V. A. Kosteckiy MÁmleket hám huqíq tiykarlarí

57
HUQÍQÍY UQÍPLÍLÍQ HÁM QATNAS UQÍPLÍLÍǴÍ
Huqıqıy  qatnasıqlar  subyekti  bolıw  ushın  shaxslar  huqıqıy  uqıplılıq 
yamasa qatnas uqıplılıǵına iye bolıwı kerek.
Huqıqıy  uqıplılıq — puqaralardıń  huqıq  hám  wazıypalarına  iye  bolıw 
uqıplılıǵı. Puqaranıń huqıqıy uqıplılıǵı ol tuwılǵan waqıttan baslap payda 
boladı hám pútkil ómiri dawamında saqlanadı.
Qatnas  uqıplılıǵı — shaxslardıń  óz  háreketleri  menen  huqıq  hám 
wazıypalardı orınlaw uqıplılıǵı. Bul ruwxıy hám jas shekleniwleri menen 
baylanıslı.
Qatnas uqıplılıǵı tómendegishe boladı: 
 
— tolıq kólemde (18 jastan baslap);
 
— erjetpegenler (14 jastan 18 jasqa shekem);
 
— kishi jastaǵı erjetpegenler (7 jastan 14 jasqa shekem).
Puqaralıq  kodeksine  erjetpegenler  emansipaciyası  túsinigi  kirgizildi, 
latın  tilinen  awdarǵanda  «emansipaciya»  sózi  «boysınıwdan  azatlıqqa 
shıǵıw, huqıqlarda teńlesiw» degen mánisti ańlatadı. Erjetpegenler tómen-
degi jaǵdaylarda tolıq yuridikalıq bilimge iye dep tán alınadı:
 
— 16 jasqa tolǵannan soń;
 
— erjetpegen  shaxs  tárepinen  miynet  shártnamasın  dúziw  yamasa  is-
bilermenlik  xızmetin  júrgiziwge  hám  ákesi,  hám  anasınıń  šrazılıǵı 
alınǵanda.
14  jasqa  tolmaǵan  (erjetpegen — kishi  jastaǵı  balalar)  kishigirim  tur-
mıslıq  pitimlerdi  orınlawǵa  (mısalı,  dúkánnan  nan  satıp  alıw,  sonday 
aq  ata-anası  yamasa  úshinshi  shaxslardan  alǵan  pul  qarjısınan  paydala- 
nıwǵa) haqšlı. Bunnan tısqarı, kishi jastaǵı balalar esesiz (tólemsiz) máp-
dar  bolıwǵa  qaratılǵan  ayırım  pitimlerdi  (tuwılǵan  kúnde  sawǵa  beriw) 
ámelge  asırıwı  múmkin.  Kishi  jastaǵı  balalar  orınlaǵan  pitimler  ushın 
olardıń ata-anası juwapker boladı.
14  jastan  18  jasqa  shekem  bolǵan  erjetpegenler  pitimlerdi  óz  ata-
analarınıń  jazba  šrazılıǵı  menen  dúziwge  haqılı.  Olar  erkin  túrde  óz  is 
haqı,  stipendiyası,  banktegi  amanatın  basqaršw,  avtorlıq  huqıqınan  pay-
dalanıwǵa haqılı.
Puqaranšń qatnasqa uqšplšlšǵš tek onšń jasšna (altš jasqa shekemgi bal-
alar qatnasqa beyimsiz) ǵana emes, al ruwxšy salamatlšǵšnšń jaǵdayšna da 
baylanšslš. Puqara óz háreketleriniń áhmiyetin túsine almaytuǵšn yamasa 
olardš basqara almaytuǵšn ruwxšy kesellik (aqšlš zayšp) puqaranš qatnasqa 

---

58
uqšpsšz  dep  tabšwǵa  tiykar  bolšp,  puqara  sonday  aq,  óz  háreketleriniń 
áhmiyetin túsinse de, biraq olardš basqara almaǵan jaǵdayda da qatnasqa 
uqšpsšz dep tabšlšwš múmkin.
Puqara tek sud tártibinde qatnasqa uqšpsšz dep tabšlšwš múmkin, bul 
bolsa  onšń  huqšqlaršna  kepillik  beredi  hám  qorǵaydš.  Puqara  qatnasqa 
uqšpsšz  dep  tabšlǵannan  soń  bunday  puqaraǵa  qáwenderlik  belgilene-
di.  Qáwender  qatnasqa  uqšpsšz  puqaranšń  nšzamlš  wákili  bolšp,  onšń 
huqšqlaršn qorǵaydš hám de onšń atšnan pitimler hám yuridikalšq áhmi-
yetke iye basqa háreketlerdi ámelge asšradš. Solay eken, puqara qatnasqa 
uqšpsšz dep tabšlšwšna sebep bolǵan tiykarlar biykar bolsa, sud densawlšǵš 
tiklengen  puqaranš  qatnasqa  uqšplš  dep  tabšw  hám  de  onšń  ústinen  bel-
gilengen qáwenderlikti biykar etiw haqqšnda sheshiwshi qarar shšǵaradš. 
Tapsšrma. 
1.  13 jasar Sh. muzškalš shšǵarma dóretti. Ol avtor bolšp 
esaplanama? Onšń nšzamlš máplerin kim beredi hám 
qorǵaydš?
2.  16  jasar  A.  ata-anasšnšń  jazba  razšlšǵš  menen  bir 
ay  dawamšnda  awdarmashš  bolšp  isledi.  Islep 
tapqan  pulšna  velosiped  satšp  aldš.  Ol  usšlay  islewge 
haqšlšma?  Ata-ana-nšń  arzasš  menen  bunday  pitimdi 
biykar etiw múmkinbe?