|
1.Qang’ davlatining tashkil topishi.
Qang‘ davlati territoriyasiga mil.av. II asrda xozirgi Toshkent voxasi va Sirdaryo
oralig‘idagi yerlvarning bir qismi kirgan. Mil.av. I asrda Qang‘ davlatiga Xorazm va boshqa bir
qancha mulklar xam bo‘ysungan. Tarixiy manbalarda bu davlatning nomi mil.av. II asrdan
boshlab zikr qilinadi. Axolisi asosan Sirdaryo (ilk o‘rta asrlarda “Qangxa daryosi “ deb atalgan)
bo‘ylaridagi ko‘chmanchilardan iborat bo‘lgan. Qang‘ davlat qator o‘troq dexqonchilik
viloyatlari hamda ko‘chmanchilak rayonlarini birlashtirgan yirik davlat bo‘lgan. Qang‘ davlati
Farg‘ona va Sharqiy Turkiston xalqlarining Xitoyga qarshi qilgan kurashlarida faol ishtirok
etgan.Taxminan I-III asrlarida Xorazm va Toshkent voxasi Kushon podsholigi tasarrufiga o‘tgan
bo‘lsada , Orol dengizining Shimolidan hamda Ural daryosi janubidagi ba’zi qabilalarni
bo‘ysundirishga ham muvaffaq bo‘lgan. IV asrdan keyingi tarixiy manbalarda Qang‘ davlati
haqida ma’lumotlar uchramaydi.
Qang‘ davlatini vujudga keltirilgan qang‘lilar-turkiy qabilalar uyushmasi bo‘lib, bularni
Urxun- Yenisey yozuvlarida “kanxaras” deb atalgan. Ular yarim o‘troq holda yashab,
dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanishgan.
O'rta Osiyoda yunon-makedon istilosi va Salavkiylar sulolasi hukmronligidan keyin mil.
avv. III asr boshida hozirgi Toshkent vohasida va Sirdaryoning o'rta va shimoliy oqimi
hududlarida Qang' davlati vujudga kelgan. Xitoy manbalarida u qangyuy deb atalgan. Bu
davlatning etnik tarkibini turli qabila, elatlar tashkil etgan. Unda yetakchi qang'arlardan tashqari
katarlar, kamarlar, toharlar, apasshaklar, asiylar va boshqa qabila, urug'lar ham yonma-yon
istiqomat qilganlar. Sirdaryoning o’rta va quyi oqimlarida yashagan qang’lar sak va sarmat
qabilalarining bir qismi sifatida qanguy davlat uyushmasining asosini tashkil etganlar.
“Avesto”da tilga olingan qangxa-qang ekanligiga ham olimlar shubha qilishmaydi. Dastlab
uncha katta bo’lmagan qabilalar yo’lboshchilar ittifoqidan tashkil topgan bu davlat
uyushmasining shimoliy qismi mil.avv. II asrgacha xunlarga janubiy qismi yuyechjilar
hokimiyatiga bo’ysungan. Mil.avv. II- mil. II asrlarda u qudratli davlatga aylandi. Unga Ural
bo’yi sarmatlari ham bo’ysungan.
Qang’ davlati tarkibiga (Surxondaryo va Farg’onadan tashqari) Qoraqalpog’iston bilan
birgalikda butun O’zbtkiston hududi va janubi-g’arbiy Qozog’iston yerlari kirgan. «Qanxa»
atamasi davlatning chegaralarini belgilovchi siyosiy atama bo’lib, etnik ma’noni anglat-magan.
Shi-szi solnomasiga ko’ra, qanguy dastlabki kuchsizgina davlat bo’lgan paytda, hukmdor
oqsoqollar orasidan tanlangan va u oqsoqollarning birlashgan qo’shinlariga tayangan.
Ko’chmanchilarda har bir oila boshlig’i jangchi hisoblangan. Shuning uchun qanguy
qo’shinlarining soni ulardagi oilalar soniga teng bo’lgan. qanguy qudratli davlatga aylangan
vaqtda 120 ming qo’shinga (demak shuncha oilaga ham) ega bo’lgan. O’sha paytda aholisi
taxminan 600000 kishidan iborat bo’lgan.
«Avesto» va «Maxabxorat»da ham sak (shak)lar, toxarlar va qangarlar yashagan Qang
davlati
haqida
eslatib
o’tiladi.
Qang’arlar
va
Qang’
davlati
tarixi
ustida
olimlardanY a.F.Gulomov,S.G. Klyashtorniy, B. A. Litvinskiy, Yu. F. Buryakov, K. Sh.
Shoniyozov va boshqalar katta ilmiy-tadqiqot ishlari olib bordilar va Qang davlati to’g’risida
qimmatli asarlar yaratdilar. Qadimgi Xitoy manbalarida qang’arlarda davlat bo’lganligi
to’grisidagi ma’lumotlar miloddan avvalgi III asr oxiri va II asr boshlariga to’g’ri keladi.
Tarixchi olim Karim Shoniyozovning fikricha: «Qang’ davlati solnomalarda aytilgan davrdan
ancha oldinroq mavjud bo’lgan.
Xitoy elchilari o’z hukumdorlariga qang’uylar haqida “mag’rur qo’rs” - deb ma’lumot
berganlar. Bu davlatning siyosiy tarixi haqida ma’lumotlar asosan Xitoy manbalarida uchraydi.
Jumladan , Xitoy qo’mondoni Li Guanli qo’shinlari mil.avv. 101 yilda. Dovonga bostirib
kirganida qang’uy dovonliklarni qo’llab- quvvatlagan.
Qang’uy poytaxtini juda qadim zamonlarda Qang’xa joylashgan Sirdaryo deltasi hududida,
deb hisoblaydilar. Manbalarda ko’rsatilgan jo’g’rofiy o’rinlarga uncha to’g’ri kelmasada,
mamlakat poytaxti bo’lgan Bityan shahri Toshkent viloyati Oqqo’rg’on tumanidagi Qangha
shahar xarobasi o’rnida bo’lgan, degan fikrlar mavjud.
Qang’uy davlati bir-biriga teng bo’lgan o’troq - xo’jalik hududlaridan iborat beshta
kichik hokimiyatni o’z ichiga olgan. Ular Qang’uy ittifoqi ishtirokchilariga qaram bo’lgan Suse,
Fumu, Yuni, Gi, Yuyegyan hududlaridan iboratdir. A.N. Bernshtamning fikricha, Yuni-Toshkent
vohasida, Suse – Sirdaryo va Arisning o’rta oqimida, Fumu – Yangiqo’rg’on atroflari, Gi-
Sirdaryo etaklarida, Yuyegyan esa – Xorazmda joylashgan. Bu ittifoqning umumiy chegaralari
Xorazm, Shosh, Sug’d viloyatlari bilan bir qatorda Sirdaryo etaklari va Orol dengizi shimolidagi
hududlarni o’zida birlashtirgan. Shuning uchun ham o’lkaning janubida joylangan boshqa
davlatlar (jumladan Parfiya, Kushon va boshqa)dan farqli o’laroq Qanguy davlatida
ko’chmachilar davlatiga xos belgilar saqlanib qolgan. Mil. avv. II-I asrlarda Orol dengizining
shimoliy sharqidagi Yantsay (Hozirgi Qizil O'rda) va Yan erlari ham qang'arlar tobeligida
bo'lgan. Qang davlatini chegarasi manbalarda aniq ko’rsatilmagan. Lekin Karim Shoniyozovning
ma’lumotlariga qaraganda Qang’lilar shaharada Farg’ona vodiysi, shimoliy-sharqida usunlar,
shimoli-g’arbda Sarisu daryosi va g’arbda Sirdaryoning o’rta oqimi bilan chegaradosh bo’lgan.
Bu chegarada qangarlarga qarashli bir necha viloyat va ularga tobe bo’lgan qabilalar joylashgan.
Markaziy Osiyo xalqlari tarixida, shu jumladan, o’zbek xalqining tarixida qang davlatining
o’rni benihoya kattadir. Bu davlat xududida yashovchi qadimgi eroniy tillarga yaqin tilda
so’zlashuvchi tub yerli xalqlar Janubiy Sibir, Oltoy, Sharkniy Turkiston va Yettisuv viloyatlarida
yashovchi turkiy tilda suzlashuvchi xalqlar bilan o’zaro yaqinlashadi. Oqibatda miloddan avvalgi
II-I asrlarda Sirdaryoiing o’rta oqimlari tumanlarida turkiy tilda so’zlashuvchi yangi etnos xalq
birligi vujudga kela boshlaydi. Bu yangi xalq-etnos sekin-asta son jihatdan ko’payib, mazkur
hududdagi viloyatlarda o’z ustun mavqeyiga ega bo’la bordi. Natijada ular alohida Qangar
millati nomi bilan shakllanadi. Ana shu elat birligi asosida tashkil topgan Qang davlati yetti asr
yashadi. Milodning v asri o’rtalariga kelib, Qang’ davlatining yemirilishi bilan uning tarkibidagi
elat va qabilalar ham tarqalib ketdi, o’rnida yangi siyosiy uyushmalar va etnik birliklar qaror
topdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
