Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

Бир маротаба, доимий ва сукцессив мажбуриятлар.
Бир маротаба 
мажбурият деб, престация битта ҳаракат билан, ҳаракатсизлик оқибатида 
ёки қарздор томонидан бирон-бир ҳодисага йўл қўйилиши тушунилади. 
Доимий мажбурият эса, қарздорнинг доимий равишда бирон-бир ҳаракатни 
содир этиши, содир этмаслиги ёки бирон-бир ҳодисага йўл қўйиши 
тушунилади. Сукцессив мажбурият деб эса, қарздор кредитор олдида
бирон-бир ҳаракатни содир этиши, ҳаракатлардан ўзини тийиши ёки бирон-
бир ҳодисага йўл қўйиши тушунилади. Бу ҳаракатлар йиғиндиси бутун 
мажбурият ҳажмига тўғри келиши керак, яъни бундай мажбуриятларда 
қарздор қисман даврий ва даврий бўлмаган престациялар ёрдамида ўз 
мажбуриятини бажаради.
Альтернатив ва факультатив мажбуриятлар.
Альтернатив мажбурият 
деб, мажбурият тузилаётган пайтда мажбуриятда 2 ва ундан ортиқ 
престациялар бўлиши кўзда тутилади. Қарздор мажбуриятни барҳам 
топтириш учун бу престациялардан фақат биттасини бажариши шарт 
бўлган: dual vel plures res in obligatione, una in solutione. Ўрнатилган 
престациялардан қайси бирини бажариш, одатда, қарздорга ҳавола этилади. 
Ўрнатилган престациялардан биронтасини бажариш имконияти бўлмаса, 
мажбурият бошқа престация бажарилмагунча ижро этилган ҳисобланмайди.
Фақультатив мажбуриятда эса, қарздорга ўрнатилган престация
бажарилмаса, унинг ўрнига бошқа ёки факультатив престация таклиф 
этилади: una res in obligatione, dual vel plures res in solutione. Бундай 
мажбуриятларда келишилган престация мумкин бўлмай қолган бўлса ҳам 
мажбурият барҳам топмайди. 
Obligationes stricti juris ва obligationes bonae fidei.
Мажбурият 
муносабатларининг мазмунига мажбуриятлар қадимги Рим ҳуқуқи – jus 
strictum ёки претор ҳуқуқи – jus aequum кўрсатмаларига биноан 
ўрнатилганлиги катта таъсир кўрсатган. 
Қадимги Рим ҳуқуқи бўйича ўрнатилган мажбуриятларда судья
томонлар қўйилган мақсад(causa)га эришилганини аниқлаши шарт бўлмаган, 
унинг вазифаси битим тузилганлигини ва кредитор талабини аниқлашдан 
иборат бўлган. Кредитор талабини аниқлаш учун бу талабнинг пулдаги 
ифодасини белгилаш кифоя бўлган. Бу ҳолда condictio certae creditae

---

165 
қўзғатилган. Бу даъво бўйича судья кредитор низолашиш пайтида пулни
қарздордан ҳақиқатан ҳам талаб қилиш ҳуқуқи мавжудлигига ишонч ҳосил 
қилгандан кейин даъво талабини қондирган. Агар бу мажбурият умуман 
мавжуд бўлмаса ёки кредитор қарздор ҳақиқатан ҳам бериши шарт бўлган
пул миқдоридан кўпроқ талаб қилаётган бўлса, даъво талаби рад қилинган.
Мажбурият престацияси пулни эмас, маълум белгиланган ашёни кўзда тутган 
бўлса,