В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

Халкаро корпорациялар томонидан рацобат 
афзалликлариии қўлга киритиш усуллари1
Афзаллик
Тавслф
L Умумий тартнбиагн ракобатнввг афзаллнкларн
Ўзтехнологиясига эга бўлиш
Ноу-хау еки фирмага тегишли маҳсулотни ишлаб чикариш, 
жараён ёки бошқарув технологияси, уни бошка фирмалар 
факат ИТТКИ еки унинг эгасидан о лиши мумкин
Маркага еки савдо белгисига 
асосланган “гудвилль”
Сифат, хизматлар ва бошкдларга нисбатан тажриба 
асосида ортгарилгап обрУ-эътибор
Ишлаб чиқариш кўламлари 
бўйича икгисод қилиш
Катга кўламларда ишлаб чикариш маҳсулот бирлиги 
қийматини пасайтиради
Ишлаб чиқариш диапазони 
бўйича икгисод қилиш
Бир нечта ишлаб чиқариш турлари “бир том остида” 
бирлашипш ҳисобига харажатлар камайди
Харидлар кўламлари бўйнча 
икгисод
Харидларни катта ҳажмларда амалга ошириш хисобига 
хом аше ва ярим тайер маҳсулотлар қийматининг 
камайиши
- молиялаштиришда
Йирик фирмалар учун анча паст сгавкаларда 
молиялаштиришдан фойдаланиш
- сотувларда
Хомашё ва маҳсулотни катга партияларда юклаш маҳсулот 
бирлигини ташиш қийматики пасайтиради
- рекламада
Бир нечта бозорлардаги сотувлар рекламашшг муайян 
“бозорлараро” ихтисослашишига 
емкой
беради
Давлатнинг хомийлиги
Давлагг бопщаруви остида бозорга эркин еки преференциал 
тарзда қўллаб-кувватлаш орқали кириш
Ходимлар менежменти
Банд бўлганларнинг гуруҳли фаолиятини рагбатлантириш 
ва меҳнат унумдорлиги ни мақбуллаштириш кўникмалари
II. Мультимиллийлаштнриш билав боглиқ ракпбог афзалллкларя
Маркетингвинг мультимиллий 
имконшгглари
Бир нечта мамлакатлардаги бозорларни ўрганти билиш ва 
улардан фойдаланиш
Мультимиллий таъминот 
манбалари
Бир иетга мамлакатлардаги хомаше, ярим тайер 
маҳсулотлардан эркин фойдаланиш, бу ягона манбага 
нисбатан харажатларни анча пасайтиради
Мультимиллий
диверсификации
Бир нечта мамлакатларда операциялар олиб бориш 
“мамлакат кзлтислиги”ни ва бизнес қалтислигини 
пасайтиради
Бир нечта мамлакатларнинг 
менеаментдаги тажрибаси
Бир нечта мамлакатлар тажрибаси асосида шаклланган 
операцияларии бошҳариш кўникмалари ракобатчилар 
олдпда нисбий афэалликларни беради
Агломерация бўйича иқгисод
Бошкд фирмалар билан худудий ишлаб чикариш 
кооперацияси натижасидаги агломерация бўйича икгисод 
килиш
ТМКнинг маҳсулотни бир вақтнинг ўзида бир нечта мамлакатлардаги 
фшшалларида ишлаб чиқариш сабабларини аниқлаш учун унинг худудий 
жиҳатини ажратиб кўрсатиш зарур. Ҳудудий жиҳат корпорациянинг арзон
1 Вахабов А.В. Модели развития финансово-промышленных групп в мировой экономике и возможности 
его использования в Узбекистане. / «Молия-саноат гуруҳларини ташкил этиш бўйича халқаро тажрнба ва 
Узбекистонда корпоратив бошқарувни такомиллаштириш муаымолари5' мавзуидаги халкаро илмий- 
амалий конференция материаллари. - М: МГЭИ, 2008. 18-6.
489

---

хомашё ва иш кучидан фойдаланиш, маҳсулотни ташиш ва сақлаш 
харажатларини крсқартириш, божхона ва солиқ тўсиқларини четлаб 
ўтишга интилиши билан боглиқ. Интернационал жиҳат эса бир нечта 
мамлакатларда ўз филиалларига эга корпорация ўз нисбий устунлигидан 
фойдаланиши билан боғлиқ ҳисобланади. Иктисодий мустақил бир неча 
корпорациядан кўра, маҳсулотни битта корпорация томонидан қатор 
мамлакатларда ишлаб чиқариш афзалрокдир. Шунингдек, ТМК солиқ- 
ларни қисқартириш мақсадида ҳисоботни бошқариши ва унга тегишли 
бўлган технология устидан назоратни урнатищи мумкин. Ушбу имконият 
тўлиқ назорат қилинадиган филиаллар ёрдамида амалга оширилади.
ТМКлар куйидаги хусусусиятлари билан бопгқа компаниялардан 
фарқланади:
1) халкаро меҳнат тақсимотининг фаол иштирокчилари эканлиги;
2) хапқаро ишлаб чиқариш мажмуаларини яратиб, қўшимча имко- 
ниятларга эга бўлиши;
3) глобал ишлаб чиқариш кучлари ва ресурсларидан фойдаланиш;
4) оммавий истеъмолчилар учун ишлаши;
5) капитални базавий мамлакатда юз бераётган жараёнларга боғлиқ 
бўлмаган ҳолда амалга ошириши;
6) юқори технологияли ва фан сигимкорлиги юқори бўлган 
тармоқларда фаолият олиб бориши. Ушбу тармоқлар ривожланиши катта 
ҳажмдаги капитал қўйилмалар ва юқори малакали мутахассисларни талаб 
этади.
Шу билан бирга ТМКнинг ривожланиши куйидаги қарама-қарши 
тенденцияларга эга:
- улар ўртасида рақобатнинг кескинлашуви;
- ўзаро ҳамкорлик муносабатларининг ўрнатилиши.
ТМК ўртасидаги ўзаро ҳамкорлик муносабатлари куйидаги шаклларда 
намоён бўлиши мумкин:
1) халқаро кооперация — дастлаб, ривожланаётган мамлакатларнинг 
қазиб чиқариш ва қайта ишлаш тармоқларида намоён бўлган бўпса, кейин­
чалик юқори технологияларни талаб қилувчи, илмий-техника тараққиёти 
ютуқлари кенг қўлланиладиган соҳаларда амалга оширила бошланди;
2) стратегик альянслар - жаҳон бозоридаги глобал иқгисодий 
масалаларни биргаликда ҳал этиш мақсадида тузиладиган фирмалараро 
иттифоқ бўлиб, ушбу иттифоқ мазкур фирмаларнинг бошқа соҳаларда 
рақобатлашувига тўсқинлик қилмайди. Огратегик альянслар технологик 
тадқиқотларни олиб бориш, қўшма ишлаб чиқаришни амалга ошириш ва 
маҳсулотни сотишда ҳамкорлик қилиш мақсадида барпо этилади;
3) стратегик оилалар - ўзаро рақобатда бўлган корпорацияларнинг 
халкаро бозорларда бир-бирини тўлдирувчи стратегияни амалга ошириш 
мақсадидаги бирлашувидир;
490

---

4) стратегик тизимлар - турли тармоқлардаги (ишлаб чиқариш 
корхоналари, савдо фирмалари, банклар) корхоналарнинг узоқ муддатли 
ҳам кор л иг ига асосланган бирлашма бўлиб, мақсади ахборотлар, персонал 
ва технологиялар алмашишдан иборатдир;
5) халқаро бирлашиш ва қўшиб олишлар. Халқаро рақобатнинг 
кучайиб бориши натижасида XX асрнинг 80-йилларидан бошлаб ТМК 
иштирокида фирмаларнинг бирлашиш ва қўшиб олиш жараёни кучайди. 
Ушбу ҳолатнинг асосий сабаби саноат тармоқларида тўлиқ кувват билан 
ишламаётган корхоналарнинг кўпайиши, ТМК даромадининг пасайиши, 
молия соҳасидаги ўзгаришлар оқибатида молиялаштиришнинг янги 
манбалари ва воситаларининг вужудга келиши хисобланади. Жумладан, 
2010 йилда трансчегаравий бирлашган ва кўшиб олинган компанияларнинг 
қиймати 339 млрд. долларни ташкил этган. Ушбу кўрсаткич жаҳон молия 
инқирозининг таъсирида 2009 йилда (250 млрд. долл.) 2008 йилга (707 
млрд. долл.) нисбатан 47,9% га қисқарган2. Ушбу жараён асосан банк, 
сугурта, фармацевтика ва телекоммуникация соҳаларида юз бермокда;
6) ТМКнинг халкаро кўшилиши деганда корпорацияларнинг қимматбаҳо 
қоғозларни шерикчилик асосида бошқариши тушунилади. Халкаро қўшилиб 
кетишлар асосан автомобилсозлик тармоқларида юз беради.
XX 
асрнинг 50-йилларидан бошлаб ТМК жаҳон бозорларини эгаллаш 
учун фаол ҳаракат бошладилар. Ушбу жараённинг ривожланишига хал­
каро иктисодий алокаларнинг эркинлашуви, янги мустақил мамлакат­
ларнинг вужудга келиши, жахрн истеъмол бозорида талабнинг ўсиши каби 
омиллар жиддий таъсир 
к ў р с а т д и . 
ТМКнинг ҳажми ва сонининг жадал 
суръатлар билан ўсиши уларнинг жаҳон иктисодиёти ривожланишидаги 
салмоги ва аҳамиятининг кескин ошишига олиб келди.