Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. Тошкент Архитектура-курилиш институти Курулишни бошкариш факультети

11.2. Хатарларни (рискларни) бошқариш
Лойиҳаларни бошқариш нафақат ноаниқлик ва хатарнинг мавжудлиги ва хавф ва зарарни таҳлил қилишни ўз ичига олади. Лойиҳа хатарлари бошқарилиши мумкин ва бошқарилиши керак. Хатарларни бошқариш - хавф омилларини режалаштириш, мониторинг қилиш ва тузатув тизимига бирлаштирилган таҳлил қилиш ва бартараф этишнинг бир қатор усуллари.
Хатарларни баҳолаш усуллари қуйидагиларни ўз ичига олади:
1. Математик статистика усулларидан фойдаланиб, миқдорий хавфларни баҳолаш.
2. Эксперт мутахассислар учун хавфларни баҳолаш усуллари.
3. Хатарларни симулятив моделлаштириш усуллари.
4. Бир неча алоҳида услублар ёки уларнинг индивидуал элементларини бирлаштирувчи комбинатсияланган усуллар.
Хатарларни камайтириш усуллари:
Хатарларни тақсимлаш (қайтариш, узатиш, ўтказиш) - одатда, маълум бир турдаги контракт бўйича бошқа томон учун хатарларни тўлиқ ёки қисман ўтказиш бўйича ҳаракатлар.
Хатарларни суғурталаш жисмоний ва юридик шахсларнинг мулкий манфаатларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлиб, у улар томонидан тўланадиган суғурта бадаллари (суғурта мукофотлари) ҳисобидан шаклланган нақд пул маблағлари ҳисобидан муайян ҳодисалар юз берганда (ишни суғурталаш) амалга оширилади.
Резерватсия (захира қилиш) - зарарни ва кутилмаган харажатлар қоплаш учун маблағларни захиралаш усули.
Бета хатари ҳар бир ўзига хос, одатда йирик, одатий компания учун ҳисобланади. Унинг ўлчами одатда 0,5 дан 1,5 гача - 2 гача. Бета хавфи кўрсаткичи бирдан кам бўлса, демак, маълум бир фирманинг хавф даражаси саноат ўртача қийматидан пастроқ. Бета хавфи кўрсаткичи салбий тенденцияга эга бўлиши мумкин, бу маълум бир компаниянинг ушбу кўрсаткичи динамикаси соҳанинг ўртача таваккалчилик динамикасига зиддир.
Хатарнинг катталиги ёки хавф даражаси икки мезон билан ўлчанади: ўртача кутилган қиймат; мумкин бўлган натижанинг ўзгарувчанлиги (ўзгарувчанлиги).
Кутилган ўртача қиймат - бу ноаниқ вазият билан боғлиқ воқеа катталигининг қиймати. Ўртача кутилган қиймат барча мумкин бўлган натижалар бўйича ўртача қийматга эга бўлиб, ҳар бир натижа эҳтимоллиги тегишли қийматнинг частотаси ёки вазни сифатида ишлатилади. Ўртача қиймат умумлаштирилган миқдорий характерга эга ва капитал қўйилмаларнинг исталган вариантини танлашда қарор қабул қилишга рухсат бермайди. Якуний қарор учун индикаторларнинг ўзгарувчанлигини ўлчаш керак, яъни мумкин бўлган натижа ўзгарувчанлиги ўлчовини белгилашдир. Мумкин натижанинг ўзгарувчанлиги - ўртача қийматдан кутилган қийматнинг ўзгариш даражаси. Шу мақсадда амалда иккита яқиндан боғлиқ мезонлардан фойдаланилади: варианcе ва стандарт оғиш. Дисперсиён ҳақиқий натижаларни кутилган ўртача қийматдан четлатилган квадратларнинг ўртача оғирлиги ҳисобланади: