Узбекистон Республикаси валюта конунчилиги асослари

Узбекистон Республикаси валюта конунчилиги асослари
Режа:
1. Валютага оид муносабатлар тушунчаси ва бу муносабатларини ҳуқуқий тартибга солишнинг зарурлиги
2. Узбекистон Республикасининг валюта тизими ва валюта қонунчилиги.
3. Узбекистон Республикасида валюта назорати ва унинг амалга оширилиши.

Миллий валюта тизими - бу миллий қонунчиликка кўра белгиланган валюта муносабатларининг ташкил этилиш шакли бўлиб, мамлакат пул тизимининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Миллий валюта тизими асосини давлат томонидан жорий этилган пул бирлиги ташкил этади. Пул халқаро иқтисодий муносабатларда иштирок этар экан, валюта мақомини олади.

Бироқ Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 майдаги "Валютани тартибга солиш туғрисида"ги қонунининг 1-моддасида "валюта бойликлари" тушунчасига таъриф берилган бўлиб, унга кўра валюта бойликлари:
- чет эл валютаси;
- чет эл валютасидаги қимматли қоғозлар;
- чет эл валютасидаги тўлов ҳужжатлари;
- қимматбаҳо металлар;
- табиий қимматбаҳо тошлар валюта бойликлари саналади. "Чет эл валютаси" деганда эса тегашли хорижий давлатда муомалада бўлган ва қонуний тўлов воситаси ҳисобланган банкнот кўринишидаги чет эл пул белгилари тушунилади. Счетлар ва омонатларда бўлган хорижий давлатлар пул бирликларидаги ва халқаро ҳисоб-китоб бирликларидаги маблағлар назарда тутилади.
"Валюта курси" деганда икки ва ундан ортиқ давлатлар валю-таларининг ўзаро нисбати тушунилади. Валюта курси биржаларида ўтказиладиган савдо-сотиқ йўли билан талаб ва таклиф асосида ёки давлат томонидан бир томонлама белгиланиши мумкин. "Юмшоқ", яъни конвертация қилинмайдиган валютали мамлакатларда валюта курси стихияли тарзда кечувчи норасмий, "қора бозор" орқали ҳам белгиланиши мумкин ва унинг кўрсаткичлари ҳақиқий валюта курсини бирмунча объектлв тарзда ифодалайди, чунки у ерда талаб ва таклиф нисбати" қиймат белгиловчи муҳим омиллардан саналади.
Мазкур қонунда валюта операциялари тушунчаси ва унинг амалга оширилипшга ҳам таъриф берилган бўлиб: "Валюта операциялари" деганда валюта бойликларига нисбатан эгалик ҳуқуқининг ўтиши билан боғлиқ операциялар, шу жумладан ташқи иқтисодий фаолиятни амалга ошириш чоғида чет эл валютасидан, шунингдек, Ўзбекистон миллий пул бирлиги "сўм"дан тўлов воситаси сифатида фойдаланиш билан боғлиқ операциялар назарда тутилади, яъни бунга:
- валюта бойликларини хориждан Ўзбекистонга олиб кириш ва жўнатиш ҳамда Ўзбекистон Республикасидан хорижга олиб чиқиш ва жўнатиш;
- халқаро кўламда пул ўтказиш ишларини амалга оширишга оид фаолият турлари киради.
Валюта операциялари жорий операцияларга ҳамда капиталнинг ҳаракати билан боғлиқ операцияларга бўлинади.
Валюта операциялари "резидентлар", яъни Узбекистон Республикасида доимий яшаш жойига эга бўлган жисмоний шахслар ҳамда Узбекистон Республикасида ташкил этилиб, руйхатдан ўтган юридик шахслар ва хорижда доимий яшовчи жисмоний шахслар ёки хорижда ташкил этилиб, рўйхатга олинган юридик шахслар иштирокида амалга оширилади.
Валюта қонунчилигини бузганлик учун жиноий, маъмурий ва фуқаровий ҳуқуқий тартибда жавобгарлик белгиланган.
Ўзбекистон Республикасининг миллий валютаси - сўм жорий этилгунига қадар мамлакатимизда миллий пул тизимини жорий этиш соҳасида зарур тайёргарлик ишлари олиб борилган ва бу давр ўз ичига муайян босқичларни қамраб олади. Бу босқичларни шартли равишда қуйидагича бўлиш мумкин:
I босқич. Узбекистон Республикасининг давлат муста-қиллиги эълон қилинган 1991 йил 31 августидан бошлаб сум-купон муомалага киритилгунига қадар утган давр. Бу давр Россия Федерацияси рубль зонасида қолган ҳолда миллий пул тизимини юзага келтириш, шарт-шароитлар яратиш, айни пайтда собиқ Иттифоқ аъзоси булган бошқа мустақил давлатлардан гиперинфляция туфайли қадрсиз-ланган қоғоз пуллар оқиб келишининг олдини олиш, ушбу қадрсизланган пул эвазига мамлакатимиз бойликларининг четга чиқиб кетишини камайтириш орқали Узбекистон иқ-тисодий манфаатларини ҳимоя килиш даври булди. Ягона иқтисодий маконда ва ягона пул тизимида узоқ вақт бирга булганлик бу тизимдан бир кунда ажралиб чиқиб кетиш имконини бермас, аввал пул эмиссияси ва пул муомаласи учун зарур булган миллий инфратузилма барпо этилиши, миллий тизимнинг зарурий атрибутлари барпо этилиши лозим эди. Бунинг устига, Узбеқистон халқ хужалигининг асосий тармоқлари собиқ Иттифоқ республикаларига, би-ринчи навбатда Россия иқтисодига мустаҳкам боғлаб қуйилган булиб, рубль зонасидан бир зарба билан чиқиш хужалик алоқаларининг барбод булишига, зарур хом ашё, бутловчи буюмлар, эҳтиёт қисмлар ва бошқа зарур маҳсу-лотлар келишининг "фалажланиши"га ва бунинг натижа-сида саноатни ҳамда халқ хужалигининг бошқа куплаб тар-моқларининг тухтаб қолишига олиб келган булар эди. Шу сабабли биз Россия рубли таъсирида ва зонасида қолишга мажбур булдик ҳамда айни пайтда барча зарур тайёргар-лик ишларини амалга ошира бордик.
Узбекистон Республикасининг миллий валютасини жо-рий этиш, Россия рубли зонасидан аста-секин чиқишга қаратилган дастлабки қадам Узбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил март ойидаги "Истеъ-мол маҳсулотларини купонларга сотиш тартибини тако-миллаштириш туғрисида"ги' , 1992 йил декабрдаги "Узбекистон истеъмол бозорини 1993 йилда ҳимоя қилиш туғ-рисида"ги2 ва 1993 йил майдаги "Республика истеъмол бозорини ҳимоя қилишни кучайтириш ва пул муомаласи-ни тартибга солиш туғрисида"ги3 қарорлари қабул қили-ниши билан қуйилди.
Ушбу қарорларга мувофиқ товарлар фуқаролик паспорти асосида ва купон тизимига мувофиқ сотила бошлади. Қиймати 25 минг рублгача булган товарлар фуқароларга фақат махсус купон карточкалари тақдим этилган тақдирдагина нақд пулга сотилар, 25 минг рублдан қиммат баҳоли товарлар эса фақат чеклар, чек дафтарчалари банк ҳисобрақамлари орқали нақдсиз, пул кучириш йули билангина Узбекистон фуқароларига соти-лар эди. Ушбу чоралар мамлакат ички бозорини қушни давлатлар фуқароларидан унчалик самарали булмаса-да, аммо муайян даражада ҳимоя қилди.
II босқич Узбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси-нинг 1993 йил 12 ноябрдаги "Узбекистон Республикаси ҳудуди-да сум-купонларни муомалага киритишни жорий қилиш туғри-сида"ги қарори қабул қилиниши Узбекистон миллий валютаси - сумни муомалага киритишга қаратилган илк қадам булди. Қарорга кура Россия рубли билан айни бир вақтда цараллел тулов воситаси сифатида 1993 йил 15 ноябрдан бошлаб сум-купонлар муомалага киритилди. Унинг курси Россия Федера-циясининг 1961-1992 йилларда чиқарилган 1 рублга нисбатан 1 сум қийматда чиқарилди. 1993 йил 22 ноябрдан бошлаб бир марталик купонлар бекор қилинди. 1961-1992 йилларда чиқа-рилган 1, 3, 5, 25, 50 ва 100 рубллик купонлар сум-купон билан иараллел муомалада булгани ҳолда Россиянинг 1000, 5000, 10000 рубллик пул белгилари муомаладан чиқарилди.
Узбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг. 1994 йил 15 апрелдаги "Пул муомаласини муетаҳкамлаш ва сум-кутш нинг харид қувватини ошириш буйича кечиктириб булмайдппш чора-тадбирлар туғрисида"ги қарорига кура 1994 йилдан бошлаб Россия рубли муомаладан батамом чиқарилди, сум купон ягона тулов воситаси булиб қолди.
III босқич. Бу боскич Узбекистон Республикаси Прозидентининг 1994 йил 16 июндаги Фармони билан 1994 йил 1 июлдан бошлаб Узбекистон Республикасининг миллий валютаси - сумни муомалага киритиш иши бошланди. Сум аввал муомалада булган сум-купонга нисбатан 1: 1000 нисбатда белгиланди. Миллий валюта жорий этилиши иқтисодий мустақиллнкнн таъ-минлаш, халқ хужалигининг бозор муносабатларига утишинн тм-лаштириш, барқарорликка эришишга ёрдам берди. Бироқ миллий валюта - сумнинг жорий этилиши инфляция жараёнининг янада кучайишини тухтатиб қола олмади. Миллий валюта жорнй этилган 1994 йилнинг 1 июлда сумнинг АҚШ долларига нисбатан расмий курси 7 сумни ташкил этган булса, 2002 йилнинг 1 майига келиб бу нисбат юз баробардан купроқни ташкил қилди яъни (1 АҚШ доллари 733 сумга тенг булди). Сумнинг АҚШ долларига нисбатан "қора 6озор"даги параллел курси шу даврда қарийб икки баробар ортиқ булди (1 АҚШ доллари 1450 сум).
Узбекистон Республикаси ҳукумати томонидан сум қадрпни ошириш ва унинг барқарорлигини таъминлашга қаратилган бир қатор тезкор чора-тадбирлар ишлаб чиқилди ҳамда амалга ошм-риб келинди.
Булар жумласига Узбекистон Республикаси Презвдентининг 1992 йил 24 июлдаги "Узбекистон Республикасида ташқи иқтисодий фаолиятни рағбатлантириш, хорижий сармояларни жалб этши ва хдогоя қилиш чоралари туғрисида"ги, 1994 йил 17 июндаги "Экс-порт имкониятини кенгайтириш борасида корхоналар фаолнятшш рағбатлантиришга оид тадбирлар туғрисида"ги, 2000 йил 21 март- ч даги "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш бора-сидаги чора-тадбирлар туғрисида"ги фармонлари, Вазирлар Миҳ-камасининг 1994 йил 18 мартдаги "Банк тизимини такомиллашти-риш, пул-кредит муносабатларини барқарорлаштириш чора-тадбнр-лари туғрисида"ги ҳамда 1999 йил 15 январдаги қарорлари ва бош-қа қонун ҳужжатлари киритилиши мумкин.
Валюта Назорати - бу давлатшшг ваколатли органлари томонида амалга ошириладиган иқтисодий, ташкилий, хуқуқий чора-тадбирла йиғиндиси булиб, валюта муносабатлари қатнашчилари булган юрв дик ва жисмоний шахслар (резвдентлар ва норезидентлар) томонн дан валюта муомаласига оид булган қонунчилик талаблари бажари лиши, валюта ҳисоб-китоби, ҳисоботлари юритилиши аҳволи устида! давлат назорати амалга оширилшшши назарда тутади.
Валюта назоратига оид қонунчилик, бу назоратнинг амалга оши рилиш усуллари, шакллари, бу назоратни амалга оширувчи орган лар ваколати каби масалалар батафсил куриб чиқилиши лозим.
Валюта ва валюта билан боғлиқ операциялар устидан давла! назорати масалалари "Узбекистон Республикаси Вазирлар Маҳка-маси туғрисвда"ги, "Узбекистон Республикаси Марказий банки туғ-рисцда"ги, "Валютани тартибга солиш туғрисида"ги ва бошқа қонун-ларда, Президентининг Фармонлари, Ҳукумат қарорларида, Узбекистон Республикаси Марказий банки чиқараётган меъёрий ҳужжатла-рвда ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатларда назарда тугиб қуйилган.
"Узбекистон Республикасининг Марказии банки туғрисида"ги қонунни 40-модцасига кура:
Марказий банк валютани тартибта солиш ва валютани назорат қилиш давлат органидир. Марказий банк
ижро этиш Узбекистон Республикаси ҳудудида барча шахслар учун мажбурий булган валютани назорат қилишга доир норматив ҳужжатлар чиқаради;
банклар, бошқа юридик ва жисмоний шахсларга чет эл валюта-сида операциялар утказиш учун лицензиялар беради ва лицензия-ларни қайтариб олади, уларнинг фаолиятини назорат қилади ва тартибга солиб боради;
банклар учун очиқ валюта мавқеи лимитларини ва бошқа иқти-содий нормативларни белгилайди;
миллий валютанинг чет эл валютасига нисбатан курсини аниқ-лаш тартибини белгилайди;
Узбекистон Республикасининг халқаро резервларини тасарруф этади ва бошқаради.
Узбекистон Республикасида валюта муносабатларини тартибга солиш, валютадан самарали ва мақсадга мувофиқ фойдаланишни•ч
"Узбекистон Республикаси Президентининг фармонлари. Узбекистон Республикаси Ҳукумати қарорлари;
"Узбекистон Республикаси Марказий банки, божхона Мо-лия вазирлиги ва бошқа ваколатли вазирликлар ҳамда идоралар-нинг меъёрий ҳуқуқий ҳужжатлари.
Божхона назоратини амалга оширишга оид қонун ҳужжатлари-га мувофиқ бундай назоратни амалга оширувчи органлар, уларнинг ваколат доиралари, иш услублари ҳамда шакллари белгилаб қуйилган.
"Узбекистон Республикасининг "Валютани тартибга солиш туғ-рисида"ги қонунининг 17-моддасига биноан, валюта назоратини амалга оширувчи органлар қаторига "Узбекистон Республикаси Марказий банки, Давлат солиқ қумитаси, Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги киритилган. Ушбу моддада валюта назорати бошқа ваколатли органлар томоиидан ҳам амалга оширилиши мумкинли-ги курсатиб қуйилган. Булар жумласига, энг аввало, Давлат божхо-на органлари киритилмоғи лозим.
"Узбекистон Республикаси Марказий банки туғрисида"ги қонуннинг 40-моддасига кура: "Марказий банк вадютани тартибга солиш ва валютани назорат қилиш давлат органидир". Унинг валюта назоратини амалга оширишга оид фаолиятининг шакллари ҳамда усуллари тегишли норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан белгилаб қуйилган.
Валюта назоратининг мақсади валюта операцияларини амалга ошириш вақтида валюта қонунларига риоя этилишини таъминлаш-дан иборат.
Валюта назоратининг асосий йуналишлари қуйида-гиларни уз ичига олади:
амалга оширилаётган валюта операцияларининг амалдаги қонунларга мос булишини ва шу иш учун керакли рухсатномалар бор-йуқлигини;
резидентлар республика валюта фондига чет эл валютасида со-лиқ ва бошқа туловлар тулаш буйича мажбуриятларини, шунинг дек, Узбекистон Республикаси Марказий банкига чет эл валютаси-ни сотиш буйича мажбуриятларини қандай бажараётганини;
республика валюта фондидан ажратилган валюта маблағлари-дан мулжалланган аниқ мақсадга мувофиқ ва қанчалик самарали фойдаланилаётганлигини;
чет эл валютасидаги туловларнинг асослилигини;
валюта операциялари буйича ҳисобга олиш ва ҳисобот мукам-мал ҳамда ҳолис булишини текширишдан иборатдир.
Валюта назоратини амалга оширилиш механизмлари давлат ижроия ва бошқарув органларининг қонуности норматив ҳужжат-ларида белгилаб қуйилган.
Дастлабки даврларда бу соҳада Узбекистон Республикаси Пре-зидентининг 1994 йил 20 апрелдаги "Экспорт-импорт операцияла-ри юзасидан валюта назоратини таъминлаш чоралари туғрисида"-ги Фармони ва мазкур Фармон билан тасдиқланган "Экспорт-им-порт операциялари юзасидан валюта назорати туғрисидаги низом" булган булса, кейинчалик бу соҳадаги давлат фаолияти тако-миллаштирилди ҳамда ушбу масалага қаратилган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар мажмуи юзга келтирилиб, валюта назоратининг ҳуқуқий базаси мустаҳкамланди ҳамда кенгайтирилди.
Валюта назоратининг амалга оширилиши чоғида юридик ва жисмоний шахслар тамонидан валютага оид қонунчилик талабла-ри бузилаётганлиги аниқлангани тақдирда тегишли ваколатли органлар томонидан қонун ҳужжатларида назарда тутилган жавобгарлик чоралари курилиши назарда тутилган.
Узбекистон Республикаси ҳудудида валюта операцияларини амалга ошириш тартибларини назарда тутувчи қоидалар уз мақсад ҳамда вазифаларига кура муайян хусусиятларига қараб қуйидаги-ча гуруҳларга ажратилиши мумкин:
1. Корхоналар томонидан товарлар (ишлар, хизматлар) экс-порт қилинганида келиб тушадиган хорижий валютадаги тушум-лардан 15 фоизи миқдорида Узбекистон Республикаси Марказий
баики томонидан белгиланган муддатда ҳамда тартибда мажбурий равишда сотилиши лозим.
Муайян хужалик юритувчи субъектлар фаолиятини қуллаб-қув-ватлаш чораларини янада кучайтириш мақсадида улар чет эл ва-лютасидаги тушумларнинг 15 фоизи миқдорида мажбурий сотиш-дан озод қилинганлар.
2. Чет эл валютасига эга булган ҳамда чет эл валютасида опера-цияларни амалга оширадиган корхоналар, ташкилотлар томонидан валюта ҳисоб-китоби ҳамда ҳисоботларининг махсус тартиблари белгилаб қуйилган булиб, ушбу тартибларни бузилиши корхона-лар ҳамда уларнинг мансабдор шахслари молиявий ҳамда ҳуқуқий жавобгарликка тортилишлари учун асос булиши мумкин.
3. Юридик важисмоний шахслар томонидан чет эл валютасвда ҳисоб-китоб қилиш, чет эл валютасини алмаштириш чет эл валюта-сидаги маблағларни банк ҳисобварақларида сақлаш соҳасидаги муносабатлар давлат томонидан амалга ошириладиган валюта назоратшганг алоҳида соҳаси булиб, бу масалаларда қатьий тартиб, махсус ҳуқуқий режим белгиланиши йули билан, энг аввало, пул муомаласи ва миллий валютамиз - сумнинг барқарорлиги таъмин-ланади, унинг қадрсиз-ланишининг, шу орқали товар (иш, хизмат) бозорига, фуқаролар моддий турмуш даражасига салбий таъсир утказилишининг олди олинада, жиноий йул билан топилган ҳаром пулларни "ҳалоллаб" олинишига қарши самарали кураш олиб бо-рилади.
Вакил қилинган тижорат банклари томонидан банк мижозлари саналувчи хужалик субъектларининг чет эл валютасидаги маблағ-лари юзасвдан ҳисоб-китоб операциялари амалга оширилишинииг махсус тартиби жорий этилганлиги',
жисмоний шахслар томонидан эса чет эл валютасининг алмаштирилиши тартибларини жорий этилганлиги2, "Йул чекларини бериш ва улардан фойдаланиш тартиби туғрисидаги низом" асосида' чет эл валютасидаги маблағлар-дан йул чеклари орқали фойдаланиш механизмлари кузда тутил-ганлиги, нақц чет эл валютасини Узбекистон Республикаси ҳудуди-га олиб кириш ва Узбекистон Республикаси ҳудудидан олиб чи-қиш тартибининг урнатилганлиги кабилар ушбу гуруҳга мансуб булган валюта назорати соҳасидаги ҳуқуқий муносабатларнинг юридик базаси булиб хизмат қилади.
4. Хорижий валютадаги маблағлардан, шу жумладан хо-рижий валютада берилган банк кредитларидан уринли, са-марали ҳамда қонуний тарзда фойдаланилиши устидан олиб бориладиган назорат-давлат валюта назоратининг муҳим йуналишларидан саналади.
Узбекистон Республикаси "Банклар ва банк фаолияти туғриси-да"ги қонунига кура тижорат банкларига уз мижозларининг чет эл валютасидаги банк операцияларининг қонун талабларига мувофиқ-лигини кузатаб бориш вазифаси юклатилган.
Узбекистон Республикаси Марказий банки томонидан Узбекистон Республикаси қонун хужжатлари асосида чет эл валютасидан, шу жумладан чет эл валютасидан мақсадга мувофиқ ва қонуний тарзда фойдалашш аҳволини назорат қилишга оид, меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқарилган.
Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари (Узбекистон Республикаси Прокуратура органлари, Миллий хавфсизлик, Ички ишлар, Со-лиқ, Божхона органлари) томонидан ҳам уларга юклатилган бево-сита вазифаларни бажарилиши чоғида уз ваколатлари доирасида рини ишлаб чиқишга йуналтиридди. Бу фаолиятда давлат ва жа-миятда амалга оширилаётган иқтисодий-ижтимоий, сиёсий ислоҳат-лар, уларнинг натижалари уз ифодасини тоцди.
Шу билан бирга мазкур дарслик тайёрланиши давомида муал-лифлар давлаг ва жамият молиявий ҳаёти соҳасида амалга оши-рилиши долзарб булиб турган бир қатор вазифаларни ҳам қайд этишни лозим топдилар. Бу муаммолар мамлакатимиз раҳбари И.А. Каримовнинг нутқлари ва чиқишларида мунтазам равишда қайд этиб борилди ва уларни бартараф этишга оид амалий йул-йуриқлар бериб борилди.
Муаллифларнинг фикрича молиявий фаолиятга оид қонун ижод-корлиги жараёни янада жадаллаштирилинш лозим ва давлат моли-яси, хазина иши, давлатнинг бошқа юридик ва жисмоний шахслар билан шартномавий-хуқуқий алоқалари масалаларига оид қонун-лар ишлаб чиқилиши лозим.
Булғуси молиячи мутахассисларга, юристларга, давлат хизмати-нинг молиявий фаолият билан боғлиқ булган буғинларида ишлаш-лари лозим булган мутахассисларга молия хуқуқи фанини, давлат молиявий фаолиятининг ҳуқуқий асосларинА уқитишнинг янада такомиллаштирилиши, бу соҳа мутаҳассисларининг амалдаги қонунларни татбиқ этиш юзасидан барқарор куникмаларга эга булиш-ларига, уларда қонунларга қатъи риоя қилиш, адолатни қарор топ-тириш туйғуларини шакллантиришга алоҳида эътибор берилмоғи лозим.
Умуман олганда, давлатнинг молиявий фаолияти давлат фаолиятининг муҳим таркибий қисми сифатида доимий эътиборни талаб қилади ва ушбу динамизм талабаларга молия ҳуқуқидан таълим берилиши жараёнини ҳам эътиборга олинмоғини зарурат қилиб қуяди.