Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги узбекистон республикаси фанлар акаде



Download 4,93 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/93
Sana25.02.2022
Hajmi4,93 Mb.
#304750
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   93
Bog'liq
Yuksak o'simliklar sistematikasi



УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА
МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕ-
МИЯСИ «БОТАНИКА» ИЛМИЙ-ИШЛАБ ЧИКАРИШ
МАРКАЗИ
У.ПРАТОВ, К..ЖУМАЕВ
ЮКСАК УСИМЛИКЛАР
СИСТЕМАТИКАСИ
(Таксонларнинг янги тизими, узбекча номлари, сони, 
х;аётий шакллари, тарк;алиши, а^амияти)
Тошкент - 2003
www.ziyouz.com kutubxonasi


У.Пратов, К^.Жумаев. 
Юксак усимликлар систематикаси. 
(Укув кулланма). Т.,”УАЖБНТ” Маркази, 2003, 146 бет.
Такризчнлар: 
М.М.НАБЙЕВ - УзРФА «Ботаника» ил- 
мий-ишлаб чикариш маркази етакчи ил- 
мий ходими, биология фанлари номзо- 
ди, АР.Беруний номидаги Республика 
Давлат мукофоти совриндори, 
И.В.БЕЛОЛИПОВ - Тошкент Давлат 
аграр университета Ботаника кафед- 
раси мудири, биология фанлари док- 
тори, профессор
Кулланма УзРФА Ботаника илмий-ишлаб чикариш мар- 
казининг илмий кенгаши ва Термиз давлат университета укув,
© “УАЖБНТ” Маркам, 2003.
www.ziyouz.com kutubxonasi


М У К А Д Д И М А
Узбекистон мустаккиликка эришгандан сунг таълим ва 
илмий тадкикот ишлари сохдларида жуда катта узгаришлар 
юз берди. Зеро, фаннинг дунё микёсида тан олинган энг му- 
\им назарий гоя ва йуналишларини узида мужассамлапггир- 
ган, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» тугрисидаги Рес- 
публикамиз конунлари талабга жавоб бера оладиган, келажак 
авлодни тарбиялаб камол топтиришга каратилган, миллий 
анъана ва гояларни узига сингдириб олган, экологик муам- 
моларни, шу жумладан инсон саломатлигини му^офаза кила- 
диган, биология (ботаника) таълим концепцияси ва стан­
дарта андозаси талабларига жавоб бера оладиган, махаллий 
материалларга бой дарсликлар яратиш зарурияти тугилди
Шундай экан 
шуб^сиз, айни вакгда Узбекистоннинг 
барча олий укув юртларвда талабалар кдндай дарсликлардан 
фойдаланмокда, мавжуд дарсликлар замон талабига жавоб 
бера оладими, уларнинг сони етарлими, кимлар томонидан 
качон ва кайси олий укув юртлари учун ёзилган, уларда сунгги 
фан ютуклари ва махаллий материаллар кай даражада акс 
этгирлган деган саволлар купчиликни кизикгирмокда.
Уз даврида миллионлаб талабаларга билим берган ай­
рим китоблар утган давр мобайнида фан кулга киритган 
ютуклардан анча узоклашиб кетди. Бошкача килиб айтган- 
да, у анча эскириб, замон фани талабига тулик жавоб бе- 
ролмайдиган \олатга тушиб колди. Айникса, Л.И.Курсанов 
ва б. томонидан ёзилган “Ботаника” дарслигининг иккин- 
чи томида келтирилган далиллар куп жихдтдан кайта куриб 
чикишни талаб этмокда. Шу муносабат билан бу дарслик- 
нинг иккинчи томидаги юксак усимликлар системасига оид 
материалларга купрок эътибрни жалб этмокчимиз.
Дарслик собик Иттифок олий укув юртларининг тала- 
бал ари га мулжаллаб ёзилган лиги учун унда келтирилган 
усимликлар турларининг аксарият кисми Узбекистон 
худудларида учрамайди. Дарсликдаги усимликлар эски ти­
зим (система) (айникса, кабила, оила, туркум ва б.) асо-
з
www.ziyouz.com kutubxonasi


сила жойлаштирганлиги туфайли сунгги йилларда маш^гр 
олим акад. А.Л.Тахтаджян (С.Петербург, 1966, 1987) то- 
монидан тавсия этилган гулли усимликларнинг янги сис- 
темаси (тизимидан) катта фарккилади. Жумладан, булим, 
синф (аждод), кабила (тартиб), оила, туркумларнинг урни 
ва \аж м ига жиддий узгаришлар киритилган.
Китоб чиккандан кейин Марказий Осиё худудидан 
Уз РФ А Ботаника института ва Ботаника боги (\озирги «Бо­
таника» илмий-ишлаб чикариш маркази) ходимларининг 
илмий тадкикотлари туфайли усимликлар дунёсининг чи- 
киб келиши, таркалиши ва тараккиёти \акида янгидан-янги 
маълумотлар берувчи (казилма, тошга айланган ёки тасви- 
ри сакланиб колган усимлик) палеоботаникага оид 6000 
дан зиёд намуналар тупланди. Булар орасида дастлабки, энг 
содда тузилишга эга булган гулли усимликлар \акида маъ­
лумотлар берувчи мезазой эрасида усиб, йуколиб кетган 
фан учун казилма *олда факат Европадан (2 жойдан) маъ- 
лум булган Беннеттитсимонлар синфи (аждоди)га мансуб 
камёб намуналар Узбекистон (Хисор тоггсаридшн топилди.
У зРФ А Б о тан и ка института ТошДУ (^озирги М. 
Улугбек номидаги Узбекистон Миллий Университета) 
ходим ларининг саъй ^аракатлари билан Урта Осиё юк­
сак усимликлари (флораси) хакида пухта маълумот бе­
рувчи 10 томли «Определитель растений Средней Азии» 
ном ли йирик м онограф ия юзага келди.
Узбекситонда Ботаника института ва Ботаника боги 
ходимлари томонидан Олий укув юртларининг «Ботани­
ка» дарсликларига киритилипш лозим булган катор мо­
нограф ия, туплам ва рисолалар нашр этилди.
Кайд этилган далиллар мавжуд дарслиютардан бутун- 
лай воз кечиш керак деган фикрни билдирмайди, албатта. 
Хеч шуб\асиз, келажакда унинг фан талабига жавоб бера 
оладиган му^им кисмларидан даре беришда ва янги «Бо­
таника» дарслигини ёзишда фойдаланиш мумкин.
Олий укув юртлари (университет ва пед. институглари) 
учун «Усимликлар систематикасидан'-ёзилган 2 томлик укув 
кулланма профессор С.С.Са^обиддинов каламига мансуб 
булиб, унинг 1957, 1976 й. нашр этилган биринчи томи спо­
рали ва очик уругли усимлиюгарга, иккинчи томи (1966 й.) 
эса юксак усимликларга багишланган. Бу кулланма (даре-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лик) энг огар пайтларда узбек тилида ёзилиб, нашр этил­
ган дастлабки китоблардан бири эди. У ботаника термино­
логиям хали ишлаб чикз*лмаган бир даврда юзага келди ва 
ёпгларга билим беришда катта рол уйнади.
Китобнинг мазмунига келсак, у Л.И.Курсанов ва б. ёз­
ган китобнинг иккинчи томидаги «Юксак усимликлар сис- 
тематикаси» га жуда як^ин туради. Шунинг учун хам Л .И .­
Курсанов ва б. китобида келтирилган айрим камчиликлар 
С.С.Сахобщщиновнинг дарслигида хам уз аксини топган. 
Афсуски, китобнинг иккинчи томидаги категория ва тер- 
минлар к;айта ишланиб, нашр этилмади.
Профессор П.М.Жуковский ёзган «Ботаника» дарсли- 
гидан хам талабалар узок йиллар давомида фойдаланиб 
келади. Бу китоб Л.И.Курсанов ва б. нинг китобларидан 
асосан ботаник географияга оид бой маълумотлар келти- 
рилганлиги билан фарк; килади. У ^ам собик; Иттифокучун 
ёзилган дарслик эди. Бу китоб хам юк;орида к;айд этилган 
сабабларга кура замон талабига тулик; жавоб беролмайди.
Сунгги йилларда Узбекистонда Кишлок; х^жалиги 
институтлари учун В.А.Буригин, Ф.Х.Жонгузаров «Бо­
таника» (1977), И Д амдамов ва б. нинг «Ботаника асос- 
лари» (1990) ва фармацевтика институтит талабалари 
учун Х.М.Махкамованинг «Ботаника» (1995) дарслиги 
нашр этилди. Мавжуд дарсликлар хак;идаги мутахгссис- 
ларнинг ижобий ва танкддий фикрлари ботаникага ба- 
гишлаб утказилган катор йирик илмий ва укув жараён- 
лари билан боглик; анжуманларда баён этилган.
Нашр этилган дарсликларни тахлил к^илиш, хозирги 
пайтда олий укув юртларида ботаника фанидан даре бе­
ришда фойдаланилаётган дарсликлар куп жихатлари билан 
замон талабига жавоб беролмаслигини ва сон жихатдан кам 
эканлигини курсатди. Шунинг учун олий укув юртларида 
ботаника фанидан турли хажмдаги дастурлар асосида маъ- 
руза матнлари тайёрлана бошланди. Кенг к;амровли билим - 
га эга матнлардан фойдаланиб даре бериш яхши, буни хеч 
ким инкор этолмайди. Лекин маъруза матнлари Узбекис- 
тоннинг барча институт ва университетларида пухта ишлаб 
чик;илган ягона дастурга амал кдгсинган билим, малака ва 
тажрибага эга булган мугахассислар гурухлари томонидан 
ёзилса мацеадга мувофик, буларди. Кузатишлар айрим укув
www.ziyouz.com kutubxonasi


юртларидаги дастур ва маъруза, матнларининг бир-бири- 
дан куп жщатлари билан фарк> кдтишини курсатмоеда.
Бу х°л маъруза матнларининг сифатини янада яхши- 
лашни так;азо этади. Бунинг учун:
- юксак усимликлар систематикаси буйича малакали му- 
тахассислар гурухи томонидан Республикадаги барча Олий 
укув юртларининг талабларига жавоб бера оладиган яшна дас­
тур ишлаб чик?ш
1
ва шу дастурлар асосида матнлар яратиш;
- фойдаланиш учун мавжуд (эски) дарслик ва илмий 
манбаларга танкддий ёндошиб, замонавий дарслик ва ил­
мий асарлардан кенгрок; фойдаланиш;
- ботаника ном енклатурам к;оидаларига тула-тукис 
риоя к,илишлик;
- узбек тилида ботаникага оид терминларни уз ичи­
га олувчи изо\ли йирик лугатларнинг ишлаб чикилма- 
ганлиги туфайли мавжуд лугат, дарслик ва бошк;а куллан- 
маларда кенг ишлатиб келинаётган термин ва токсоно- 
мик категориялардан тутри фойдаланиш;
- У збекистон ботаниклари кулга киритган фан 
ютук;лари натиж аларидан хамда «Ботаника» штмий- 
ишлаб чик;ариш марказида сакланаётган Ер шарининг 
турли к;итъаларидан йигилган бир миллиондан зиёд 
ю ксак усимликларга мансуб гербарийлардан хамда 5 
мингга як,ин интродукция к;илинган ва икдимлашти- 
рилган усимликлардан унумли фойдаланиш;
- махаллий флорани ва унинг ботаника (дарслик)да 
тугган урнини етарлича ёрита билиш;
- Профессор-ук^пувчилар'билан илмий ходимлар урта- 
сидаги хамкорликни янада мустахкамлаш;
- Олий 
Укув
юртларини юксак усимликлар систе­
матикаси буйича мутахассис педагоглар билан таъмин- 
лаш керак деб биламиз.
Баён этилган фикрлар мустакди республикамизнинг 
барча олий укув юртлари учун «Ботаника» фанидан янги 
замонавий дарслик ёзиш накадар зарур эканлигини 
курсатмокда. Шу муносабат билан Узбекистондаги бота­
ника фани Укитиладиган институт ва университетлар учун 
ботаникадан ягона дарслик яратиш масаласи, УзРФА 
«Ботаника ИИЧМ ходимлари, Мирзо Улугбек номидаги 
Узбекистон Миллий Университети Биология-тупрокдгу-
www.ziyouz.com kutubxonasi


нослик факултети ва бопща институт ва университетла- 
рининг профессор-укитувчилари уртасида кенг му^ока- 
ма килиниб, республикамиз учун ботаника фанидан яго- 
на дарслик яратиш зарур деган хулосага келинди.
Янги дарслик Узбекистон Миллий Университети Био­
логи я-тупрокшун ослик факултетининг юксак ва тубан 
усимликлар систематикаси курслари укитиладиган кафед- 
раларнинг чукурлаштирилган дастурлари асосида ёзили- 
шини максадга мувофикдеб биламиз. Бундан кишлок хужа- 
лиги институт ва университети, фармоцевтика институ- ~ 
ти ва пед. университетларнинг дастурлари инобатга олин- 
майди деган хулоса чикмайди. Барча институт ва универ­
ситетларнинг ботаникадан даре беришдаги узига хос то- 
монлари 
\£Ч
шуб^асиз инобатга олинади. Катта дастурга 
биноан ёзиладиган дарсликдан \ар бир институт ва уни- 
верситетда уз дастури асосида даре бериши мумкин.
Усимлик \акида ran борганда, унинг *аёт манбаи 
эканлигини асло унутмаслигимиз керак. Табиатдаги бар­
ча тирик мавжудотларни усимликлар оламисиз тасав- 
вур этиб булмайди. Усимликлар кадим замонлардан айни 
кунга кадар табиат ва инсонлар ^аётида катта рол уйнаб 
келади. Ер юзида усимлик турлари жуда кенг таркалган. 
Уларни табиатнинг турли бурчакларида ва >^ар бир эк о ­
логик шароитда учратиш мумкин.
Сунгги маълумотларга кура, Ер юзида тубан ва ю к­
сак усимликларнинг 500 мингга якин турлари усади, 
шулардан 2 синф (аждод), 533 оила ва 13 ООО тукумга 
мансуб 250 мингдан зиёд турларини гулли (ёпик 
ypyF- 
ли) ёки манголиятоифа усимликлар ташкил этади. Урта 
Осиёда юксак усимликларнинг 8000 дан зиёд ва Узбе­
кистонда 4500 га якин турлари усади.
Мазкур кулланмани ёзишда Узбекистонда кенг тар­
калган, мавзуга оид усимлик турларидан кенг фойдала- 
нилди. Кулланма асосан М.Улугбек номидаги Узбекистон 
Миллий Университети (олдинги ТошДУ) томонидан 1998 
йили ишлаб чикилган дастур буйича ёзилди. Лекин, сунгги 
йилларда ботаника фани кулга киритган илмий манбалар- 
гаасосланиб, дастурга бир катор узгаришлар киритилди.
www.ziyouz.com kutubxonasi



Download 4,93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   93




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish