В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

16.2. М ам лакатларнинг Х М Тда қатнаш иш ларига таъсир қвлувчи 
асосий омиллар ва ун инг ривож ланиш курсаткичлари
Мамлакатларнинг ХМ Тда қатнашишларига нима туртки бўлади?
ХМТ ривожланишига таъсир этувчи омилларга куйицагиларни кири- 
ТИГТ
1
мумкин:
2 8 6

---

1. Мамлакат ички бозорининг ҳажми. Ривожланган бозорларга эга йирик 
мамлакатларда зарурий ишлаб чиқариш омиллари ва истеъмол товарларинн 
топиш имконияти юқори бўлади. Демак, бу мамлакатларнинг халкаро ихти­
сослашув ва товар айирбошлашда қатнашиш эххиёжи кам бўлади. Шу билан 
бирга ривожланган бозор талаби импортни кенгайтиришни талаб этади. Бу -
экспортга йўналтирилган ихтисослашувни кенгайтириш эвазига қопланади.
2. Мамлакатнинг иқгисодий ривожланиш даражаси. Мамлакат икти­
содий салоҳияти қанчалик кам бўлса, унинг ХМТда қатнашиш заруриятн 
шунчалик юқори бўлади.
3. 
Мамлакатнинг 
табиий ресурслар 
билан таъминланганлиги. 
Мамлакатнинг юқори даражада моноресурслар билан таъминланганлиги 
(масалан, нефть), шунингдек, унинг фойдали қазилма бойликлари билан 
кам даражада таъминланганлиги ҳам унинг ХМТда фаол катнашиш 
заруриятини келтириб чиқаради.
4. Мамлакат иктисодиёти таркибида асосий саноат тармоқларининг 
улуши (энергетика, қазиб олиш саноати, металлургия ва б.). Асосий 
тармоклар улуши қанча юқори бўлса, одатда. мамлакат ХМТ тизимига 
шунча кам жалб этилган бўлади.
Ш уни қайд этиб ўтшп лозимки, юқорида келтирилган барча омиллар 
намоён бўлишига кўра ўзгармас эмас. Уларнинг таъсири у ёки бу даражада 
камайиши мумкин. Масалан, маҳаллий маҳсулотнинг халқаро рақобатбар- 
дошлигининг ўзгариши, экспортнинг чекланиши шулар жумласидандир.
ХМТнинг ривожланиш жараёнидаги асосий хусусият - ушбу 
жараённинг ҳар бир иштирокчиси ўзининг ХМТдаги иштирокидан 
иктисодий фойда, наф қидириши ва топишидир.
ХМТнинг ривожланиш тенденциялари иқгасодчиларнинг келажакда 
бу жараён янада чуқурлашиб боради деб хулоса чиқаришлари учун асос 
бўлади. Унинг асосида товарлар ва хизматлар айирбошлашнинг миқёси 
жадал суръатлар билан ўсиб боради.
Ҳар қандай давлат халқаро айирбошлов жараёнида ХМТнинг устунликла- 
ридан фойдаланар экан: биринчидан, экспорт қилинаётган товар ва хизматлар- 
нинг ташқи ҳамда ички бозор нархлари ўртасидаги фаркдан ютиши; иккин- 
чидан, ички харажатларни камайтириш мақсадида арзонроқ бўлган импортдан 
фойдаланиш эвазига миллий ишлаб чиқаршцдан воз кечиши мумкин.
Жаҳон хўжалигини тизим сифатида кўриб чиққанда ХМТни бу 
тизимни ташкил к илган бирлаштирувчи асос деб тасдиклаш мумкин.
16.2.1-жадвап