хомашё ва иш кучидан фойдаланиш, маҳсулотни ташиш ва сақлаш
харажатларини крсқартириш, божхона ва солиқ тўсиқларини четлаб
ўтишга интилиши билан боглиқ. Интернационал жиҳат эса бир нечта
мамлакатларда ўз филиалларига эга корпорация ўз нисбий устунлигидан
фойдаланиши билан боғлиқ ҳисобланади. Иктисодий мустақил
бир неча
корпорациядан кўра, маҳсулотни битта корпорация томонидан қатор
мамлакатларда ишлаб чиқариш афзалрокдир. Шунингдек, ТМК солиқ-
ларни қисқартириш мақсадида ҳисоботни бошқариши ва унга тегишли
бўлган технология устидан назоратни урнатищи мумкин. Ушбу имконият
тўлиқ назорат қилинадиган филиаллар ёрдамида амалга оширилади.
ТМКлар куйидаги хусусусиятлари билан бопгқа компаниялардан
фарқланади:
1) халкаро меҳнат тақсимотининг фаол иштирокчилари эканлиги;
2) хапқаро ишлаб чиқариш
мажмуаларини яратиб, қўшимча имко-
ниятларга эга бўлиши;
3) глобал ишлаб чиқариш кучлари ва ресурсларидан фойдаланиш;
4) оммавий истеъмолчилар учун ишлаши;
5) капитални базавий мамлакатда юз бераётган жараёнларга боғлиқ
бўлмаган ҳолда амалга ошириши;
6) юқори технологияли ва фан сигимкорлиги юқори бўлган
тармоқларда фаолият олиб бориши. Ушбу тармоқлар ривожланиши катта
ҳажмдаги капитал қўйилмалар ва юқори малакали мутахассисларни талаб
этади.
Шу билан бирга ТМКнинг ривожланиши куйидаги қарама-қарши
тенденцияларга эга:
- улар ўртасида рақобатнинг кескинлашуви;
- ўзаро ҳамкорлик муносабатларининг ўрнатилиши.
ТМК ўртасидаги ўзаро ҳамкорлик муносабатлари куйидаги шаклларда
намоён бўлиши мумкин:
1) халқаро кооперация — дастлаб, ривожланаётган мамлакатларнинг
қазиб чиқариш ва қайта ишлаш тармоқларида намоён бўлган бўпса, кейин
чалик юқори технологияларни талаб қилувчи, илмий-техника тараққиёти
ютуқлари кенг қўлланиладиган соҳаларда амалга оширила бошланди;
2) стратегик альянслар - жаҳон бозоридаги глобал иқгисодий
масалаларни биргаликда ҳал этиш мақсадида
тузиладиган фирмалараро
иттифоқ бўлиб, ушбу иттифоқ мазкур фирмаларнинг бошқа соҳаларда
рақобатлашувига тўсқинлик қилмайди. Огратегик альянслар технологик
тадқиқотларни олиб бориш, қўшма ишлаб чиқаришни амалга ошириш ва
маҳсулотни сотишда ҳамкорлик қилиш мақсадида барпо этилади;
3) стратегик оилалар - ўзаро рақобатда бўлган корпорацияларнинг
халкаро бозорларда бир-бирини тўлдирувчи
стратегияни амалга ошириш
мақсадидаги бирлашувидир;
490
4) стратегик тизимлар - турли тармоқлардаги (ишлаб чиқариш
корхоналари, савдо фирмалари, банклар) корхоналарнинг узоқ муддатли
ҳам кор л иг ига асосланган бирлашма бўлиб, мақсади ахборотлар, персонал
ва технологиялар алмашишдан иборатдир;
5) халқаро бирлашиш ва қўшиб олишлар. Халқаро рақобатнинг
кучайиб бориши натижасида XX асрнинг 80-йилларидан
бошлаб ТМК
иштирокида фирмаларнинг бирлашиш ва қўшиб олиш жараёни кучайди.
Ушбу ҳолатнинг асосий сабаби саноат тармоқларида тўлиқ кувват билан
ишламаётган корхоналарнинг кўпайиши, ТМК даромадининг пасайиши,
молия соҳасидаги ўзгаришлар оқибатида молиялаштиришнинг янги
манбалари ва воситаларининг вужудга келиши хисобланади. Жумладан,
2010 йилда трансчегаравий бирлашган ва кўшиб олинган компанияларнинг
қиймати 339 млрд. долларни ташкил этган. Ушбу кўрсаткич жаҳон
молия
инқирозининг таъсирида 2009 йилда (250 млрд. долл.) 2008 йилга (707
млрд. долл.) нисбатан 47,9% га қисқарган2. Ушбу жараён асосан банк,
сугурта, фармацевтика ва телекоммуникация соҳаларида юз бермокда;
6) ТМКнинг халкаро кўшилиши деганда корпорацияларнинг қимматбаҳо
қоғозларни шерикчилик асосида бошқариши тушунилади. Халкаро қўшилиб
кетишлар асосан автомобилсозлик тармоқларида юз беради.
XX
асрнинг 50-йилларидан бошлаб ТМК жаҳон бозорларини эгаллаш
учун фаол ҳаракат бошладилар. Ушбу жараённинг ривожланишига хал
каро иктисодий алокаларнинг эркинлашуви, янги мустақил мамлакат
ларнинг вужудга келиши, жахрн истеъмол бозорида талабнинг ўсиши каби
омиллар жиддий таъсир
к ў р с а т д и .
ТМКнинг ҳажми ва сонининг жадал
суръатлар билан ўсиши уларнинг жаҳон иктисодиёти
ривожланишидаги
салмоги ва аҳамиятининг кескин ошишига олиб келди.
Do'stlaringiz bilan baham: 
