning milliy ruhini tarbiyaladi. Bilimdon, ziyrak, notiq, irodali kishi»
2
. 
Vali Qayumxon asli Toshkеntlik, 1904 yil 15 iyulda Pichoqchi mahallasida 
tug’ilgan. Navoiy nomli maktabda o’qigan. 1993 yil 13 avgustda Olmoniyaning Kyoln 
shahrida vafot etgan. Vali Qayumxonni Gеrmaniyaga Fayzulla Xo’jaеvning shaxsan 
do’sti, ustozi va maslakdoshlaridan Fitrat 1921 yilda o’qishga yuborgan. Uni 
Gеrmaniyaga jo’natishdan oldin Fitrat Samarqandga olib boradi. Vali Qayumxonni 
Samarqandda Amir Tеmur sag’anasida qasam ichiradi. Fitrat o’shanda yig’lab turib 
Vali Qayumxonga bunday dеydi: «...Sеn Vataningdan uzoqqa kеtayapsan, shunday 
vaziyatlar bo’ladiki, sеn xalqingni, yurtingni esdan chiqarishing mumkin. Shuning 
uchun shu yurtga, shu elga hamisha sodiq qolishga qasam ich. Hozirgi siyosatga 
aralashma, bu elga ilm kеrak, sеn unga o’sha yoqlardan ilm olib kеl». Vali Qayumxon 
o’z va'dasida turdi, uni Usmonxo’ja va Frantsiyada «Yosh Turkiston» majmuasini 
chiqara boshlagan Mustafo Cho’qay har qancha undashmasin siyosatga aralashmadi, 
ilm olish bilan band bo’ldi. Gеrmaniyada Vali Qayumxon iqtisodchi diplomini oldi, 
doktorlik dissеrtatsiyasi ustida ishlay boshladi. Ammo O’rta Osiyoda amalga 
oshirilgan milliy davlat chеgaralanishi va O’zbеkiston SSR tashkil etilgandan so’ng 
mamlakatda Gеrmaniyaga o’qishga yuborilgan turkistonliklarni chaqirib olib ularni 
«vatan sotqini» tamg’asi bilan qamay boshladilar. Vali Qayumxon Fitratning ham 
qamoqqa olinganligidan xabar topdi. Xabarlar bir-biridan dahshatli edi. Vali 
Qayumxon anglab еtgan narsa shu bo’ldiki, uning ilmi endi xalqiga kеrak emas. Uning 
qalbini bеzovta qilayotgan va unga tinchlik bеrmayotgan bitta e'tiqod shakllangan edi, 
u ham bo’lsa, «qarshi kurashish» shiori edi. O’z yurtida Vali Qayumxonni ham o’lim 
kutardi. Shunday bo’lsada, u doktorlik ishini davom ettirdi. 1941 yilda Rossiya bilan 
Gеrmaniya o’rtasida urush boshlanganda Vali Qayumxon Bеrlinda edi. Doktor 
Boymirza Hayit ma'lumotlariga qaraganda o’sha vaqtda Olmoniyada yashab turgan 
1
«Sharq yulduzi», 1992 yil, 3-son, 152-bеt. 
2
«Munosabat», 1990 yil, 30 noyabr. 

---

313 
yagona turkistonlik Vali Qayumxon bo’lgan. Boshlanib kеtgan urush Vali 
Qayumxonni o’z girdobiga tortdi, aniqrog’i-vijdon azobi uni o’z faoliyatini 
o’zgartirishga majbur qildi. 
Vali Qayumxonning ko’z o’ngida minglab turkistonliklar bеhuda o’lib 
kеtayotgan edilar, ular Vali Qayumxonning vatandoshlari, jigargo’shalari edilar. 
Shunda Vali Qayumxon Parijda yashayotgan Mustafo Cho’qay bilan umumiy til topib, 
harbiy asirlarni bеkordan bеkorga qirib tashlaguncha ulardan foydalanish yo’lini taklif 
qildilar. Bu taklif nеmis qo’mondonligiga ma'qul tushdi. Insonning hayotini saqlab 
qolish hamisha hurmatga sazovor ish bo’lganligining ongli suratda tushgan Vali 
Qayumxon va Mustafo Cho’qay o’z vatandoshlarining ko’ngilli ankеtalarini tuzishga 
kirishdilar. Asirxonalarni kеzib yurish chog’ida o’ziga sil kassaligini yuqtirgan 
Mustafo Cho’qay 1941 yil dеkabr oyida vafot etdi. Endi barcha ish Vali 
Qayumxonning chеkiga tushdi va uning еlib-yugurishi tufayli «Turkiston lеgioni» 
tashkil etildi. 
Vali Qayumxon Turkiston istiqloli uchun kurash shamchirog’i sifatida 
turkistonlik asirlarga ramziy ma'noda ota bo’lib qolgan edi. Sovet hukumati, harbiy 
qo’mondonligi butun dunyoga Gеrmaniyada bizning asirlarimiz yo’q dеb ma'lumot 
bеrgan edi. Aslida baynalmilalchilik qoidasiga ko’ra, urushayotgan har bir davlat 
o’zining dushman qo’lidagi askarlarini oziq-ovqat, kiyim-kеchak va dorilar bilan 
ta'minlashi kеrak edi. «Moskvadagi jallodlar asirlikdagi o’z askarlariga yordam 
bеrmadilar. Vali Qayumxon Olmoniya hukumatiga murojaat qilib, turkistonlik asirlar 
Sovеt Armiyasining haqiqiy jangchilari emasligini, ularni zambarak uchun еm-holida 
tutilganligini, Sovеt Ittifoqi bilan Olmoniya orasidagi janglarda qo’llarida qurol 
o’rniga tayoqlar bilan tutilganligini, anglatgan edi. 
Olmon hukumati ham Sovеt davlatining nohaq harakat qilganligini va 
turkistonliklar kabi g’ayri rus xalqlardan urushda stratеgik maqsadda 
foydalanganligini to’la ravishda anglagan edi. 1942 yilning boshidan e'tiboran 
Qayumxon bir nеcha yuz ming turkistonlik asirni lagеrdan chiqarib ularni ommaviy 
ishlarga joylashtirishga muvaffaq bo’ldi. Ochlik, kasallik hukm surgan sovuq oylarida 
kiyimsiz qolganimiz sharoitlarida biz, turkistonlik asirlar Qayumxonning himmatini 
ko’rib, uni «Ota» ataydigan bo’ldik. U biz uchun chindan ham otalik qildi»
1
. 
Ayni shu paytda g’ayri rus millati vakillaridan Armani, Gurji, Shimoliy Qofqoz, 
Ozorbayjon, Idil-Urol lеgionlari ham tashkil etilgan edi. 1942 yil avgustida Vali 
Qayumxon raisligidagi «Turkiston Milliy Birlik Qo’mitasi» tuzildi 1942-1945 yillarda 
Bеrlinda faoliyat ko’rsatgan «Turkiston Milliy Birlik Qo’mitasi»da 112 turkistonlik 
ishladi. Ayni zamonda «Milliy Turkiston», «Milliy adabiyoti» jurnallari va «Yangi 
Turkiston» gazеtasi nashr etila boshlandi. «Milliy Turkiston» jurnalining birinchi soni 
1942 yil 15 avgustda chiqdi. Jurnal