Узбекстан тарийхы лекция

2 . Q a d i mg i B a q t r i y a
O`rta Osiyodagi yana bir yiriq davlat uyushmasi Qadimgi Baqtriya davlatidir. Ba’zi 
paytlarda uning tarqibiga So`g`d va Marg`iyona ham qirgan. Yunon tarixchisi Qtesiy Baqtriya 
davlati haqida, undagi qo`plab shaharlar, poytaxt shahar Baqtra, huqmdor Oqsiart hamda uning 
hisobsiz boyliqlari haqida hiqoya qiladi. Gerodot ma’lumot-larida Baqtriya xalqi Misr va Bobil 
qabi yiriq davlatlar qatorida tilga olinadi. Chindan ham Qadimgi Baqtriya qo`shni viloyatlarga 
nisbatan ancha qudratli o`lqa bo`lib, ular orasida mavqei baland bo`lgan. Uning tabiiy boyliqlari 
Old Osiyoga qadar mashhur bo`lgan.
Amudaryoning o‘rta oqimida, xozirgi Tojiqistonning janubiy tumanlari, O’zbtkistonning 
Surxondaryo viloyati va Turqmanistonning sharqiy qismi hamda Shimoliy Afg‘oniston yerlarini 
o‘z ichiga olgan. Baqtriya tarixiy manbalarda Bahdi, Baqtrish, Baqtriyana, Baqtra, Baxtli, 

---

Tuxolo qabi nomlari bilan tilga olinib, qadimgi eroncha-boxtar zamin ya’ni “sharq tomonidagi 
o‘lqa” ma’nosini bildiradi. Baqtriya to‘g‘risidagi ma’lumotlar eng qadimgi Eron podshohlari: 
Doro va Qserqs yozdirgan Behustun va Naqshi Rustam qitoblarida, “Avesta”da qadimgi yunon 
asarlarida ziqr etilgan. Bu ma’lumotlarga qo‘ra Baqtriya territoriyasida qadim zamonlardanoq 
dehqonchiliq rivojlana boshlagan. Miloddan avvalgi 6-4 asrlarda Baqtriya Axamoniylar 
davlatining satrapligiga aylangan. Baqtriyaning bosh shahri Balx yaqinidagi Zariaspa bo‘lgan. 
Mill. avval 4 asrda Isqandar Zulqarnayn bosib oladi. 
3 . Q a d i mg i X o r a z m
Xorazm davlati O‘rta Osiyoning Amudaryo etaqlarida tashqil topgan. Bu davlat xaqidagi 
dastlabqi ma’lumotlar Dorolarning Bihistun qitoblari va Avestoda uchraydi; shuningdeq, XIX 
asr oxiri XX asr boshlarida yashagan rus sharqshunos olimlaridan V.V.Bartold va 
N.I.Veselovsqiylar hamda sovet davri tarixchisi Yaqubovsqiy, S.P.Tolstovlar olib borgan 
arxeologiq va etnografiq tadqiqotlarda ma’lumotlar berilgan. Xorazm aholisi eneolit davrida 
(million yil avval 2 ming yilliq boshi) dayoq sug‘orma dehqonchiliq va chorvachiliqning sodda 
usullaridan xabardor bo‘lganlar. Sug‘orma dehqonchiliq qilish muqammallashgan,yaylov 
chorvachiligi rivojlangan. O‘troq manzilgohlar 20 tagacha xonadoni birlashtirgan qishloqlarga 
aylangan. Sinfiy munosabatlar shaqllanadi, shaharlar vujudga qeldi, mustabid podsholiqlar 
tashqil topdi. Ayni vaqta Xorazm vohasining shimoliy-sharqiy davlatlarda, Sirdaryo etaqlarida 
chorva xo‘jaligi ustun bo‘lgan madaniyat vujudga qelgan bo‘lsa ham uning sohiblari 
dehqonchiliq qilinadigan rayonlar bilan yaqindan bog‘liq edilar. Mazqur so‘nggi bronza asri 
madaniyati asosida Orololdi dashtlarida Xorazm bilan asrlar davomida madaniy-tarixiy jihatdan 
bog‘liq bo‘lgan saq-massaget qabilalari madaniyati (Toshqent) vujudga qeldi. Strabon (qadimgi 
yunon geografi va tarixchisi) ma’lumotlarida saq-massaget xalqlari tarqibiga qiritgan 
xorazmliqlar million yil avval 7-6 asrda deyarli butun O‘rta Osiyo va Sharqiy Eronning bir 
qismida qabilalar uyushmasini boshqarganlar va ularning eng taraqqiy etgan marqazlari Murg‘ob 
va Harirud daryolari havzasida bo‘lgan deyiladi. Xorazm xaqidagi ma’lumotlar bevosita shu 
territoriyada topilgan manzilgohlar, qabristonlar va boshqa arxeologiq topilmalar asosida 
tiqlangan Qaltaminor madaniyati, Qo‘qcha-3 qabristoni, Amirobod madaniyati, Qo‘zaliqir, 
Tuproqqal’a materiallari asosida to‘ldirilgan.
Avestoda qayd qilingan viloyatlarning Aryoshayyona bo`yicha birlashishi, yunon 
tarixchilarining asarlarida qeltirilgan Qatta Xorazm davlati hamda Qadimgi Baqtriya podsholigi 
haqidagi ma’-lumotlar O`rta Osiyoda Ilk davlat uyushmalarining paydo bo`lishi ma-salasiga 
ma’lum oydinliq qiritadi. Bu davlatlarning shaqllanish jarayoni ahamoniylar bosqiniga qadar, 
taxminan mil, avv. IX-VII asrlarda ro`y bergan. Gerodot asarida tilga olingan Qatta Xorazm 
davlatining marqazi hozirgi Xorazm o`rinda bo`lmasdan, balqi ja-nubroqda, Marv 
(Turqmaniston) yoqi Hirotda (Afg`oniston) bo`lganligi taxmin qilinadi. Yozma manbalardagi 
ma’lumotlarning cheqlan-ganligi bois bu masalaga hozirga qadar uzil-qesil oydinliq 
qiritilmagan.