Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

litis contestatio
деб аталган тантанавий ҳаракат бажарилган.
Litis contestatio қўш маънога эга бўлиб, биринчидан, айнан шу томонларга 
шу мулк юзасидан яна бир бор худди шундай низо қўзғатишни тақиқлаш, 
иккинчидан, бу иш юзасидан томонлар қарор чиқарилишини талаб қилиш 
ҳуқуқига эга эдилар. Иш бўйича қарор қабул қилинмагунча жавобгар айнан 
шу томонлар ва худди шу иш бўйича даъво қўзғатишга қаршилик кўрсатиши 
мумкин бўлган. Кейинги босқич litis contestatio чиқарилган пайтдан 
эътиборан 2 кун ўтгандан кейин бошланган ва ана шу 2 кун ичида томонлар 
суд жараёнига тайёрланиши лозим бўлган. Aped iudicem босқичи оммавий 
байрам кунларидан ташқари бошқа кунларда ўтказилиб, бунда белгиланган 
кунда томонлар ва иш бўйича гувоҳлар судья ҳузурига келган. Суд 
мажлисига келмаган томон ишни ютқазган ҳисобланган ва судья бу ҳолда 
ишни суд мажлисига келган томон фойдасига ҳал қилган. Судья ишни 
томонлар иштирокида кўриш жараёнида иш бўйича тақдим этилган 
далилларни текширган, томонларнинг кўрсатмалари ҳақиқатга мослиги 
тасдиқланган ва ниҳоят иш бўйича ҳукм чиқарилган. Иш бўйича чиқарилган 
ҳукм бирон-бир ҳуқуқ мавжудлигини тасдиқласа – декларатор, даъво талаби 
қабул қилинса 
–
кондемнатор (айбловчи), даъво талаби бекор қилинса –
абсолютар (оқловчи) характерга эга бўлган. Aped iudicem жараёнида 
чиқарилган ҳукм ҳар доим тугалланган ва ҳуқуқий жиҳатдан ҳақиқий 
ҳисобланган.

---

33 
2-
§. 
Формуляр жараён 
Легисакцион жараённинг ҳаддан ортиқ формаллиги, шунингдек, 
магистратнинг суд жараёнидаги пассив ҳолати Римнинг ҳуқуқий 
ривожланишига тўсиқ бўла бошлади. Бундай ҳолат милоддан аввалги 150- 
йилдан 17- йилгача қабул қилинган Эбуций ва Юлий қонунлари билан бирга 
Рим фуқаролик жараёнида рўй берган радикал ўзгаришлар натижасида янги 
формуляр жараённинг жорий этилишига олиб келди. Формуляр жараённинг 
пайдо бўлиши “bonae fidei” – «соф виждон» тамойилини кенг қўллайдиган 
перегринлар преторининг фаолияти билан узвий боғлиқдир. Суд жараёнида 
формал баён этиладиган легисакциялардан фарқли равишда претор 
тарафларга кўрилаётган иш бўйича ўз кўрсатмаларини эркин баён қилишга 
имкон берган, сўнгра у томонларнинг кўрсатмаларини жамлаб, уларни 
ҳуқуқий жиҳатдан асослаган ҳолда, судьянинг эътиборига ҳавола қилар эди. 
Судья иш бўйича барча ҳолатларни ўрганиб чиқиб, иш бўйича қарор қабул 
қилган. Кейинчалик, бу амалиётни шаҳар претори ҳам ўз фаолиятида қўллай 
бошлади. 
Формуляр жараённинг асосий хусусияти шундан иборатки, претор 
томонларнинг кўрсатмаларини эркин баён этилишини диққат билан
тинглаган ва бу кўрсатмаларни ҳуқуқий жиҳатдан асослаб, ниҳоясида 
формула деб аталган ёзма ҳужжат тузган. Формула судьяга тақдим этилган 
ва судья, ўз навбатида, бу ҳужжатда баён этилган ҳолатларни ўрганиб чиқиб,
иш бўйича ўз қарорини қабул қилган. Ушбу жараённинг яна бир хусусияти 
шундаки, формула тузиш ваколатига эга бўлган магистратнинг мавқеи ва 
мустақиллиги ортганидан иборатдир.
Формуляр жараённи in iure амалга оширувчи органлар легисакцион 
жараённи амалга оширувчи органлар билан бир хил бўлган. Шу билан бирга,
айниқса, принципат даврида Италияда status civitatisга эришган фуқаролар 
учун одил судловни