V. A. Kosteckiy MÁmleket hám huqíq tiykarlarí

Diniy-dástúriy  «huqıqıy  shańaraq»  (Yaponiya,  Hindstan,  Qıtay  h.t.b.) 
tiykarǵı huqıq deregi sıpatında diniy tártip-qaǵıydalardı moyınlaydı.
Degen  menen  usı  «huqıqıy  shańaraqlar»  bir  jaǵdayda  tek  nızamlarǵa, 
basqa jaǵdayda — precedentlerge, yaǵnıy sud qararlarına, úshinshi jaǵdayda 
diniy-huqıqıy  normalarǵa  tiykarlansa  da,  turmıs  olarǵa  degen  sonday 
talaplardı qoyadı, olardı itibarsız qaldırıwǵa bolmaydı. Sonıń ushın «huqıqıy 
shańaraqlar»  nızamların  sud  precedenti  tártip-qaǵıydaları  menen,  diniy-
huqıqıy  normalardı  bolsa  nızam  hám  kodeksler  menen  biraz  iykemlesiw-
sheń  halda  biriktiredi.  Bul  jaǵdaylar  mámleket  nızamların  jaratar  eken, 
turmıs  talapları  menen  esaplasıwǵa  májbúrligin  hám  shárt  ekenligin 
dálilleydi.
Hárqanday  jámiyette  hám  mámlekette  huqıq  sisteması  obyektiv  túrde 
jaratıladı,  degen  menen,  birden-bir  nızam  shıǵarıwshı  bunı  jeke  qálewi 
hám ıqtıyarı menen ámelge asıra almaydı. Bunday óz basımshalıqtan tur-
mıstšń ózi bas tartadı.
Huqıq  adamlar  paydası  ushın  xızmet  etiwge  shaqırılǵanı  sebepli, 
onıń sisteması nızam tárepinen turmısta shınında da bar bolǵan jámiyet-
lik qatnasšqlarǵa baylanıslı halda dúziledi. 
Qollanılıp  atırǵan  huqıq  normaları  ǵalabalıq  tártipke,  yaǵnıy  usı 
huqıqıy sistemasınıń ulıwma principlerine qayshı kelgen ayırım jaǵdaylar-
da xalıq aralıq huqıqtı qollanıw sheklenedi. Bul qaǵıyda ǵalabalıq tártip 
haqqındaǵı qosımsha shárt dep ataladı.
Sırtqı  sawda-satıq  pitimleri  (mısalı,  sırt  el  qatnasındaǵı  aldı-sattı 
shártnamaları)nen kelip  shıǵatuǵın  minnetlemelerdi  ilajı  barınsha  nátiy-
jeli  ámelge  asırıw  ushın  sırt  elli  fizikalıq  hám  yuridikalıq  tárepler—usı 
shártnamalar tárepleriniń huqıqıy haq-huqšqšn anıqlaw zárúrligi tuwıladı. 
Olarǵa qarata ádette tómendegi tártip túrleri qollanıladı:

---

15
 
— milliy  tárti p,  bunda  sırt  elli  yuridikalıq  hám  fizikalıq  tárepler-
diń  huqıqıy  haq-huqšqš  milliy  puqaralar   hám  yuridikalıq  tárepler  
haq-huqšqšna teńlestirilgen;
 
— imkanı  barınsha  qolaylıq  jaratıw  tártibi,  bunda  nızam  tárepinen  túrli 
sırt ellerdiń rezidentlerine tiyisli huqıqıy haq-huqšqš belgilenedi.