В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

25.4.5-жадвап
Узбекистонда рўйхатга олинган саноат нам уналари сонининг ўзгариш и,
2006-2010
Кўосаткичлар
20 0 6 й.
2007 й.
2008 й.
2009 й.
2010 й.
Ж ам и
Рўйхатга ол и аган саноат 
нам уналари
72
76
67
71
91
377
игу жумладан:
М илли й талабном а берувчилар 
ном ига
36
4 8
44
48
74
2 5 0
Х ориж ий талабном а берувчилар 
ном ига
36
2 8
23
23
17
127
Тижорат сирлари саноатнинг барча соҳаларига тегишлидир. Конфиден- 
циал хусусиятга эга мижозлар рўйхати ёки рецептларга тааллуқли тижорат ах- 
боротлари корхоналар учун энг қимматли капитал бўлиши мумкин. Бу ша­
роитда бевосита хукук ҳимоя ўрнида билвосита ахборотлар хусусияти ва 
унинг тижорат қийматига боғлиқ ҳимоя тури мавжуд бўлади. Тижорат сир­
лари патентлардан фарқли ахборотлар фош бўлгу нга кадар х?моя қилинади.
Селекцион ютукдар асосан қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат саноатига 
тааллуқли бўлиб, уларни ҳимоя қилиш муддата рўхатдан ўгган вақгдан 
бошлаб 20 йилни ташкил этади. Жумладан, 2010 йилларда Узбекистонда 11 та 
селекция ютуқлари бўйича талабномалар топширилган.
ТРИПС келишуви интеллектуал мулкнинг фойдали моделлар ва 
селекцион ютуқлардан ташқари барча категориялари бўйича ҳимоянинг 
минимал стандартларини белгилаб кўйган.
Ҳозирги вақтда Узбекистон интеллектуал мулк хукуқини химоя қилиш 
соҳасида муҳим халқаро келишувлар иштирокчиси хисобланади. Бу соҳадаги 
қонунчиликни такомиллаштириш ва халқаро ҳукуқ меъёрларига муво- 
фиқлаштириш борасида мунтазам, изчиллик билан ишлар олиб борилмокда.
Асосий туш унчалар
И нтеллектуал 
м улк 
— 
берилган 
маҳеулотлардан 
фойдаланиш, 
алмаштириш ва яратиш муносабатларни боыщарувчи, хуку кий асосда амалга 
ошириладиган ижодий фаолият маҳсулотига эгалик.
М уаллиф лик хукуқи - адабиёт, саньат ва илмий асарларни яратиш хам­
да улардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган муносабатларни тартибга 
солади.
15 Ўша манба 39-6.
455

---

Турдош ҳуқуқ - муаллифлик ҳуқуқини бериш учун ижоди етарли 
бўлмаган фаолиятлар учун муаллифлик ҳукуқи намунаси бўйича XIX аср 
боши XX асрнинг иккинчи ярмида яратилган алоҳида хукуқлар гуруҳи.
П атент хуқуқи - ихгиролар, саноат намуналари, фойдали моделларга 
патент бериш йўли билан муҳофаза тартибияи белгилайдиган ҳукукий 
нормалар тизими.
С аноат нам уналари — саноат ёки касаначиликда ишлаб чиқарилган 
маҳсулотнинг янги ва асл тасвирий-конструкторлик ташқи кўриниши.
Товар белгилари - интеллектуал мулк объектлари гуруҳишгаг ягона 
хукуқий маркетинг белгиларини муҳофаза қилиш институгига бирлашт
1
фиш
мумкин булган хуқуқ бўлиб, куйидаги тушунчаларни уз ичига олади: товар 
белгиси, хизмат белгилари, фирма номлари, товар келиб чиққан жой номлари.
О ш кор этилм аган ахборот, шу жумладан иш лаб чиқари ш сирлари 
(ноу-хау) - бу ихтиёрий кўринишдаги маълумот бўпиб, тижорат сири 
даражасида муҳофаза қилинади ва олди-сотди ёки рақобатчи устидан ғалаба 
қозоншп учун фойдаланиладиган предмета бўлиши мумкин.
Селекция ютукугари - янги ўсимлик нави ёки ҳайвон турларини яратиш, 
уни бу янгиликларни муҳофаза қилиш ҳуқуқи.
П атент - патент эгасининг ихтиро, саноат намунаси, фойдали модель, 
селекция кашфиётига эгалик қилиш, улардан фойдаланиш ва уларни тасарруф 
этишга бўлган мутлак, хуқуқини тасдиқловчи хуясжат.
Товар белгисига гувоҳнома - гувоҳномада кўрсатилган товарларга 
нисбатан товар белгиси эгасининг муглоқ ҳукуқини тасдикдовчи хужжат.
Товар келиб чиққан жой номларига гувоҳнома - гувоҳномада 
кўрсатилган товарларга нисбатан товар келиб чиққан жой номларидан 
фойдаланишга оид гувоҳнома эгасининг ҳуқуқини тасдикдовчи хужжат.
ЭҲМ учун дастур ёки м аълум отлар базасига гувоҳнома — рўйхатдан 
ўтказилган дастур ёки маълумотлар базасига бўлган мутлок хукуқини 
тасдикдовчи хужжат.
Топологияни руйхатдан ўгсази ш тўғрисида гувоҳнома - хуқуқ 
эгасининг топологиядан фойдаланишга бўлган мутлоқ ҳуқуқини тасдиқлайди.
Н азорат саволлари
1. Интеллектуал мулк нима?
2. Интеллектуал мулк объектларига нималар киради?
3. Интеллектуал мулк савдоси кандай тартибга солинади?
4. Интеллектуал мулкни химоя килиш нинг кандай халкаро ташки- 
лотларини биласиз?
5. Жаҳон интеллектуал м у ж савдосининг ривожланиш хусусиятлари 
нималардан иборат?
6
. Узбекистоннинг интеллектуал мулкни ҳимоя қилишнинг халқаро 
ташкилотларга штгеграциялашувини бахоланг.
4 5 6

---

V II Б Ў Л И М . Ш П Л А Б Ч И Қ А Р И Ш О М И Л Л А Р И Н И Н Г
Х А Л ҚА РО Ҳ А РА КА ТИ
26-БО Б . ХАЛҚАРО КА П И ТА Л М И ГРА Ц И Я С И
26.1. Х ал каро кап и тал м и грац и яси : сабаблари, 
ом и л л ар и ва ку р сатки ч л ар и
Халқаро иктисодий муносабатларда капитални давлатлараро тақсим- 
лаш иқтисодий ўсишнинг фаол омили бўлиб хизмат қилади. Иктисодиёт 
байналмилаллашган сари капитал фаолияти миллий доирадан халқаро 
миқёсга чиқади ва мамлакатлараро капитал экспорти юз беради. Жаҳон 
хўжалиги ривожланишининг дастлабки босқичларида капитал саноат 
жиҳатдан 
ривожланган мамлакатлардан қолоқ мамлакатлар томон 
йўналган эди. Жаҳон хўжалик тизими алоқалари ривожланган сари 
капитал ҳаракати умумжаҳон доирасида ю з бериб, унинг оқими ҳар 
томонлама, тўхтовсиз бўлади ва пуллик жамғармаларнинг инвестиция- 
ларга айланиши капиталнинг халқаро миқёсдаги ҳаракатини билдиради.
Иктисодий адабиётда халқаро капитал миграциясининг моҳиятини 
очиб берувчи икки хил ёндашув мавжуд бўлиб, улар орасидаги фарқ 
куйидаги сабаблар орқали очиб берилади:
- бозор ва уни ташкил этувчи хўжалик алоқаларининг ривожланиши;
- ушбу алокаларнинг миллий иктисодиётнинг ривожланиши ва 
такомиллашуви билан боғлиқ ролининг ўзгариши.
Биринчи ёндашув тарафдорлари учун халкаро капитал миграцияси — 
бу ишлаб чиқариш омилларидан бирининг хдракатидир. Бунда алоҳида 
товар ва хизматлар бошқа мамлакатлардаги ишлаб чиқаришнинг 
иқгисодий афзаллиги туфайли ўша мамлакатлар томон оқиб ўтади. 
Бозорнинг алоҳида мамлакатлар миллий хусусиятларини ҳисобга олувчи 
универсал қиммати бу ёндашув тарафдорларининг диққат марказида 
туради.
Иккинчи ёндашув тарафдорларининг фикрича, халкаро капитал 
миграцияси ортиқча ишлаб чиқаршп, молия ресурсларининг фойда олиш 
максадида хорижга узлуксиз жойлаштирилишидан иборат. Бу ерда бозор 
субъект сифатида эмас, балки миллий, худудий ва халқаро миқёсда муайян 
мақсадга эришиш воситаси, объекта сифатида намоён бўлади.
XXI 
аср бошида иктисодиётнинг глобаллашуви омилларидан бири 
капиталнинг 
мамлакатлар 
ўртасида 
х ар акатланшп ининг 
барқарор 
суръатларда ўсиши хисобланади. Товар ишлаб чиқаришнинг муҳим 
омилларидан 
ҳисобланган 
капиталнинг халқаро 
ҳаракати 
миллий 
иктисодиёт чегараларидан чиқиб, бошкд мамлакатларга кўчади.
Халқаро капитал миграцияси жаҳон хўжалигини ривожлантиришда 
муҳим аҳамиятга эга, чунки у мамлакатларнинг ташқи иктисодий ва
457

---

сиёсий алоқаларининг мустаҳкамланишига олиб келади, уларнинг ташқи 
савдо айланмаларини оширади, иктисодий ривожланишни жадаллаш- 
тиради, ишлаб чиқариш ҳажмларини кўпайтиради, ишлаб чиқарилаётган 
товарларнинг жаҳон бозоридаги рақобатбардошлигини, импортёр мамла­
катлар техник салохдятини ўстиради ва мамлакатдаги бандликни оширади.
Капитал миграциясининг асосий сабаблари куйидагилардан иборат:
- капиталнинг фоиз ставкаси билан белгиланадиган турли чегаравий 
унумдорлиги;
- фирмаларнинг ўз фаолиятини халқаро диверсификациялаштиришга 
интилишлари;
- товарларни импорт қилишга халал берадиган 
ва хорижий 
таъминотчиларни бозорга кириш учун капитал олиб киришга ундайдиган 
бож тўсиқларининг мавжудлиги;
- барқарор сиёсий вазият ва кулай инвестициявий муҳит.
Капитал миграцияси жараёнларига куйидаги омиллар таъсир 
қилади:
- ишлаб чиқаришнинг ривожланиши ва иқтисодий ўсиш суръат- 
ларининг сақлаб турилиши;
- жаҳон иқтисодиёти ва алоҳида мамлакатлар иқтисодиётида амалга 
оширилаётган чукур таркибий ўзгаришлар;
- ишлаб чиқаришнинг халқаро ихтисослашуви ва кооперациясининг 
чуқурлашуви;
- жаҳон иқгисодиётининг трансмиллийлашиши;
- ишлаб 
чиқаришнинг 
байналмил&ялашуви 
ва 
интеграциявий 
жараёнларни нг ривожланиши;
- бозорларнинг ўта тўйиниши ишлаб чиқаришни кенгайтириш 
имкониятларини чеклайди;
- ривожланган мамлакатлардаги сотувчилар ўртасидаги кескин 
рақобат;
- миллий бозорнинг йирик молия-саноат гуруҳлари томонидан 
монополлаштирилиши;
- ҳаракатдаги технологияларни такомиллаштириш имкониятларининг 
чекланганлиги;
- саноати ривожланган мамлакатларнинг иқгисодий ўсиш суръат­
ларини, бандлик даражасини, илгор саноат тармоқларининг ривож- 
ланишини 
сақлаб туриш учун салмоқпи ҳажмда капиталларни жалб 
қилишга йўналтирилган иктисодий сиёсати;
- халқаро ташкилотлар томонидан халқаро инвестициявий бўшлиқни 
эркинлаштириш сиёсатининг юритилиши, инвестициявий шерикликнинг 
универсал меъёрларини ишлаб чиқиш:
- мамлакатлар ўртасида даромадлар ва капиталнинг икки ёклама 
солиққа тортилишига йўл кўймаслик ҳақидаги халқаро келишувлар, улар
458

---

савдо-сотиқнинг ривожланиши ва инвестицияларнинг жалб қилинишига 
кўмаклашади.
Хорижий инвестициялар бут>;н жақон иктисодиётига ва халқаро 
бизнесга қуйидаги тарзда жиддий таъсир кўрсатади:
- капитал экспансияси миллий хўжалик ҳаётини байналмилал- 
лаиггириш миссиясини бажаради;
- капитал экспансияси янги технолгиялар ва “ноу-хау”ларки бутун 
дунёга тарқатиб, жаҳон бозорларининг даверсификациисини янада 
чукурлаштиради, тегишлича. жаҳон шплаб чиқариши халқаро бозорининг 
умумий самарадорлик даражасини, унинг рақобатбардошлигини оширади;
- капитал экспансияси ва унинг жаҳон иктисодиёт ининг даромадли 
ўсиш нуқталарига кўчиб ўтиши узоқ истиқболда ишлаб чиқариш шарт- 
шароитларини тенглашгириш, миллий нархларнинг жаҳон нархларига 
яқинлашиши, иш ҳақи ва фоиз сгавкаларида миллий фаркдарнинг 
йўқолиши тендендиясини юзага келтиради;
- ўзи учун бевосита ёки учинчи мамлакатлар бозорларига чиқиш 
учун трамплин сифатида барқарор бозорни таъминлаш;
- халкаро корпорацияларнинг турли мамлакатларда ўз “ички 
бозор”ларининг у ёки бу тармокдарини яратиши натижасида ишлаб 
чикариш ва капиталнинг байналмилаллашуви жараёни билан тўядирилади;
- ўз манфаатларини минтақавий ва юқорироқ халқаро даражадаги 
давлатлараро муносабатларга киритиш;
- шершс мамлакатларнинг ички ишлари ва давлатлараро муноса- 
батларига аралашмаслик, тенг ли к, ўзаро манфаатларни хисобга олиш, 
инвестицияларни қабул қилувчи мамлакатлар миллий анъаналари ва 
маданий қадриятларини, меҳнаткашлар хуку қларини ҳурмат қилиш бўйича 
умумэътироф 
этилган 
тамойилларга 
риоя 
қилган ҳолда 
халқаро 
хамкорликнинг муҳим омили сифатида халқаро инвестицияларни эътироф 
этиш.
Мамлакатнинг халқаро капитал миграциясидаги иштирок этиш 
даражаси қатор кўрсаткичларда ифодаланади. Биринчи гуруҳ кўрсаткич- 
ларига куйидаги мутлоқ кўрсаткичлар киради: капитал экспорта ва 
импортининг ҳажми, капитал экспорти-импорти қолдиғи, мамлакатдаги 
хорижий капиталли корхоналар сони, улардаги бандлар сони ва ҳ.к. 
Капитал экспорти-импорти қолдиғидан келиб чиқиб, жаҳон мамлакатлари 
капитал экспорт киладиган (Япония, Ш вейцария), капитал импорт 
қиладиган (АҚШ, Буюк Британия) ҳамда экспорт ва 
импорт ҳажми 
тахминан бир хил бўлган мамлакатларга (Германия, Франция) ажратилади.
Бошқа гуруҳ кўрсаткичлар нисбий кўрсатвсичлар бўлиб, улар халқаро 
капиталлар миграциясининг марказлари ва мамлакатнинг капитал им- 
порти-экспортига боғлиқлигини акс эттиради:
1
) 
капитал импорта коэффициента - хорижий капиталнинг мамлакат 
ЯИМ даги улушини кўрсатади:
459

---

£
1
ЦЯ= - ^ - Ю
0
.
,ця