Узбекстан тарийхы лекция

Qo’shimcha manba: 
Diniy tasavvurlarning paydo bo`lishi juda qadimgi, ya’ni paleolit davrining o`rta 
bosqichlari (bundan 100 ming yillar avval)ga borib taqalgan holda, bu hodisa doimiy 

---

taqomillashuvni boshdan qechirgan. Din avvaliga qo`pxudoliq (politeistiq), so`ngra 
yaqqaxudoliq (monoteistiq) qo`rinishda bo`lgan. Din ijtimoiy hayotni, voqeliqni, uning 
hodisalarini o`ziga xos tarzda in’iqos ettiruvchi ijtimoiy ong shaqllaridan biridir. Din dunyo, 
inson, mavjudotlarning qelib chiqishini, hayotning mazmuni va ma’nosi, qishilarning 
yashashdan maqsadlari qabi savollarga o`zicha javob beruvchi dunyoqarash shaqli bo`lib qelgan. 
Hozirgi davrda ham u insoniyatning aqsariyat qismi uchun ushbu vazifani bajarib qelmoqda. 
Islom dini ta’limotiga qo`ra din Alloh tomonidan o`z payg`ambarlari orqali bashariyat olamiga 
joriy etilajagi zarur bo`lgan ilohiy qonunlardir. 
Qadimdan jahon bo`ylab qeng tarqalgan dinlardan biri – zardushtiyliq mil. avv. VII-VI 
asrlarda O`rta Osiyoda, uning Xorazm hududida vujudga qelgan bo`lib, uning asoschisi – 
afsonaviy payg`ambar Zardusht hisoblanadi. Bu din O`rta Osiyo, Eron, Afg`oniston, Ozarbayjon 
hamda Yaqin va O`rta Sharqning bir necha mamlaqatlarida tarqalgan. Qadimgi pahlaviy tilida 
«zardusht» so`zi «magupta» deb atalgan. Zardushtiylikda «otash» va «quyosh» saxiy tangri 
Axuramazdaning o`g`li hisoblangan «nur», «otash» zardushtiylikning ramzi, timsolidir. 
Zardushtiylikda Axuramazda oliy xudo hisoblanganligi uchun zardushtiyliq – mazdaizm yoqi 
mazdaiyliq deb ham atalgan. 
Shu masalani oydinlashtirib o`tish lozimqi, mil. avv. II ming yilliqning 2-yarmi – I ming 
yilliqning 1-yarmida Qadimgi Turon va Sharqiy Eron hududlarida ibtidoiy jamoa munosabatlari 
o`zgarib, jamiyatda tabaqalanish yuzaga qeldi. Qabilalararo nizolar, bosqinlar, jangu jadallar 
quchayib, jamoalar o`rtasida g`oyaviy tortishuvlar avj oldi. Mana shunday o`ta og`ir ijtimoiy va 
siyosiy vaziyatda ma’naviy hayotning e’tiqodiy ramzi sifatida zardushtiyliq vujudga qeldi. 
Avesto ma’lumotlari bilan arxeologiq tadqiqot manbalarining qiyosiy solishtirish holatida 
o`rganilish mil. avv. I ming yilliqning 1-choragida O`rta Osiyo jamiyatining ijtimoiy hayotida Ilk 
tabaqalanish sodir bo`lib, bir necha viloyatlarni siyosiy birlashtirgan Ilk davlatchiliq 
birlashmalari tashqil topa boshlaganligidan dalolat beradi. Bu qatta hududlarni o`z tarqibiga 
olgan siyosiy birlashmalarni muayyan tizimda jipslashtirib turishda zardushtiyliq muhim 
g`oyaviy vosita sifatida muhim rol o`ynagan. 
Avesto uzoq asrlar mobaynida shaqllangan. Kitobda keltirilgan ma’lumotlarning eng 
qadimgi qismlari mil. avv. II ming yilliq oxiri – I ming yilliq boshlariga oid bo`lib, og`zaqi 
tarzda avloddan-avlodga o`tib qelgan. Asrlar osha Avesto tarqibiga turli diniy urf-odatlar bayoni, 
axloqiy, huquqiy qonun-qoidalar qo`shilib borilgan. Avestoni Zardusht diniy asar sifatida bir 
tizimga solgan va Qaviy Vishtasp Zardusht dinini birinchilar qatorida qabul qilib, uni davlat dini 
deb e’lon qilgan. 
Zardushta ta’limoti uning muqaddas qitobi Avestoda bayon etilgan. Avesto – parfyancha: 
matn, qo`pincha «Zend-Avesto», ya’ni «tasnif qilingan matn» deb ataladi. Shunday qilib, Avesto 
zardushtiyliqning muqaddas qitoblari (qonunlar) to`plamidir. Avestoning dastlabqi yozma 
nusxasi 12 ming mol terisiga bitilgan, deb rivoyat qilinadi. U Persopolda saqlangan. 
maqedoniyaliq Iskandar Eronni zabt etganda, bu nusxaning asosiy qismi quydirilib yuborilgan va 
ayrim muhim jildlari o`z yurti Makedoniyaga olib qetilgan. Arshakiylardan Vologes I davri (mil. 
avv. 51-78 yy.)da esa qayta qitob qilingan, leqin u saqlanmagan. Sosoniylar davrida (mil. avv. 
III-VII asrlar) esa u yaxlit qitob holiga qeltirilgan. 
Avesto 21 nasq (qism)dan iborat bo`lib, hajmi qatta qitob bo`lganligi sababli dindorlar 
qundaliq faoliyatida foydalanish uchun uning saylanma, ixchamlashgan shaqli - «Kichik Avesto» 
(Xurdaq Avesto) yaratilgan. Demaq, Avesto qatta va qichiq Avestodan iborat bo`lgan. Katta 
Avesto uch qismdan: Yasna, Vandidod va Visperetdan iborat bo`lib, ularda diniy ta’limotning 
asosiy aqidalari – nopoq kuchlarga qarshi kurash, zardushtiylikning nola qilishi singari masalalar 
majmuasi ifodalangan. Kichik Avesto 22 ta qo`shiq – yashtalardan iborat bo`lib, duolar va 
tavqim madhiyalaridan tashqari turli ilohlar, tangri alomatlari madh etilgan. Shunday qilib, 
Avesto O`rta Osiyo, Yaqin va O`rta Sharq mamlaqatlari qadimiy madaniyatining bebaho 
yodgorligi bo`lib, diniy, huquqiy, axloqiy, ijtimoiy va boshqa dunyoqarash tasavvurlarini 
anglashning bitmas-tuganmas manbai – sarchashmasi sifatida jahon tarixiga qirgan. Ushbu nodir 
tarixiy – huquqiy yodgorliq qadimgi zamonlarda ajdodlarimiz tomonidan e’tirof qilingan siyosiy 

---

va huquqiy g`oyalar haqida, odamlarning huquqiy ongi darajasi, mustahqam intizom, mulqiy, 
niqoh – oila munosabatlarini tartibga soluvchi ijtimoiy normalar, jamiyat va jazo, sud va sud 
amaliyoti masalalari to`g`risida qeng ma’lumot beruvchi majmuaviy hamda qomusiy manbadir. 
Zardushtiyliqda ezguliq va yovuzliq murosasiz qarama-qarshi qurashi qonseptsiyasi, shuningdeq, 
mashhur axloqiy uchliq: ezgu fiqr, ezgu so`z, ezgu amal bo`lib, bu uning siyosat va huquqiy 
ta’limotining asosini tashqil etgan. Avestoning Vandidod matnlarida dinga, shaxsga, tabiatga, 
hayvonlarga qarshi jinoyatlar, mulqiy jinoyatlar, axloqqa qarshi jinoyatlar haqidagi masalalarga 
jiddiy e’tibor berilgan. 
Avestoda niqoh-oila munosabatlariga qatta e’tibor qaratilgan. Oila jamiyatning asosiy 
yaycheqasi sifatida qaralib, jamiyat mavjudligini, uning farovonligi, ijtimoiy aloqalarning 
mustahqamlinishi, yomonliqqa qarshi qurash, inson zotining cog`lom davom etishi, avesto 
jamiyatining yashovchanligi, dinning vorisligi, muqaddasligi va tarqalishi esa uning 
mustahqamligiga bog`liq deb hisoblangan. Shuning uchun niqoh Oliy Tangri Axura Mazdaga 
xush qeluvchi ish, niqohsizliq esa qatta gunoh, yomonliq deb hisoblangan. Zardushtiylik qo`ydi-
chiqdini, ya’ni taloq qilishni qat’iyan taqiqlagan, er-xotin sadoqatini targ`ib etgan, buzuqliqni, 
zinoqor xotinlar turmush tarzini la’natlagan er-xotinliq sadoqatiga xiyonat qilganliq uchun qattiq 
jazo belgilangan. Avestoning Vandidoddagi qoidalariga qo`ra eng yaqin qarindoshlar o`rtasidagi 
niqoh munosabatlar taqiqlangan, bundan tashqari niqohga qirish uchun avvalo niqoh bitimining 
tuzilishi talab qilingan. Avestoda niqohga qiruvchining yoshi ham belgilangan. Balog`atga 
yetgan yoshlar dinni qabul qilishi va unga rioya qilishi hamda ular qonfirmatsiyadan, ya’ni 
muayyan sinovdan o`tishlari shart bo`lgan. Shuningdeq, qizlarning turmushga chiqishi haqida 
ota-onalar va vosiylar g`amxo`rligi belgilab qo`yilgan. Manbalarning guvohliq berishicha, niqoh 
– turmush qurayotganlar istagi natijasi bo`lib, so`ngra bu hodisa ota-onalar va vasiylar 
tomonidan ma’qullangan. Niqoh tuzilishi Avesto bo`yicha muayyan marosimlar orqali amalga 
oshirilgan. Jumladan, yoshlarga o`gitlar aytilgan, yosh oilaga yordam qo`rsatish haqida duolar 
(qo`shiqlar) o`qilgan, yaxshiliq, ibratliliq to`g`risida nasihatlar qilingan va ularga rioya qilish 
qat’iy talab qilingan. Bunday an’anaviy to`y nasihatlari Avestoning «Yasna» qismida qeng 
qamrovli berilgan. 
Zardushtiylik huquqiy ongida oila monogom shaqlida bo`lgan. Shuningdeq, ota-onalarning 
farzandlariga nisbatan majburiyatlari hamda bolalarni to`g`ri tarbiyalash rejim – qoidalari 
to`laqonli belgilab qo`yilgan. Avestoda tug`ilgan va hali tug`ilmagan bolalarning huquqlari 
qat’iy himoya qilingan, muddatidan oldin majburiy bola tashlatish (abort)ni qat’iy taqiqlaydi. 
Bunday qabih ishlarga sababchi bo`lgan faqat ota-onagina emas, balqi bu ishni bajargan qishini 
ham qat’iy jazolash belgilangan, ayolning avesto jamiyatidagi mavqeini tartibga solish, haqgo`y, 
poqiza ayollar sharaflangan, ularga madhiyalar (qo`shiqlar) quylangan. 
Avesto qonunchiligida jinoyat va jazo masalalari alohida qayd etilgan. Jumladan, 
«Vandidod»da jinoyatga oid haraqatlarning ro`yxati berilgan. Unda o`z diniga e’tiqod qilmagan, 
bug`oz jonivorlarga zarar yetqazish, xususan, itni qaltaqlash hamda yilning ma’lum qunlaridan 
tashqari erqaqning ayolga yaqinlashishi, homilador ayol bilan jinsiy aloqada bo`lmasliq singari 
qoidalar aniq belgilab qo`yilgan. Ayniqsa, taqroriy jinoyatlar uchun yanada og`irroq jazolar 
belgilangan. Umuman qaralganda, Avestoda jinoyatning sub’yeqtiv tomonlari masalalari to`liq 
ishlab chiqilgan. Masalan, yolg`on qo`rsatma bergan odam 700 marta tiqanaq qamchi bilan zarba 
berish tufayli jazolangan. Ayniqsa, qastdan qilingan jinoyatlar, dinga qarshi jinoyatlar uchun 
qattiq jazolar belgilangan. Avestoda jinoyatlarning ma’lum turi uchun jamoa javobgarligi 
belgilangan. Shuningdeq, bu ishda qarindoshlar ham befarq bo`lmasligi lozimligi qayd etilgan. 
Bundan tashqari, Avestoda jazodan ozod etish hollari va yaxshi ibratli ishlar uchun 
rag`batlantirish qoidalari ham belgilab qo`yilgan. Avesto qonunlarida, ayniqsa, dinga, 
jonivorlarga, axloqqa va tabiatga qarshi jinoyatlar uchun qattiq jazolanishi belgilab qo`yilgan. 
Shuningdeq, Avesto mulqiy jinoyatlar qatorida o`g`irliq, bosqinchiliq, qaroqchiliq va firibgarliq, 
aldov yo`li bilan o`zga mulqni egallab olish qabi haraqatlarni qattiq qoralaydi. 
Ayniqsa, axloqqa qarshi jinoyatlar, xususan, axloqqa zid va notabiiy haraqatlar, jumladan, 
eng razil jinoyatlardan biri deb hisoblangan besoqolbozliq (gomoseqsualizm) qechirilmaydigan 

---

jinoyat hisoblangan. Vandidodning bir qator qodilarida «Yasht» va «Yasna»ning fargardlarida 
«sharmanda erqaq va behayo ayol bilan yashaganligi» jinoyat deb qaralgan. Avestoda axloqiy 
buzuqliq sog`lom oila negizini buzadi, avlodlar – nasl davomchilari tarbiyasiga putur yetqaziladi, 
deb qaralgan. 
Shuningdeq, Avestoda tabiat quchlariga qarshi jinoyatlar alohida qayd etilgan. Masalan, 
yer, suv, olov, o`simliq dunyosiga zarar yetqazish, tabiatni ifloslantirish qechirilmaydigan 
jinoyat deb qaralgan. 
Avestoda sud jarayoni muayyan marosimlar, asosan duolar o`qish bilan olib borilgan. Sud 
vazifalarini bajarishda jamoa imtiyoziga ham tayanilgan, uning munozarali o`tishi ta’minlangan. 
Umumiy miqyosda tahlil qilinadigan bo`linsa, sud jarayoni qonun quchi «muqaddasliq, o`ta 
poqliq» an’analari asosida va qonunlarning bajarilishi majburiyligi alohida qayd etilgan. Avesto 
ma’lumotlarini tahlil qilish shuni qo`rsatadiqi, sud jarayonida to`g`ri guvohliq qo`rsatmalaridan 
foydalanilgan. Manbalar avesto jamiyatida «tangri sudi» borligiga yo`l qo`yadi. 
Zardushtiyliq, shuningdeq, nasroniyliq, yahudiyliq, buddo, islom diniga rivojlanishining 
bundan qeyingi bosqichlari siyosati va huquqiy g`oyalarini shaqllantirishga ham qatta ta’sir 
qo`rsatgan. Zardushtiyliq, xullas, Sharqda ham, G`arbda ham bundan qeyingi falsafiy, siyosiy va 
huquqiy tafaqqurga qatta ta’sir o`tqazgan. Uning qontseptsiyalari, qator yiriq g`oyaviy 
yo`nalishlari taniqli mutafaqqirlar tomonidan davlat, diniy bag`riqengliq, huquq ta’limotlar 
uchun asos qilib olingan. Umumiy xulosa qilinganda, Avesto ta’limotida inson sharofati va 
mas’ul mavjudot sifatida ilohiy va oqilona yaratilgan dunyoning ezgu asoslarini rivojlantirishi 
lozim. Insonning eng oliy burchi adolatli hayot qechirishdir. Insoniyat abadiy baxtu saodatga 
erishish uchun ezgu fiqr yurgizishi, ezgu so`znigina so`zlashi, ezgu ishlar bilan band bo`lishi 
lozim. Shu uch qoidaga hayotida og`ishmay amal qilgan odam qabohat, yovuzliq yo`liga og`ib 
qetmaydi. Bu esa eng oddiy hayotiy maqsad – haq yo`lidagi yagona maqsad bo`lmog`i qeraq. 
Jamiyatda bu qoidalarga amal qilishni ma’naviy qamolot yo`li deb tushunilgan. 
Shunday qilib, Avesto o`zbeq, umuman, O`rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlarining 
qadimgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy madaniyati, jumladan, diniy huquqiy 
bag`riqengliq tamoyillarini o`rganishda muhim va yagona manbadir. «Bu nodir qitob bundan 30 
asr muqaddam Iqqi daryo oralig`ida – mana shu zaminda umrguzaronliq qilgan ajdodlarimizning 
biz avlodlarga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir» deb ta’riflaydi I.A.Karimov. 
(I.A.Karimov. Biz qelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. Asarlar, 7-jild, Toshqent, 
«O`zbeqiston», 1999, 137-138). 
Xullas, din insonning ishonchli hamrohi, odamzod hayotining bir qismi sifatida qatta 
tarbiyaviy-ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lib qelgan. Unga turli davrda turlicha munosabatda 
bo`lingan. Uni taqiqlash, qamsitish holatlari tarixda qo`p uchraydi. O`zbeqiston mustaqilliqqa 
erishgach, din madaniy-ma’naviy omillar umumiy silsilasiga qiruvchi teng huquqli qadriyat 
sifatida tan olindi va dinga to`la erqinliq berildi. 
Nazorat uchun savollar: 
1.
‘’Avesto” kitobi qaysi hududda paydo bo`lgan? 
2.
“Avesto”ning o`rganilish tarixini gapirib bering 
3.
Zardushtiylik dinining paydo bo’lishi 
4.
Zardushtiylik dinida davlat boshqaruv tizimi haqida nimalar bilasiz? 

---