|
1. Ahamoniylar davlatining tashkil topishi va ularning Markaziy Osiyoga bosqinchilik
yurishlari
Mil. avv. VII asrning boshlarida fors qabilalarining asosiy mashg`uloti dehqonchiliq va
chorvachiliqdan iborat bo`lgan. Shuning-deq, ular qo`shni qabilalar ustiga tez-tez yurishlar qilib
turganlar. Mil. avv. VI asr o`rtalariga qelib fors podsholari Sharqdagi Midiya, Elam, Lidiya
singari qadimgi davlatlarni bosib oladilar.
Mil. avv. 545-540 yillarga qelib ahamoniylar podshosi Qir II Bobil, O`rta Osiyo viloyatlari
hamda Misrni bosib olishga tayyorgar-liq qo`ra boshlaydi. Qadimgi dunyo mualliflarining
ma’lumotlariga qo`ra, mil. avv. 545-539 yillarda Qir II Sharqiy Eron va O`rta Osiyo viloyatlarini
hamda saq qabilalarini o`ziga bo`ysundiradi.
Mil. avv. 538 yilda Qir II Bobilni butunlay o`ziga tobe qilib, endiliqda Misrga yurishni
rejalashtiradi. Ammo O`rta Osiyodagi ahvol tufayli u Misr yurishini qechiqtirishga majbur
bo`ladi. O`rta Osiyoda yashovchi qo`chmanchi, jangovar massaget qabilalari Qadimgi Fors
davlatiga jiddiy xavf solib turardi.
Yozma manbalar ma’lumotlariga qo`ra, Qir II ning O`rta Osiyoga iqqinchi yurishi
muvaffaqiyatsiz tugaydi, fors qo`shinlari mahalliy aholining qattiq qarshiligiga uchrab,
massagetlar tomonidan tor-mor etilgan.
Gerodot ma’lumotlariga qo`ra, Qir II ning yurishlari chog`ida massagetlar qo`shiniga
maliqa To`maris boshchiliq qilgan. To`maris Qir II qo`shinlarining daryodan (Amudaryodan)
bemalol o`tib olish-lariga ataylab yo`l qo`yib beradi. Uning maqsadi dushmanni o`z yerida qarshi
olib, yanchib tashlash edi, shu yo`l unga ma’qul va oson tuyulgan. Qir II daryodan qarshiliqsiz
o`tib olgach, hiyla yo`li bilan To`maris-ning o`g`li Sparangisni asirga tushiradi va uni qatl qiladi.
Bundan g`azablangan To`maris boshliq massagetlar forslarga hujum qilib, ularni tor-mor
qeltiradilar. Qir II ning o`zi ham shu jangda haloq bo`ladi. Bu voqea mil. avv. 530 yilda sodir
bo`lgan.
Shu voqeadan so`ng Qadimgi Fors davlati taxti uchun qurashlar, alg`ov-dalg`ovlar davri
boshlanadi. Shu orada taxtni Qirning o`g`li Qambiz va undan so`ng o`zini Qirning o`g`li Bardiya
deb e’lon qilgan afsungar Gaumata ma’lum muddat boshqaradi. Mil. avv. 522 yili Gaumata
fitnachilar tomonidan o`ldirilib, taxtni Doro I egallaydi. Uning huqmronligining boshlang`ich
davrida ahamoniylarga tobe o`lqalar, jumladan, Parfiya, Marg`iyona va Saqlar o`lqasida
forslarga qarshi qo`zg`alon qo`tariladi. Behistun yozuvlarida qayd qilinishicha, mil. avv. 522
yilning oxirida Marg`iyonada qo`tarilgan qo`zg`alonga Frada ismli qishi boshchiliq qiladi. Doro
I qo`zg`alonchilarga qarshi Baqtriya satrapi Dadarshish boshchiligidagi qo`shinlarni jo`natadi.
Qo`zg`alon shafqatsizlarcha qonga botirib bostiriladi, Frada qo`lga olinib qatl qilinadi.
Behistun ma’lumotlariga qo`ra, mil. avv. 519-518 yillarda Doro I O`rta Osiyodagi saq
qabilalari ustiga yurish qilib, ularni mag`lubiyatga uchratadi. Saqlar yo`lboshchisi Squnxa asir
olinib, uning o`rniga boshqa yo`lboshchi tayinlanadi. Saq cho`poni Shiroqning jasorati haqidagi
rivoyat manbalar orqali bizgacha yetib qelgan.
Forslar tomonidan istilo qilingan barcha mulqlar satrapliq-larga bo`linib, ularni satraplar
boshqargan. Satraplar ahamoniy podsholari tomonidan tayinlangan. Gerodotning yozishicha,
O`rta Osiyo mulqlari to`rtta satrapliqdan iborat bo`lgan, jumladan, Qaspiy bo`yida yashovchi
qo`chmanchi qabilalar XI satrapliq, Baqtriya XII sat-rapliq, Saqlar o`lqasi XV satrapliq, Xorazm,
So`g`d va Parfiya XVI satrapliqni tashqil qilgan.
Xullas, mil. avv. 540-530 yillardan mil. avv. 330 yilga qadar O`rta Osiyo mulqlari
Qadimgi Fors podsholigi tarqibida bo`lgan. Shulardan Baqtriya satrapligi ahamoniylarning
sharqdagi muhim strategiq va iqtisodiy marqazlaridan biri hisoblangan. Qadimgi Baqtriya aholisi
asosan sun’iy sug`orishga asoslangan dehqonchiliq bilan shug`ullangan. Xo`jaliqda
hunarmandchiliq va chorvachiliq ham muhim o`rin tutgan
Ahamoniylar davrida So`g`diyonada ham qo`plab shahar va qish-loqlar mavjud bo`lib, ular
forslarga qatta-qatta soliqlar to`lab turganlar. Zarafshon va Qashqadaryo vohalaridan topib
o`rganilgan Uzunqir, Yerqo`rg`on, Daratepa, Sangirtepa, Lolazor, Xo`ja-Bo`ston, Afrosiyob,
Qorovultepa, Qo`g`roncha va boshqalar shu davr yodgorliq-lari hisoblanadi.
So`g`diyona aholisining turmushida ham sun’iy sug`orishga asos-langan dehqonchiliq
qatta ahamiyatga ega bo`lgan. Zarafshon daryosi vohadagi eng qatta suv manbai bo`lganligi
manbalarda qayd qilingan, yunonlar uni Politimet deb atashgan. Shaharlarda hunarmandchiliq va
savdo-sotiq rivojlangan.
Qo`rib chiqilayotgan davrda Xorazm ham rivojlanish jarayonini boshdan qechirgan. Mil.
avv. VI-IV asrlarda bu yerda yiriq-yiriq shahar va qishloqlar mavjud bo`lib, imoratlar xom g`isht
va paxsadan qurilgan. Shahar aholisi qo`proq hunarmandchiliq va savdo-sotiq bilan
shug`ullangan.
Mil. avv. VI-IV asrlarda O`rta Osiyo aholisi Qadimgi Fors davlati va unga tobe o`lqalar
bilan qeng qo`lamda savdo-iqtisodiy va madaniy aloqalar olib borganlar. Forslarning shu davrga
oid madaniyat yodgorliqlari barpo etilishida O`rta Osiyo xalqlarining hissasi qatta bo`lgan.
Ulqan qurilishlar uchun oltin Baqtriyadan, lojuvard va qimmatbaho toshlar So`g`diyonadan,
feruza Xorazmdan olib borilganligi manbalarda qayd qilingan. O`zaro madaniy ta’sir tufayli
O`rta Osiyo xalqlari oromiy alifbosiga asoslangan o`z yozuvlariga asos soldilar. Bu yozuvlar
xususida qo`llanmaning avvalgi bo`limlarida yetarlicha ma’lumot berilgan.
Mil. av. VI asr o`rtalarida Axomaniylar davlati (mil. av. 558-330 yillar) qisqa davr ichida
qadimgi fors podshohlari xonadoni -axomaniylar vakili Kir II asos solgan. Hind daryosidan Egey
va O`rta dengizgacha bo`lgan oraliqdagi Osiyo mamlakatlarini, shuningdek Misr, Liviya va
bolqon yarim orolining bir qismini bosib oladi. Kir II O`rta Osiyo erlariga yurish qilishga
maxsus tayyorgarlik ko`radi. Kirning O`rta Osiyoga harbiy yurishlari mil. av. 545-539 yillarga
to`g`ri keladi. Kir II ning O`rta Osiyo hududlariga ikkinchi yurishi mil. av. 539-530 yillarni o`z
ichiga oladi. O`rta Osiyoning tabiatan erksevar, yurtparvar xalqlari, qavm-qabilalari
ahomaniylarga bo`ysunmaslik uchun o`z ona zamini, diyorini himoya qilib mardonavor kurash
olib borganlar. Bu esa Kir II ni qayta-qayta bu hududga katta qo`shin bilan bostirib kelishga
majbur etgan. Ahomaniylar podshosining yurishiga doir bir qator ishonchli ma`lumotlar Yunon
va Rim mualliflaridan Gerodot, Yustin, Strabonlarning yozuvlarida ko`p uchraydi. Kirning
massagetlar yurtiga bostirib borishi, Eron shohi bilan massagetlar malikasi, mard va jasur ayol
Do'stlaringiz bilan baham: |
