В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

13.1.1-расм. Ўтиш даврининг мақсади, тамобллларн ва шартлари
226

---

XX 
асрнинг 
80-йилларида 
собиқ 
социалистик 
мамлакатлар 
иқгисодиётида куйидаги кризис ҳолатлари кузатила бошланди:
- МШЕнинг барча мамлакатлари бўйича истеъмол ва инвестициялар 
қажми пасая бошлади, ташқи қарз эса 85 млрд. долларгача ўсди (1972 
йилда - 8 млрд. дол.), 2005 йилда МШ Е мамлакатларининг ташқи қарзи
293,4 млрд. долларга етди;
- ишлаб чиқаришда узоқ муддатли пасайиш кузатилди, иқгисодиёт- 
нинг норационал таркиби шаклланди ва рақобатбардошлиги пасайди. 
Натижада Шарқий Европа мамлакатларининг жаҳок савдо айланмасидаги 
улуши қисқарди. 1990 йилда бу мамлакатларда жами банд аҳолининг 21% 
га якини ўрмон ва кишлоқ хўжалигида банд эди (Европа Иттифоқида 6,1%). 
Бир бирлик маҳсулот ишлаб чиқариш учун сарфланадиган хомашё ва 
энергия сарфи ривожланган мамлакатлар даражасига нисбатан 20-40%. 
баъзида эса 100% дан ошиб кегди. Хизматлар соҳасида ривожланиш 
суръатларини нг пастлиги;
- Шаркий 
Европа 
мамлакатларининг 
иқгисодий 
ривожланиши 
экстенсив омилларга таянган ва асосан миқцорий кўрсаттсичлар билан 
ифодаланган;
- самарасиз ишлаб чикариш фан-техника ютуқларини ишлаб чиқа- 
ришга жорий этишдаги сусгкашлик билан бевосита боғлиқ эди;
- инфляция жараёнларининг кучайиши. Агар 1987 йилда инфляция 
суръатлари ойига 3—4% ни, 1992 йилда бу кўрсаткич ойига 21% ни ташкил 
этган бўлса, Польша ва Югослав ияда эса инфляция гиперинфляция га 
айланди;
- ишсизлик яширин характерга эга бўлди.
M I ПР. мамлакатларидаги иқгасодий ҳолат циклик ёки киска муддатли 
пасайиш бўлмасдан, узоқ муддатли чу кур инқироз натижаси эди. Режали 
иқтисодиётга асосланган мамлакатларда иктисодий инқироз технологик 
тараққиёт, 
иктисодий 
самарадорлик, 
экология, 
аҳолининг 
турмуш 
даражасига жиддий таъсир ўтказди ва салбий окибатларга олиб келди.
1980-1990 йилларда Ш арқий Европа мамлакатларидаги сиёсий 
воқеалар ва СССР, Чехословакия, Югославиянинг парчаланиб кетишидан 
кейин Варшава ҳарбий шартномаси барбод бўлди. Узаро иктисодий ёрдам 
кенгаши ўз фаолиятини тўхтатди. Европанинг маркази ва шарқида 
жойлашган мамлакатлар зркин бозор муносабатларига асосланган иктисо­
диётни шакллантиришга киришдилар.
Жаҳон иқгисодиётида ўтиш даври иқгисодиёти бир хўжалик юритиш 
тизимининг бошқаси билан алмашиш ҳолатини ифода этади. Бу жараён 
нисбатан узоқ даврни ўз ичига олади. Угиш даври иктисодиёти 
мамлакатларида давлат баркарорлаштириш жараёнларини кучайтиришга, 
миллий ишлаб чиқаришнинг рақобатбардошлигини оширишга, янги 
хўжалик юритишнинг бозор тизимини амалга ошириш ни енгиллаш- 
тиришга ҳаракат қилади. Ш арқий Европа мамлакатлари иктисодиёти
2 2 7
Я

---

ташқи бозорга бевосита боглиқ бўлганлиги сабабли ўз маҳсулотларини 
жаҳон бозорида сотишда қатор муаммоларга дуч келшцци. Экспорт 
имкониятларининг етарли, юқори даражада эмасяиги эса валюта 
маблағларини жамлашда қийинчиликларни туғдирди, Бу эса, ўз навбатида, 
бу мамлакатларда аҳолининг турмуш даражасини оширишни таъминлаш 
учун зарур бўлган импорт товарларни етарли даражада сотиб олиш 
имкониятини бермади.
Утиш иктисодиёти мамлакатларида ишлаб чиқаршп самарадорлигига 
бўлган талабларга нисбатан ёндашувлар бир хил эмас. Агар Ш арқий 
Европа мамлакатларида хўжалик бошқарув механизмининг инқирозга 
учраганлиги жаҳон бозори талабларидан орқада қолгашшги билан 
баҳоланса, собиқ Итгифокда эса режали иқгисодиётнинг аҳолининг ўсиб 
ва ўзгариб борадиган эхтиёжларини тўла қондира олмаслиги таякид остяга 
олинди.
Ш аркий Европа мамлакатларида давлат ва кооператив мулк майда 
хусусий мулкни (хизматлар, чакана ва улгуржи савдо ишлари) сиқиб 
чиқармаган эди. Бу ҳолат айниқса Польшага хос бўлиб, мамлакат қишлоқ 
хўжалигида кооперадиялаштириш жараёнлари амалга оширилмаган эди. 
Шундай қилиб, Ш арқий Европада бозор иктисодиётига хос бўлган хусусий 
хужалик алохдца иктисодий уклад сифатида сақланиб қолган бўлиб, у 
бозор ислоҳотларини амалиётда амалга оширишни енгиллаштирган эди.
Бу мамлакатларда 
ў ти ш
даврининг мақсади товар ва хизматлар 
бозорини ривожлантириш, эркин нархларни шакллантириш, молия 
бозорини вужудга келтириш, мехнат бозорини яратиш ва тартибга солиш, 
самарали бандликни таъминлашдан иборат.
Халқаро иқгисодий институтлар томонидан ўтиш даврида иқгисодий 
ислоҳотларни амалга оширишда куйидаги классик тамойилларни таъмин­
лаш тавсия этилади:
- макроиқгисодий барқарорликни таъминлаш;
- нархларни эркинлаштириш;
- хусусий мулкни шакллантириш;
- давлат мулкини хусусийлаштириш;
- очик иктисодиётни шакллантириш;
- давлатнинг иқгисодиётга бевосита аралашувини чеклаш.
Ушбу мамлакатларда бозор муносабатларини ривожлантириш учун 
■уйидаги зарурий шарт-шароитларни таъминлаш талаб этилади:
V барқарор сиёсий режимни ўрнатиш;
\ҳўжадик юритишнинг бозор механизмини ривожлантириш ва 
'тлаштириш;
\л ай инвестиция мухдгини шакллантириш орқали хорижий ин- 
\арни жалб этиш ва улардан самарали фойдаланиш; 
а ташқи савдо сиёсатини олиб бориш;
228

---

- иктисодий ривожланишнинг инновацион йўлини рагбатлантириш
Бозор иктисодиётига ўтиш да давлат алоҳида роль ўйнайди ва
куйидаги вазифаларни бажаради:
- мулк ҳуқуқи ва тузилаётган хўжалик шартномаларшшнг амалга 
оширилшшши таъминлаш ва кдмоялаш (асосий вазифа);
- монополияга қарши қонунчилик орқали бозорларда рақобатга 
кўмаклашиш;
- оқилона солиқ ва пул сиёсатини юритиш;
- аҳолининг ижтимоий ҳимоя тизимини ривожлантириш;
- инфратузилма тармоқларининг ривожланишига ёрдам бериш.
Ш ундай қилиб. бозор муносабатларига ўтишда мамлакатнинг ўзига
хос хусусиятларини максимал даражада ҳисобга олиш билан бирга 
трансформация моделларини аниқ ва расмий белгилабгина қолмай, балки 
иқгисодиётни ислоҳ қилишнинг хориж тажрибасидан, ўзгаришларнинг 
барча фойдали иқгисодий воситаларидан самарали фойдаланиш муҳим 
аҳамиятга эга.