6.3. Kungizlar
Kungizlar - kattik kanotlilar(Coleoptera) guruhiga mansub zararkunandalardir.
Kungizlarning kanotida turli chukurchalar, burtib chikkan qismlari, nuktachalar va
xokazolar bulishi mumkin. Bu belgilarga karab ularning ko`pchiligini oson farklash
mumkin. Kungizlar asosan bosh-kukrak va korindan tuzilgan bo`ladi. Kungizlar
rivojlanish jarayonida 4 boskichdan utadi: tuxum, kurt, gumbak, kungiz.
Kungizlar rivojlangunga kadar 15 marta pust tashlaydi.
Kungizlar turkumlanishi bo`yicha kuyidagilarga bulinadi:
1. Uzunburun kungizlar;
6. Zamburug`xur kungizlar;
2. Kora tanli kungizlar;
7. Donxur kungizlar;
3. Mugambir kungizlar;
8. Yog`ochxur kungizlar;
4. Don teshuvchi kungizlar; 9. Terixur kungizlar.
5. YAssi tanali kungizlar;
6.3.1. Uzunburun kungizlar (Curculionidae) . Uzunburun kungizlarga ombor
uzunburun kungizi, sholi uzunburun kungizi, makkajuxori uzunburun kungizlari
kiradi.
Ombor uzunburun kungizi - bugdoy, arpa, suli kabi donlarga zarar etkazadi.
Donlar zararlanganligiga karab 2 xil: ochik hamda yashirin zararlanishni
namoyon qiladi.
Ochik zararlanishni barcha xashoratlar yuzaga keltirishi mumkin. YAshirin
zararlanishni esa donxur kapalak va kungizlar, uzunburun kungizlar, egovlovchi
kungizlar yuzaga keltiradi.
Ombor uzunburun kungizi kungir yoki kungir-kora rangli bo`ladi. Bu
kungizlarning uzunligi 3,5 - 5 mm ga etadi. Ombor uzunburun kungizi hayotida 50
tadan 300 tagacha tuxum kuyadi. Tuxum kuygandan voyaga etguncha utgan davr 27-
30 kunni tashkil qiladi.
39
SHoli uzunburun kungizi tashki kurinishidan ombor uzunburun kungiziga
uxshasa har,ustidagi doglar bilan fark qiladi. Bu kungizlar yiliga 2-3 marta avlod
beradi. Kungiz birinchi marta guruchda topilganligi uchun - sholi uzunburun kungizi
deb ataladi.
Uzunligi - 5 mm, yaxshi uchadi.
6.3.2. Koratanli kungizlar (Tenebrionidae).
Bu oilaga mansub kungizlar kora rangli bo`ladi. Ular er sharining ko`p
xududlarida tarkalgan. Asosan un, yorma va kepak bilan oziqlanadilar. Ularning
aksariyat qismi mitalardan iborat. Mitalarning tukmokmuylov, kichik un va katta un,
sillik, kichik kora, timkora - kungir, shoxdor va boshqa turlari mavjuddir.
Kichik un mitasi. Mita uzunchok va gavdaning orka bel tomonidan bir oz
yapalok bo`lib, tuk jigarrang kurinishga ega. Kukrak qismi turtburchak shaklga ega.
Kungizning uzunligi 3...5, eni esa 1,2...1,3 mm ulchamlarga teng. Urgochi kungizlar
O`RTAcha 450 ta gacha tuxum kuyadilar. Ular yopishkok modda bilan uralgan
bo`lib, don, un, halta ustiga yaxshi yopishib oladilar. Kurtlari dastavval ok rangli
bo`lib 1 mm dan 6...7 mm gacha usadi va usishning oxirgi boskichiga borib sargish
tusga kiradi. Kulay sharoitda un mitasi 27...35 kunda voyaga etadi. Bir yilda bir
necha bor avlod beradi.
Tukmokmuylov mitalar (Tribolium castaneum Hb.). SHakli, ulchami, rangi va
hayot tarzi bilan kichik un mitasiga uxshaydi. Birok undan muylovining oxirgi uchta
bugini tukmokka uxshashligi bilan fark qiladi. Mitalar orasida u juda ko`p tarkalgan.
Kichik kora mita (Tribolium destructor Uytt.). Dunyoning harma
mamlakatlarida uchraydi. Kungiz tanasi uzunchok bo`lib uzunligi 5,5 mmga etadi.
Rangi shokolad rangidan kora tusgacha bo`ladi. Kungiz va uning kurti ko`p narsa
bilan oziqlanadi-yu, birok ko`pincha un va yormani xush ko`radi. Urgochi kungizlar
100ta gacha tuxum kuyadilar. Kungizlar uch yilgacha umr ko`radilar. Kulay sharoit
(harorat 26...28 oS va namlik 14...15 % bo`lgan)da bir avlod 45...60 kunda voyaga
etadi.
Sillik mita (Palorus subdepesus F.). Don uyumi va uni qayta ishlash
mahsulotlarida ko`p uchraydi. Mitalarning mayda turlaridan biridir. Kungizning
uzunligi 3 mm dan oshmaydi. Gavdasi ingichka, rangi malla-kizil.
Katta un mitasi (Tenebrio molitor L.). Don zaxirasi zararkunandalari orasida
eng yirigidir. Kichik un mitasi singari gavda tuzilishiga ega bulsa-da, bu kungizning
uzunligi 13...16 mm gacha etadi. Kungizning gavdasi yuqoridan karaganda kora yoki
kungir rangda bo`ladi. Pastki tomondan kungiz kizil-kungir tusli. Kungiz yaxshi
uchadi. Katta un mitasi un va kepakni xush ko`radi. Bu kungiz yiliga bir marta avlod
beradi. SHuning uchun har kichik un mitasiga nisbatan kam zararlidir. Urgochi
kungiz 280...580 ta tuxum kuyadi. Tuxumdan kukrak oyoklari yaxshi rivojlangan ok
rangli kurtlar chikadi. Kurtlar uzok vakt rivojlanib, 2 mmdan 25...30 mm
uzunlikkacha usadi. Usish davrida kurt 15 marta pust tashlaydi.
SHoxdor mita (Gnathocerus cornufus F.).
Kungiz kichik un mitasiga uxshab ketadi-yu, lekin rangi kizgish-malla. SHox
kurinishidagi kayrilgan uzun yuqori jaglarga ega.
Timkora-kungir mita (Alphitobius diaperinus Pz.).
SHakli bo`yicha katta un mitasiga uxshaydi, birok undan ulchami va rangi bi-
lan fark qiladi.
40
6.3.3. Mugambir kungizlar (Ptinidae).
Bu oila vakillaridan don mahsulotlarida mugambir-ugri (Ptinus fur L.) va
tukdor muharbir kungizlar uchraydi. Bu kungizlar kechkurun faol hayot kechiradi.
Ular biron-bir mexanik yoki nomexanik ta`sirdan darxol oyoklarini korni ostiga
yigib uzini ulganga solib etishadi. SHundan ularning nomlanishi kelib chikkan.
Urgochi va erkak kungizlar bir-biridan gavda shakli, rangi va muylovlarining
joylashuvi bilan farklanadilar. erkak kungiz bir oz uzunchok shaklga ega bo`lib
uzunligi 2,8...4,3 mm, urgochi kungiz esa ancha dumalokrok.
Urgochi kungizlarning kungir fonli kanotlari ustida turtta och tusli doglar
mavjud. Bir yilda kungiz bir-ikki, kulay sharoitlarda esa turt martagacha avlod
beradi. Mugambir kungizlar er sharining shimoliy yarim sharida ko`p tarkalgan.
6.3.4. YAssi tanali kungizlar (Cucujidae).
Bu oila vakillaridan ancha ko`p tarkalgan turlari kalta muylov va surinam
unxur kungizlaridir. Bu kungizlar uzunchok yassi va kichik tanachaga egadir. Don
mahsulotlaridan, asosan un bilan oziqlanadi. Don uyumida esa donning singan mayda
bulakchalari bilan oziqlanadi.
Kalta muylovli unxur kungiz (Laemophloeus ferrugineus Steph.). Kungiz
zang rangli bo`lib, uzunligi 1,5...2,5 mm ni tashkil qiladi. Uzining rangi va
tanasining yapalokligi bilan ajralib turadi. Turli iklimli xududlarda yashaydi. Don
mahsulotlarida uzunburun kungizlar bilan birga uchraydi.
Surinam unxur kungizi (Oryzaeph surinamensis L.). Tabiatda daraxt pustlogi
ostida uchraydi. Saqlagichlarda kurt va kungizlar un, yorma va kuruk mevalar bilan
oziqlanadilar.
Surinam kungizi boshqa kungizlardan tana shakli bilan fark qiladi. Kungizning
rangi tuk-kungir bo`lib, usti kalta tukchalar bilan koplangan. Kungizning uzunligi
3...3,5 mm, kurtlarining buyi esa 4 mm gacha etadi. Kurtlari och sarik rangda bo`ladi.
Kurtlar zararlangan mahsulot yoki ombor devori yoriklarida yotib gumbakka
aylanadi.
Urgochi kungizlar 300 tagacha tuxum kuyadi. Bir yilda turt-besh marta avlod
beradi. Kungirzlarning voyaga etish davri 20 kundan 42 kungacha etadi.
6.3.5. Zamburug`xur kungizlar (Mycetophagidae).
Bu oilaga baxmalga uxshab mayin kobikli zamburug`xur kungiz kiradi
(Typhea stercorea). U don massasida ko`p uchraydi. Kungizning uzunligi 2,5...3,2
mm, eni esa 1...1,2 mm ni tashkil qiladi. Gavdasi uzunchok-dumalok bo`lib, orka
tomonga ingichkalashib ketadi. Tana yuzasi tuklar bilan koplangan bo`lib, yosh
kungizlar och-sarik, kari kungizlar esa malla-kungir tusli bo`ladi. Bir avlodning
voyaga etish davri 47 - 60 kunga teng.
6.3.6. Donxur kungizlar (Bruchidae).
Donda bu oilaga mansub bo`lgan kungizlardan nuxatxur, loviyaxur va
yasmikxur kungizlar ko`p uchraydi. Kungiz kurti dukkakli donlarning sifatini
yomonlashtirib katta zarar etkazadi.
Nuxatxur kungiz (Bruchus pisorum L.) - monofag-kungiz, ya`ni fakat bir xil
o`simlik - nuxatda uchraydi. Uzining rivojlanish boskichini kungiz dalada boshlab
don omboriga kadar davom ettiradi. Kungizning gavdasi suyri shaklida bo`lib,
kanotlarining ustida ok dog va ok yullar mavjud. Tanasi kungir-kulrang tusli tuklar
bilan koplangan. Kungizning uzunligi 4...5 mm. Nuxatda kungiz o`simlik gullayotgan
41
paytda paydo bo`ladi. Dukkaklar hosil bulayotgan boskichda kungizlar tuxum kuyadi.
Bitta don ustiga ba`zan 20...30 ta tuxum bulishi mumkin. 6...10 kun ichida tuxumdan
kurt chikadi. Kurtlar donni teshib, uning ichiga urnashib oladi va u erda usib 6 mm
gacha etishi mumkin. Sungra gumbakka aylanadi.
YAsmikxur kungiz (Bruchus lentis Frol). Hayot tarzi va tana tuzilishi bo`yicha
nuxatxur kungizga uxshaydi. U fakat yasmik donining dukkagini va urug`ini
zararlaydi.
Loviyaxur kungiz (Acanthoscelides obtestus Say.) nuxatxur kungizga
uxshab ketadi. Bu kungiz asosan loviya dukkagi va urug`i bilan oziqlansa-da, ayrim
xollarda yasmik, lyupin, vika donlarida har uchraydi. Loviyaxur kungiz loviyani
nafakat dalada, balki saqlash paytida har zararlaydi.
6.3.7. Yog`och teshuvchi kungizlar (Bostrychidae).
Bu oilaga don teshuvchi kungiz (Rhizopertha dominica F.) kiradi. Kungiz
uzunchok-tsilindrik shaklli bo`lib, uzunligi 2,5...3 mm. Voyaga etmagan kungiz jigar
rang tusli bo`lib, sekin-asta jigar rang-kungir tusga utadi. Kukrak ustidan
boshlangan kapyushon bosh qismini yopib turadi. Kungiz kunduz payti va chirokning
yorugida yaxshi uchadi. Kulay sharoitda yiliga 8 - 9 marta avlod beradi. 37 kun
ichida kungiz tula voyaga etadi. Don teshuvchi kungiz barcha boshoqli don uyumida,
turli xil yormalar va maydalangan nuxat urug`larida yashab oziqlanadi. Urgochi
kungiz donning ustiga tuxum kuyadi va tuxumdan chikkan kurt donni teshib kiradi.
Donning ichida paydo bo`lgan gumbak tez orada kungizga aylanadi. Oziqlanishning
dastlabki boskichi donning ichida boradi, sungra kungiz dondan chikadi. Keltiradigan
zarari bo`yicha kungiz juda xavfli hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |